автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Ранняя проза Гаяза Исхаки в контексте литературных взаимосвязей, 1895-1905 гг.

Текст диссертации на тему "Ранняя проза Гаяза Исхаки в контексте литературных взаимосвязей, 1895-1905 гг."

г

г

? 6-

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ХАРРАСОВА РИФА ФАТХРАХМАНОВНА

РАННЯЯ ПРОЗА ГАЯЗА ИСХАКИ В КОНТЕКСТЕ ЛИТЕРАТУРНЫХ

ВЗАИМОСВЯЗЕЙ (1895-1905)

10.01.02.—литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Научные руководители:

доктор филологических наук, профессор

И.З.Нуруллин

доктор филологических наук, профессор Р.К.Ганиева

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Казань —2002

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

Кулъязма хокукында

Харрасова Рифэ Фатхрахмановна

ЭДЭБИ БЭЙЛЭНЕШЛЭР ЯКТЫЛЫГЫНДА ГАЯЗ ИСХАКЫЙНЬЩ БАШЛАНГЫЧ ЧОР ПРОЗАСЫ

(1895-1905)

10.01.02, —Россия Федерациясе халыклары эдэбияты

(татар эдэбияты)

Фэнни ждтэкчелэр: филология фэннэре докторы профессор |и.З.НурулАин

филология фэннэре докторы, профессор Р.К.Ганиева

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэж,эсе алу ечен

диссертация

Казан—2002

ЭЧТЭЛЕК

КЕРЕШ . Хезмэткэ гомуми сыйфатлама 3 б.

БЕРЕНЧЕ БУЛЕК . Терек —татар эдэби бэйлэнешлэре ждрлегендэ 1895 — 1905 елларда татар прозасы кичергэн узгэрешлэр . 24 б.

1.1 .Татар мэгърифэтчелек эдэбияты формалашуныц алшартлары: 24 б.

— иж,тимагый —сэяси шартлар ;

— тэрэккыять юлында барлыкка килгэн ориентирлар ;

— терекчэдэн тэрж,емэчелек эшенен, торышы .

1.2.Терек эдэбияты йогынтысында татар прозасыньщ

1895 — 1905 елларда кичергэн сыйфат узгэрешлэре . 37 б.

ИКЕНЧЕ БУЛЕК . Терек —татар эдэби бэйлэнешлэре

11эм Гаяз Исхакыйныц башлангыч чор прозасы. 151 б.

2.1.Эдипнец идея —эстетик карашларын формалаштырган

шартлар . 151 б.

2.2. «Тэгаллемдэ сэгадэт ...» , «Кэлэпушче кыз» ,

«Бай углы» эсэрлэрендэ иждт принципларынын, чагылышы . 157 б.

©ЧЕНЧЕ БУЛЕК . Рус —татар эдэби бэйлэнешлэренен,

жднлануы . 183 б.

3.1. Ике гасыр чигендэ иж,тимагый — мэдэни хэрэкэт . 183 б.

3.2. Русчадан тэрж,емэчелек эшнен, торышы . 187 б. ДУРТЕНЧЕ БУЛЕК . Рус —татар эдэби бэйлэнешлэре

ж,ирлегендэ Гаяз Исхакыйныц башлангыч чор прозасы . 218 б.

4.1. «Очрашу яки Гелгыйзар» . 218 б.

4.2.«Ике йез елдан сон; инкыйраз» . 237 б.

4.3.«Телэнче кызы» романыныц беренче кисэге. 249 б.

ЙОМГАК 270 б.

ФАЙДАЛАНГАН ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ 291 - 334 б.

3

КЕРЕШ

ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ СЫЙФАТЛАМА Теманын, актуальлеге. «Урыс меселманнары арасында Исхаковнын, популярлыгы бик зур , аны бетенесе Ьэм бетен ждрдэ белэлэр вэ укыйлар , хэтта татар авылыньщ иц карацгы почмакларында да аныц исеме мэхэббэт Ьэм зур хермэт белэн телгэ алына . Ул хэзер татар зыялылары Ьэм тэнкыйте тарафыннан олы талант буларак танылды».1 Милли эдэбиятыбызныц классигы Гаяз Исхакый турында моннан туксан еллап элек эйтелгэн бу сузлэр аныц исеменен, хэтеребездэн бервакытта да жуелырга тиеш тугеллеген курсэтэ . Ьэм буген без , шундый абруйлылыгына , мэртэбэлелегенэ дэ карамастан, озак вакытлар дэвамында исеме тарих Ьэм эдэбият елъязмаларыннан сызылып торган Гаяз Исхакый алдында чиксез кыенсыну кичерэбез.

Милли — иж,тимагый яшэешебезге карата фикерлэре , сэяси карашлары , максатлары аркасында , Октябрь инкыйлабы белэн килешмичэ , меЬаждрлеккэ китэргэ мэж,бур булган , шунда да миллэтебезнец килэчэген кайгыртып иждт иткэн олы язучынын, мирасы гына тугел , хэтта исеме де озак еллар халыктан яшерелеп торылды, анын, иждты хакындагы мэкалэлэр я бетенлэй бастырылмады яисэ аца кагылышлы урыннар тешерелеп калына иде. Гаяз Исхакый еш кына ак эмигрант , совет хакимиятенэ карты керэшуче буларак телгэ алына иде . Эле узгэртеп кору елларына аяк баскач та , эдипне кайтармас , шуныц белэн бергэ , татар халкыньщ милли ацын тергезмэс ©чен , аныц турында расланмаган материалларга таянган мэкалэлэр чыкты 2, исемен яцадан ишеттеру максаты белэн генэ язылганнары да зур авырлык белэн денья курде .

Эсэрлэренец кулланыштагы графикага кучерелмэлэре , иж,атына кагылышлы язмалар , редакциялэрдэ ятканнан соц гына басылсалар да, халыкка кечле тээсир ясадылар , чынлыкта да , милли хислэрнец

1 Тохтамышев М. Татарская литература и Гаяз Исхаков // Заветы .— 1914 . —№ 6 .

2 Белялов У. Гаяз Исхаки . Он же — Шольц // Советская Татария .— 1989 .— 20 мая . Фасеев К. Не все то золото // Советская Татария .— 1987 ,— 23 августа .

кечэеп китуенэ сэбэпче булдылар . Гаяз Исхакый исеме гасыр башында эшлэгэн вазифаларын тагын бер кат башкарды: ул яца заман милди хэрэкэтенец элэме сыйфатын алды . Болар барысы да танылган эдипнец , ж,эмэгать эшлеклесенец мирасын ейрэнунец ни дэрэжддэ актуальлеген курсэтэ булса кирэк .

Милли хэрэкэтнец , эдэбият усешенец чираттагы баскычларына кутэрелгэч , бугенге кеннец иж,тимагый —сэяси шартларында татар халкыныц уянуынын, Ьэм Яца заман эдэбиятынын, чишмэ башында торган исемнэрне барлау , алардан ейрэну зарурлыгы тэгаен ачык . Узган гасыр башында милли кутэрелешлэрнец , ацныц , тормышыбызныц турыдан —туры чагылышы булган эдэби мирас , икенче гасырга аяк атлагач , бер ук хаталарны кабатламаска , халкыбызныц яшэу стратегиясен , эдэбиятыбызньщ усу юлларын дерес билгелэргэ ярдэм итэчэк .

Гаяз Исхакый иждтын тикшеру XIX гасыр ахыры—XX гасыр башы татар эдэбиятынын, усешен ейрэнудэ дэ бик меЬим урын тота , терек haM рус эдэбиятларыньщ , иж,тимагый фикеренец безнец мэдэниятебезгэ ничегрэк утеп керуен куру мемкинлеге тудыра , эдэбиятара бэйлэнешлэрне кузаллауларыбызнын, офыгын кицэйтэ .

Донья эдэбиятлары тарихында эле бер халыкнын, , эле икенчесенец сэнгать казанышлары эйдэуче кечкэ эверелэ . Урта гасырда бетен терки эдэбиятларны , пгул исэптэн терекнекен дэ фарсы 1гэм гарэп телле язма мирас баетып килэ . Моны бихисап тэрж,емэлэрнец , тэкълидлэрнен, исемен атап та исбат/^арга мемкик , эмма тэрж,емэ эшчэнлеге аша гына кайсы да булса йогынты турында нэтиж,э ясау эдэби бэйлэнешлэрне берьяклы Ьэм гадилэштеребрэк ацлау турында сейли . Безнецчэ , нинди дэ булса бер эдэбият кечэюгэ Ьэм тээсир ясауга сэлэтлерэккэ эйлэнугэ дэ карамастан , элеге бэйлэнешлэр бервакытта да икеяклылыгын , катлаулылыгын югалтмый .

Кенчыгыш иж,атчылар гарби реалистик мэдэниятнец кечле йогынтысын кичергэн чорларда да беренчелэренец эсэрлэре

икенчелэрен , уз чиратларында , романтик рухлары , экзотик сурэтлэу алымнары белэн баетып торганнар. Кенчыгышныц узенчэлекле деньясы тарих дэвамында европалылыар ечен Ьэрвакыт «эшкэртелмэгэн чимал» булып кала биргэн . Уд хэтта бутенге кендэ дэ шулай . Заманында исэ французларньщ терек тормышыннан алган сюжетлары кыска вакыт аралыгында терек эдэбиятына эйлэнеп кайткан , Ьэм таныш , милли тормышка якын материал аркылы алар яца сэнгать чараларын ждцелрэк узлэштергэннэр , бер — берсеннэн шактый ерак торган кебек эдэбиятлар кызу тизлек белэн узара якынайганнар .

Мэдэни бэйлэнешлэр даирэсен кицэйткэн , ныгыткан терек эдэбияты , яца чорга кергэндэ г гарэп Ьэм фарсы телендэге эдэбиятлар га Караганда чагыштырмача кызурак усэ 11эм фэлсэфи — эстетик нигезлэрен узгэртэ башлый Ьэм инде ачыктан —ачык Кенбатышка йез тота . Терек эдэбияты белэн тыгыз менэсэбэттэ булганлыктан , андагы телэсэ кайсы яцалыкка да утэ сизгер татар прозасында да шундый ук юнэлештэге узгэрешлэр башлана .

Эдэби усешне тышкы факторлар , иллэр , халыклар арасындагы бэйлэнешлэр белэн генэ ацлату да дерес булмас иде . Эле бит аерым бер эдэбиятнын, уцышларын кабул итэрлек традициялэр , иж,тимагый — эстетик ацныц хэзерлеге Ъэм башкаларныц да булуы зарур. Икенче терле эйткэндэ , татар калэм эЬленен, XIX гасыр ахыры— XX гасыр башында гамэли Ьэм рецептив сэнгать тэжрибэсе тиешле дэрэж,эдэ булган .

Терек эдэбиятынын, усешенэ китергэн сэбэплэр арасында чит иллэр белэн икътисади — сэяси бэйлэнешлэр иц меЬимнэреннэн булса, терек —татар эдэбиятларыныц узара тээсирендэ тел—дин уртаклыгы г гомумтрадициялэр , терле архетиплар беренчел шарт булып тора . Чит кавемнэр белэн булгэлэнгэн терки денья озак гасыр-лар дэвамында 1шч югы рухи берлеккэ омтылып яши . Бу омтылыш ,

иж,тимагый — сэяси , икътисади шартдарга бэйле рэвештэ , эле кечэеп, эле сулпэнэеп ала .

XIX гасырда татар халкы миллэт буларак оешу процессына керэ . 1861 елгы реформалардан соц татар ж,эмэгатьчелегендэ мэгърифэтчелек идеологиясе кечэя . Ац — белем аркылы халыкны тэрэккыятькэ алып чыгарга еметлэнгэн зыялылар терле юллар эзли башлыйлар Ьэм , беренче чиратта , эшне мэгариф учреждениелэреннэн башлау фикеренэ килэлэр . И.Гаспралы 11ЭМ аныц тарафдарлары пропагандалаган яца метод белэн укыту терки деньяны тэмам уйга сала, аны тормышка ашыру зур каршылыклар тудыра , ченки иж,тимагый кутэрелешлэр чорында терле юнэлештэге хэрэкэтлэр барлыкка килэ , электэн килгэн карашлар да яцадан тернэклэнеп китэ .

Ике гасыр чигендэ без суфичылык , кадимчелекнец дэ яца сулыш алуын , узлэре сайлаган юллардан халыкны шулай ук алга ждбэрергэ, саф эхлакны , миллилекне саклап калырга омтылуын курэбез , хэтта ки, бер Караганда , Ьэр яца башлангычларга аяк чалган традициональлек тэ купмедер дэрэж,эдэ уцай идеалларны яклап керэшэ , халыкны башка миллэтлэр , диннэр тарафыннан йотылудан саклап калырга тырыша , аныц яшэу рэвешенец дини — эхлакый принциплары турында уйлана . Терле эчтэлектэге бу хэрэкэтлэр бик куп мэсьэлэлэрдэ кисешэлэр , кайберлэрендэ капма —каршы да килэлэр , эмма аларныц барысын да миллэтнец килэчэге ечен борчылу берлэштерэ .

Беренче рус инкыйлабы алды унъеллыгында исеме эзме —купме билгеле булган телэсэ кайсы галимне , язучыны алсац да , ул калдырган мираста терле фэлсэфэлэр , карашлар чагылышын курербез . 1905 елгы революциядэн соц вакытлы матбутатныц чуар идея —тематик эчтэлекле, сэяси платформалы булып ачылуы да татар иж,тимагый тормышыныц ни кадэр катлаулы булуын сейли . Бугенге кен биеклегеннэн , миллэт файдасы ноктасыннан Караганда , бер генэ

иждтка , эсэргэ , мэктэпкэ , хэрэкэткэ дэ ... берьяклы бэя биреп , ак Ьэм кара Mehepe сугып булмый, миллэтебезнец хэзерге хэлендэ аларнын, пэрберсенен, уцай Ьэм тискэре яктан керткэн елеше барлыгы инде ачык куренэ .

Патша хекумэтенэ каршы Рэсэйкулэм барган керэш тэ татар иж,тимагый тормышына уз йогынтысын ясый . Шуныц дулкыннарына элэккэн халкыбыз уз азатлыгын , милли хокукларын дауларга тотына. Дерес , беренче рус революциясенэ кадэрге унъеллыкта без эле аерым шэхеслэрнец генэ бу юлдагы гамэли адымнарын курэбез , эмма милли мэгърифэтчелек хэрэкэте , яца буын татарларны хэзерлэве белэн , азатлык ечен килэчэктэ барачак зур корэшлэрнец нигезен булдыра .

XX гасыр башы h9M ахыры арасында иж,тимагый — сэяси тормышта уртаклыклар зур . Бу узацы уянган миллэтнен, тарихка яцача бэялэмэлэр эзлэвендэ дэ , килэчэккэ уз усеш юлларын билгелэргэ омтылуында да , ярдэм Ьэм эзер елгелэргэ емет итеп , уртак динле халыкларга куз салуында да , икътисади яктан кечлерэк, сэяси бэйсезрэк , мэдэни баскычта югарырак торган иллэрне Мэккэ итуендэ дэ куренэ . Вакытлы матбутатта кенбатышча яисэ кенчыгышча яшэу рэвешен пропагандалаган яисэ , аларны узара чагыштырып , Ьэрберсенец остенлекле якларын курсэткэн , бэхэс уяткан язмалар басылу , беллетристиканын, ж,анлануы кузэтелэ .

XX йез азагында без Торкия белэн бэйлэнешлэрне 11эрьяклап устерергэ омтылабыз , тарихтан аца мисаллар эзлибез , шул илдз сыену тапкан мей.аж.ирлэребезнен; язмышы белэн кызыксынабыз . Хэзер инде ан,а хаж, кылу белэн генэ канэгатьлэнсэк тэ , гасыр башында булган терек — татар бэйлэнешлэренен, эЬэмиятлелеген онытмыйбыз . Эдэбият галимнэре , телчелэр , тарихчылар , сэясэтчелэр h9M башка куп тармаклардагы эшлеклелэр элеге бэйлэнешлэрне уз юнэлешлэрендэ ейрэнергэ тырышалар , диссертациялэр яклана , китаплар чыгарыла . Ьэм шунысы куанычлы:

Теркиянец узендэ Аэ шундый ук эшлэр башкарыла . Безнец хезмэтебез дэ шул игелекле Ьэм заман талэп иткэн эшлэрнец бер елеше булып тора .

Тарих алга барган саен , Ьэр халык иж,тимагый — сэяси , мэдэни бэйлэнешлэр даирэсен кицэйтергэ , булганнарын ныгытырга омтыла , милли узенчэлеклэрен саклаган хэлдэ , бер —берсенэ рухи якыная бара. Шушындый гомуми ноктадан Караганда да , халыкара бэйлэнешлэр тарихына , шуныц чыганакларына нигезлэнгэн диссертациянец актуальлеге бэхэссез булса кирэк .

Гаяз Исхакый иждты Беренче рус революциясе алды унъеллыгында татар эдэбияты кутэрелгэн биеклеклэрнец берсе булып тора . Энэ шундый калэм иялэренец мирасы галимнэребезгэ ул заманны Яцарыш чоры дип бэялэргэ мемкинлек бирэ .3

Гаяз Исхакый ( хаклы рэвештэ , эдэбиятыбызда тэнкыйди реализмга нигез салучы булып санала . Татар эдиплэре арасында аны юламан иткэн сэбэплэрнец берсе Иэм иц меЬиме—аныц , башкалардан аермалы буларак , Кенчыгышка (тереккэ) йез тотудан Кенбатышка (руска) борылу кирэклеген ацлавы иде .

Революциягэ кадэрге демократик тэнкыйтьтэ дэ , матбутат иреге алганнан сон, барлыкка килгэн газета — журнал битлэрендэ дэ Гаяз Исхакыйныц эдип буларак формалашуында терекнеке янэшэсендэ рус эдэбияты ясаган тээсирнец зурлыгы да таныла . Язучы мирасына иц югары бэялэмэне танылган галим Ж,амал Вэлиди бирэ . Аныц 1913 елны «Вакыт» газетасында «Гаяз эфэнде» исеме белен «Эдэби месахэбэлэр» (эдэби бэхэслэр) рубрикасында басылып чыккан мэкалэсе Гаяз Исхакыйныц башлангыч чор иждтына игътибары белэн аеруча кадерле .

3 Ганиева Р. Яцарыш ждмеше // Сеембикэ .— 1999,— №4 .— 34 б. Ганиева Р. Милли ренессанс ж,эуЬэрлэре // Мирас .— 4999 . — №4 . — 154— 156 б. Хасанов М. Татар ренессансыньщ беек каЬарманы // Эсэрлэр . Г.Исхакый . 15 томда . — 1том. — Казан : Тат..кит. нэшр. , 1998 .— 5 —30 б.

Элеге хезмэттэ татар эдибенец беренче эсэрлэренэ бигрэк тэ рус реалистик эдэбиятыньщ йогынтысы кечле икэнлек курсэтелэ .4

Соцгы елларда , Кенчыгышка йез тоту кечэебрэк киткэн бер заманда , фэндэ икенче якка ташлануларга юл куела башлады шикелле. Инде рус халкыныц , эдэбиятыньщ татар мэдэнияте файдасына башкарган эшлэренэ игътибар итмэскэ яисэ аны киметебрэк курсэтергэ тырышабыз. Кайвакыт рус деньясыныц узенец дэ яртылаш кенчыгыш рухлы булуын онытып ждбэрэбез шикелле . Шундый яца шартларда эдэби бэйлэнешлэргэ объектив якын килу , аларнын, купъяклылыгын онытмау тагын да актуальлэшэ тешэ .

Диссертациянец яцалыгы. Бер эдэбият белэн икенчесе арасындагы бэйлэнешлэр аларнын; икесен дэ гомумденья бэйлэнешлэренэ тарта .5 Чит сэнгатьлэрнец , аеруча француз эдэбиятыныц йогынтысын кичергэн терек эдэбияты исэ татар прозасын Аурупа эдэбиятларына алып чыккан.

Эдэбият белемендэ ж,итэрлек игътибарга алынмый торган бер як бар . Ул да булса — тереклэрнец эдэбиятыбызда эле килэчэктэ ныклап ейрэнелэчэк — рус , э аныц аша гарби эдэбиятларны кабул итэ алу ждрлеген хэзерлэу мэсьэлесе . Тэкъдим ителгэн диссертация эдэби бэйлэнешлэрнец энэ шул ягына аеруча нык басым ясаячак .

Тема Ь.эм сюжет ноктасыннан ярымкенчыгыш — ярымкенбатыш , реалистик Ьэм шулай ук урыны белэн рационалистик идеялэр дэ утеп кергэн романтик рухтагы терек прозасы XIX гасырнын, икенче яртысындагы рус эдэбияты белэн шактый якын тора . Рус калэм иялэренец, терек эдиплэренец дэ Гаребтэ денья кургэн бер ук эсэрлэрне ейрэнуе , тэрж,емэ итуе аларны тагын да якынайткан . Хезмэтебездэ татар эдэбиятыныц икеяклы бэйлэнешлэрен янэшэ кую бик ме1шм бер як булып тора .

Инде фэнни тикшерунец теп объектын 1895 — 1905 еллар белэн чиклэугэ килунец сэбэплэрен ацлатыйк . XIX гасыр ахыры — XX

4 Вэлиди Ж,. Шэрыктан — Гаребкэ // Ан; .- 1916,- №2 .-34-35 б.

гасыр башы татар , рус эдэбиятларынын, билгелэнгэн вакыт дэвамлылыгында аерым ейрэну традициясе бар , ченки эдэбиятчы галимнэр дэ , без бугенге кендэ исемнэрен бик ук иске тешерергэ яратматан марксистлар да Беренче рус революциясе алды эдэбиятын актив усеш чоры эдэбияты дип аерып карыйлар , бу елларда эдэби — рухи бэйлэнешлэрнец кечэюен искэртэлэр .6

Кайбер тэнкыйтьчелэр бу аралыкны унтугызынчы гасырныц соцгы егерме биш елы белэн чиклилэр . Мэсэлэн , Ж,амал Вэлиди , «Шэрыктан—Гаребкэ» мэкалэсендэ , унтугызынчы гасырньщ соцгы чирегендэ булган иц меЬим тарихи хэллэрнец берсе итеп , ислам галэменец фикри торгынлыктан чыгып хэрэкэткэ килуен атый ? Кургэнебезчэ , ул бу очракта иж,тимагый карашлардагы гомумузгэрешлэрне куздэ тота . Бугенге чор галимнэре исэ элете буленешне ( беренче чиратта , тэнкыйди реализм формалашута бэйлэп карыйлар .8

Чынлыкта да , 1895—1905 еллар эчендэ татар прозасы тэнкыйди реализм биеклетенэ таба хэрэкэт итэ . Гаяз Исхакый исэ , рус Ьэм терек эдэбиятларыныц икесенец дэ кечле йогынтысын тойган хэлдэ , нэкъ менэ шушы елларда язу принципларын ачыклый , калэм иясе буларак елгерэ . Башкалар тарафыннан эдип иж,аты махсус рэвештэ нэкъ менэ шушы юнэлештэ ейрэнелмэтэн булу диссертантка эдэбият белемендэ яца суз эйту мемкинлеклэре тудыра .

Соцгы елларда басылган хезмэтлэрдэ методдарга башка тешенчэлэр дэ тэкъдим ителэ . Эйтик , Ф.Хатипов без суз йерткэн иж,ат методына классик реализм исеме бирэ .9 Шушы ук терминны Ф.Мусинда да очратырга мемкин.10 Гаяз Исхакыйныц эдэби мирасына бэйле

5 Конрад Н.И. Запад и Восток .- М.: Наука , 1966.-С. 305-306 .

6 Ленин В.И. Полн.собр. соч. Т.24.-С.124 . Маркс К.,Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. .Т. 4.-С. 428 .

7 Вэлиди Ж,. Шэрыкган — Гаребкэ // Ан; .-1916. -№2.-34-35 б.

8 Нуруллин И. Возвращение Гаяза Исхаки // Вечерняя �