автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Развитие татарской автобиографической прозы в 60-70-е годы XX века

Текст диссертации на тему "Развитие татарской автобиографической прозы в 60-70-е годы XX века"

Казанский государственный университет

/о /р^Я-/

\

На правах рукописи

Гайнуллина Гульфия Расилевна

РАЗВИТИЕ ТАТАРСКОЙ АВТОБИОГРАФИЧЕСКОЙ ПРОЗЫ

В 60-70-е ГОДЫ XX ВЕКА

10.01.02 - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель - доктор филологических наук, профессор Галиуллин Т.Н.

Казань-2001

Эчтэлек

Кереш.....................................................................................4

I булек. Татар эдэбиятында автобиографии жанрныц тууы, беренче тэжрибэлэр..................................................................25

II булек. XX гасырныц 60-70 нче еллар татар эдэбиятында автобиографик жанр усеше.........................................................60

III булек. Автобиографик эсэрнец жанр узенчэлеклэре......................111

3.1. Автобиографик эсэрдэ автор Ьэм лирик герой образы......... 114

3.2. Автобиографик эсэрнец поэтикасы.................................130

Йомгак.................................................................................148

Библиография.........................................................................155

4

КЕРЕШ

Фэнни хезмэтнен максаты Ьэм актуальлеге. Мемуар Ьэм автобиографик жанрлар денья эдэбиятыныц ж;итди бер тармагын тэшкил итэлэр. Биредэ, сурэтлэу объекты буларак, аерым шэхеснец кабатланмас кызыклы язмышы алына, аца бэйле рэвештэ чор вакыйгалары тасвирлана, фактик материал укучы хекеменэ сэнгатьчэ югары дэрэжэдэ ж;иткерелэ. Мемуар Ьэм автобиографик жанрларныц кыйммэте, эЬэмияте шул сыйфатлар белэн билгелэнэ.

Татар эдэбиятында автобиографик жанрга XX гасыр башында нигез салына, чор дэвамында ул житди усеш баскычлары утэ Ьэм гасыр ахырына тулысынча калыплана.

Элеге гыйльми хезмэттэ автобиографик жанр усешенец тарихын билгелэу, теоретик Ьэм тарихи-эдэби концепциясен булдыру, XX гасыр дэвамында аньщ узгэРешен кузэту, 60-70 нче елларда усеш узенчэлеклэрен ©йрэну, жанрныц матур эдэбияттагы урынын курсэтуче теп критерийларын билгелэу куздэ тотыла. Максатка ирешу автобиографик эсэрнец эдэби Ьэм документаль хасиятен ачыклау, теп жанрлык билгелэренэ кузэту ясау, аныц куп гасырлык татар эдэбияты тарихында тоткан урынын ейрэну аша алып барыла.

Тэкъдим ителэ торган тема соцгы елларда Ьэм язучылар, Ьэм эдэбият галимнэре даирэсендэ зур кызыксыну уятты, китап сеюче зэвыклы укучы игътибарын ж;элеп итте. Бу куренеш жанрныц язучы Ьэм аныц тормышы, ул яшэгэн мохит, катлаулы Ьэм каршылыклы замана сулышы турында яца мэгълуматлар алырга мемкинлек тудыру хасияте белэн ацлатыла.

Элеге темага нисбэтэн татар эдэбияты галимнэре тарафыннан тэнкыйди мэкалэлэр, язмалар рэвешендэ терле фикерлэр эйтелэ, суз кузгатыла. Шулай да бугенге кендэ автобиографик жанрны фэнни

5

югарылыкта эшкэртуне, аца системалы анализны куздэ тоткан аерым хезмэт юк.

Татар эдэбиятында исэ 30 нчы еллардан 60 нчы елларга кадэрге мемуаристика беркадэр икенче планда кала. Бу иж;тимагый-сэяси вакыйгалар, партиянец динаятьчел идеологиясе белэн бэйле иде. Шэхес культыныц нинди фаждгагэ китеруе 30 нчы елларда ук курена башлый. Крестьяннарны квчлэп коллективлаштыру, колхозлашу хэрэкэте, 19371938 елгы репрессиялэр тарих битлэрендэ канлы тамга булып сугыла. Элеге идеология нэтижэсе буларак, татар мэдэнияте, сэнгате, эдэбияты узенец иц куренекле вэкиллэрен югалта. Эдэбиятта схематизм, "конфликтсызлык теориясе" кебек яман куренешлэр пэйда була.

60-70 нче еллар тэнкыйтендэ документаль прозаны тэфсиллэп кузэтугэ омтылыш бу чорда тарихи-шэхси башлангычка игътибар усу,

V

халык Ьэм эдэбият узган юлны яцача бэялэргэ тырышу белэн ацлатыла. Чорныц кырыс хакыйкатен эзлэу барышында язучылар хыял белэн тулыландырылган, баетылган шэхси биографиялэренэ мерэжэгать итэлэр. Бу эсэрлэр сугыштан соцгы прозаныц меЬим казанышына эверелэ, шул сэбэпле эдэбият галимнэренец аерым игьтибарын узенэ тарта.

Сугыш чорында беркадэр тукталып торган роман жанры 60-70 нче елларда яца усеш кичерэ. Жанрны терлэндерергэ омтылышныц бер чагылышы булып, олы язмышлы шэхеслэргэ игътибар усу, тарихилык рухы кечэю тенденциясе тора. Ф.Мусин сузлэре белэн эйткэндэ, "прозаныц ин; камил Ьэм иц катлаулы формасы булган" романныц тарихи Ьэм документаль тере усеше малайлык Ьэм яшьлек еллары дэЬшэтле чорга туры килгэн буынныц хаклыкны, дереслекне эзлэу телэге, омтылышы иде. Г.ИбраЬимов белэн М.Галэудэн соц езелеп торган тарихи романныц 70 нче елларда мэйданга чыгуы шул факторлар белэн ацлатыла. Бу чорда Н.Фэттахныц "Итил суы ака торур" (1970), "Сызгыра

6

торган уклар" (1977), М.Хэбибуллинньщ "Кубрат хан" (1984) Ь.б. тарихи романнар денья курэ. Жанр калыплары ягыннан да жанрныц терлэнуе кузэтелэ, татар эдэбиятында шигъри роман барлыкка килэ (Э.Давыдов "Йокысыз теннэн соц" (1972), С.Баттал "Чирмешэн якларында" (19341970)). Шул ук елларда прозаныц тарихи усеше нэзари мэсьэлэлэргэ игътибарны кечэйтэ. Роман Ьэм повесть жанрларын теоретик яктан ейрэну елкэсендэ Ф.Мусин, Т.Галиуллин, Х.Эшрэфжднов Ь.б. хезмэтлэре денья курэ1. Шул ук вакытта Ауропа Ьэм рус эдэбиятлары мемуар Иэм автобиографик жанрны фэнни юнэлештэ ейрэнугэ куптэннэн зур игътибар бирэ, бу темага кандидатлык Ьэм докторлык диссертациялэре эшлэнэ, монографиялэр языла. Ж^емлэдэн, Л.Я.Гинзбургньщ "Былое и думы" Герцена" исемле хезмэте мемуар эдэбиятныц теп узенчэлеклэрен барлау юнэлешендэ олы фундаменталь хезмэтлэрдэн санала. Кыскасы, жанрныц усеше галимнэр тарафыннан даими кузэтелеп барыла2.

Файдаланылган материал, чыганаклар. Фэнни хезмэттэ анализлана торган теп эдэби материал булып XX гасырныц 60-70 нче елларында ижат ителгэн, уз укучысын тапкан, вакыт сынавын узган автобиографик эсэрлэр, аерым алганда, Г.Бэшировныц "Туган ягым -яшел бишек", И.Газинец "Малайльпста кунакта", Ф.Хеснинец "Минем тэрэзэлэрем", Р.ТехфэтуллинНыц "Ждлэкле аланнар", чагыштыру ечен Э.Еникинец "Соцгы китап", С.Батталныц "Баштан уткэннэр" дип аталган

1 Мусин Ф. Тарих Ьэм заман. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1970; Метод, стиль, жанр. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1976; .Мицнуллин Ф. Талантлар юлы / Балта явызлар кулында. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1994; Галиуллин Т. Дэгьва. - Казан: Тат.киг.нэшр, 1995; Эшрэфжанов X. Тарихка эдэби сэяхэт. - Казан: Татар.кит.нэшр., 2000 h.6.

2 См.: Елизаветина Г. "Былое и думы" А.И.Герцена. - М.:Худ.лиг-ра, 1984; Дуров Б.Д. Мемуарный жанр в художественной прозе революционного народничества. Дисс. ... канд.филол.наук. - М., 1980; Тарасова Г.В. Мемуары как литературоведческий источник. Дисс. ... кавд.филол.наук. - Душанбе, 1989; Кабдрахманов Б.Д. Художественная функция документальных источников в контексте мемуаров Герцена "Былое и думы". Дисс. ... кавд.филол.наук. - Алма-ата, 1985; Смольнякова М. О принципах классификации современной мемуарной литературы // Проблемы реализма. - Вологда. - 1979; Жиркова М.А. Исповеди в романе Ф.М.Достоевского "Братья Карамазовы". Дисс. ... кавд.филол.наук. - СПб., 1997; Алейникова З.Я. Жанровое своеобразие мемуаров и автобиографий 60-70 годов. Дисс. ... канд.филол.наук. - М., 1981; Starobinsky J. The style of autobiography. - Zn.: Literaty style. - 1971; Pascal Roy, Die Aytobiographie Jehalt und Yestalt Stittgar - Berlin - Köln - Mainz, 1960 h.6.

7

истэлек характерындагы эсэрлэре алынды. Моннан тыш, Ш.Маннурныц "Агымсуларга карап", М.Эмирнец "Без бэлэкэй чакларда", "Усэ теппсэч", "Казан", эсэрлэренэ тукталып угелде. Алда саналган авторлар - татар мемуаристикасын яца усеш баскычына кутэргэн язучылар. Биредэ, шулай ук, автобиографик эдэбиятныц башында торган Г.Исхакыйныц "Зиндан", Г.Тукайныц "Исемдэ калганнар", М.Гафуриныц "Тэрж;емэи хэлем", Н.Думавиньщ "Тэрж;емэи хэл урынында", Г.Камалныц "Минем персональный пенсионер булуымныц тарихы" эсэрлэре тикшерелэ.

Татар автобиографик эсэре рус эдэбияты галимнэре курсэткэн классик талэплэргэ жавап биргэнлектэн, теп нэзари материал итеп, М.М.Бахтинныц "Эстетика словесного творчества", Л.Я.Гинзбургньщ "О психологической прозе" хезмэтлэрендэ бирелгэн концепциялэр алынды.

Шул рэвешле, жанр теориясен ойрэну, татар эдэбиятында аныц беренче урнэклэрен кузэту белэн беррэттэн, югарыда искэ алынган берничэ авторныц эсэренэ анализ тэкъдим ителэ.

Хезмэтнен яначалыгы, структурасы. Диссертация кереш, еч булек, йомгаклау, файдаланылган эдэбият исемлегеннэн гыйбарэт. Беренче булектэ татар эдэбиятындагы автобиографик жанрныц барлыкка килуе, XX гасырда формалашып усеш алуы игътибар узэгенэ куела. Биредэ Орхон-Енисей язмаларыннан алып XX гасыр башына кадэрге сакланып калган, бугенге кенгэ билгеле булган эдэби ядкярлэрдэ документаль фактныц, биографиянец урыны, эЬэмияте ачыклана. Автобиографик эсэрнец нигезен тэшкил иткэн элементларныц эдэбиятта урын алуын, документальлекнец усеш дэрэж;эсен кузэтудэн чыгып, материал дурт чорга булеп карала. XIX гасырда тернэклэнэ башлаган биобиблиографик жанр куздэн кичерелэ, XX гасыр башында донья кургэн автобиографик эсэрлэргэ кыскача анализ тэкъдим ителэ. Шул рэвешле, татар эдэбият белемендэ беренче тапкыр автобиографик эсэрлэрнец барлыкка килу узенчэлеклэре системага салына, нэтиж;элэр

8

ясала. Булектэ тупланган материал Борынгы Иэм Урта гасыр эдэбиятларына караган купсанлы кыйммэтле хезмэтлэргэ таянып ейрэнелде. Аерым алганда, Ш.Абилов, Х.Мицнегулов, М.Гайнетдинов, Р.Даутов, А.Юзеев, А.Хэйруллин, Н.Гэрэева И.б.ларныц фэнни эшлэре игътибар белэн кузэтелде. Тупланган материалны хронологик эзлеклелектэ тэкъдим иту максатка ярашлы дип табылды.

Беренче булекнец теп эчтэлеге эдэбиятта документальлекнец чагылышын усеш-узгэрештэ кузэтуне тэшкил итэ. Татар эдэбиятында документалистика XIX гасырда мэгърифэтчелек реализмы хэрэкэтенэ бэйле рэвештэ деньяга килэ, милли азатлык, бэйсезлек ечен керэш шартларында устерелэ. XX гасыр башы татар эдэбияты тарихында кискен сыйфат усеше Ьэм, шул ук вакытта, катлаулы, каршылыклы чор буларак билгеле. Гадэттэ, документалистиканыц усеше дэ иц кискен борылыш чорларында кузэтелэ. Жанрныц деньяга чыгуы ечен, гасыр башы уцайлы тарихи ж;ирлек эзерли. Шул заманда яшэп иж;ат иткэн, бугенге кендэ эдэбиятыбызньщ йезек кашларына эверелгэн Г.Тукай, Г.Исхакый, Г.Камал, М.Гафури, Н.Думавилар, бу жанрга ихтыядны сизеп, аца нигез ташларын салалар.

Хезмэтнец икенче булеге "XX гасырньщ 60-70 нче еллар татар эдэбиятында автобиографик жанр усеше" дип исемлэнде, аньщ эчтэлеге 60-70 нче еллар татар эдэбиятында автобиографик жанрныц усешенэ кузэту ясауны тэшкил итэ. Бу чор - эдэбиятта документаль башлангычка аерым игътибар юнэлткэн дэвер. Ватан сугышыннан соц рус Ьэм милли эдэбиятларда биографж жанр зур усеш кичерэ. Аныц героик биография теренэ Б.Полевой, А.Бек, Г.Эпсэлэмов, Ш.Маннур, Р.Ишморат, Ш.Медэррис, Г.Ху^и, Э.Давыдов Ь.б. язучылар мерэж;эгать итэ. Аларныц уртак максаты биографик материалны узэккэ алып, батырлык фэлсэфэсенец ышандыру кечен арттыруга юнэлтелгэн иде.

9

Шуныц белэн беррэттэн, бу чор татар эдэбиятында халыкныц уткэнен, инкыйлаб, милли азатлык ечен керэш вакыйгаларын сурэтлэгэн эдэби эсэрлэр дэ денья курэ. И.Гази, К.Нэжми, Э.Фэйзилэр, бу темага мерэщэгать итеп, зур кулэмле романнар иж;ат итэлэр.

Сталин репрессиялэре белэн бэйле фаядига озак еллар буена безнец эдэбиятта яктыртылмый, аерым язучылар уз эсэрлэрендэ символлар, детальлэр Ь.б. поэтик алымнар ярдэмендэ генэ бу теманы ачарга омтылыш ясыйлар. И.Сэлахов, Х.Туфан, беренчелэрдэн булып, чорныц ямьсез хакыйкатен ачыктан-ачык тасвирлаган эсэрлэр иж;ат итэ.

Автобиографик эсэр язучыларны берлэштеруче уртак сыйфат -хакыйкатьне ачыктан-ачык эйтеп биру максаты иде. Алар уз эсэрлэрендэ публицистик чигенешлэр Ь.б. алымнар ярдэмендэ теге яисэ бу мэсьэлэгэ карата фикерлэрен белдерэлэр. Булектэ автобиографик эсэрнен доньяга чыгу сэбэплэре турында уйланган татар эдэбияты белгечлэре, аерым алганда, Ф.Мусин, М.Эмир, Н.Гыйззэтуллин, Ф.Хесни Ь.б.ларньщ фикерлэренэ игътибар бирелде. 60-70 нче елларда иж;ат ителгэн автобиографик эсэрлэргэ анализ ясаганда, эдэбият белгече А.Яхин тэкъдим иткэн метод та исэпкэ алынды1.

Г.Бэширов, Ф.Хесни, И.Гази, Э.Еникилэрнец автобиографик Ьэм истэлек характерындагы эсэрлэрен анализлау барышында, язучыларнын балачак вакыйгаларын тасвирлауда уртак яклары игътибарга алынды, гомуми нэтидэлэр ясалды. Биредэ сабыйчак Ьэм балачак вакыйгалары дип, ике елешкэ аерып курсэту максатка ярашлы табылды. Бу буленеш автор шэхесенен вакыйгаларга бэйле хислэр терлелеге белэн нигезлэнде, психологик аспектта ацлатылды.

Эсэрлэрдэ халык язмышын сурэтлэу аерым игътибарга алып анализлана. 0лкэн Ьэм урта буын язучылары сугыш чоры михнэтлэренэ

1 Яхин А. Эдэбият. 11 сыйныф ечен дэреслек-хрестоматия. - Казан: Мэгариф, 1996. - 127-128 б.; Яхин А. 11 сыйныфта татар эдэбиятын укыту. - Казан: Мэгариф, 1996. - 53-60 б.

10

баш бирмэгэн яшьлек матурлыгын, гомумэн, XX гасырныц тарихи манзарасын уз шэхси тэжрибэлэре, тормышлары аша ицлэргэ омтылалар. Алар татар кешесенец рухи бееклек серлэрен, гореф-гадэтлэрен, эхлагын, ац-белемгэ омтылышын мактыйлар, данлыйлар. Язучылар реаль тормыпггагы образ-вакыйгалар аша уз хислэрен, аеруча халык язмышы вчен борчылу, хэсрэт хисен сурэтлэугэ ирешэлэр. Шуца бэйле рэвештэ автобиографик эсэрлэрдэ елкэн буын вэкиллэре, аерым алганда, эти-энилэре, туганнары, дуслары образлары тасвирлана.

Кагыйдэ буларак, Ьэр мемуар эсэрдэ миллэтнец беек шэхеслэре, чорныц ШЕСтимагый-социаль йезе сурэтлэнэ. Язучылар Г.Тукай, Ь.Такташ, Г.ИбраЬимов h.6. турындагы фикерлэрен халыкньщ уткэне белэн бэйлэп тасвирлыйлар. Укучыны миллэтнец йезек кашлары белэн горурланырга ендэу турындагы фикер максатчан рэвештэ уткэрелэ. Л.Фейербах: "Кеше табигатьтэн бары хэтере белэн генэ естен"1, - ди. Уз эсэрлэрендэ язучылар, буыннар турындагы хэтергэ бэйле, кешенец эдэплелек дэрэжэсе, гомум кабул ителгэн эхлакый кыйммэтлэр турында фикер йертэлэр.

Истэлеклэр (француз теленнэн мемуар (mémoires) - документам, жанрныц аерым бер канатын тэшкил итэ. Жанр авторныц уткэндэ узе катнашкан Ьэм кичергэн вакыйгалары турында сейлэуне куздэ тота. Материалныц конкрет фактларга корылуы, эдэби уйдырманыц булмавы ягыннан, истэлек фэнни биографиягэ, документаль-тарихи очеркка якын тора. Ике гасыр чигендэ татар язучылары истэлек жднрына мерэжэгать итэлэр. Киц катлам укучыга, соцгы елларда язылган бер теркем истэлеклэр белэн беррэттэн, моцарчы терле сэбэплэр аркасында бастырылмаган документаль характердагы эсэрлэр дэ щггкерелде. Шулардан Г.Тавлинныц "Афэт", И.Сэлаховныц "Колыма

1 Фейербах Л. Сочинения в 2 томах. Т. 1. - М., 1960. - С. 122.

11

хикэялэре" аеруча игътибарга лаек. Моннан тыш, чор вакыйгаларын объектив сурэтлэугэ омтылыш ягыннан А.Гыйлэжевнец "Йэгез, бер дога", М.МэЬдиевнец "Ачы тэжрибэ", А.Расихныц "Елларны чигерсэм" трилогиясе, Т.Галиуллинныц "Замана балалары", Т.Мицнуллинныц "Утырып уйлар уйладым", Р.Мехэммэдиевнец "Утлы таба естендэ" эсэрлэре зур кызыксыну уятты. Иц соцгы елларда Т.Галиуллинныц "Гомер тэлгэшлэре", Э.Баяновныц "Минем кечкенэ доньям", "Су естендэ пароход", "Хыялда туган калам", Л.Ихсанованьщ "Кемгэ сейлим серлэремне" автобиографик эсэрлэре донья курде. Язылу максатына Ьэм принципларына карап, истэлеклэрнец ж;анр ягыннан терлэнуе дэ кузэтелэ (Ш. Галиевныц "Минем беренче гомерем" роман-новелласы, М.Эхмэтжановныц "Белем баскычлары", Р.Ж^эмдихановныц "Сагыну", Ф.Галиевнец "Этнэ-куцелем бишеге", К.Латыйпныц "Ур арты ур" Ь.б. истэлек-хатирэлэре). Мемуаристиканыц эссе (М.Галиевныц "Догалы еллар", Э.Кэримуллинныц "Галим булу ж;ицелме"), сэяхэтнамэ (юлъязмалар) (М.Юнысныц "Юлда уйланулар", М.МэЬдиевнец "Ж^ир йвзендэ алты кыйтга..." исемле китабына тупланган юлъязмалары, Т.Эйдинец "Кардэшлэр кочагында", "Йертэ безне язмышлар", 'Елан уты", "Ожмах утравы", "АЬ, туган кавемем газиз", "Иблискэ ришвэт", "Заман Ьэм шэхеслэр" Ь.б.), документаль повесть (Г.Ахуновныц "Тимерханныц эзлэнулэре", Р.Фэизевнец "Узган гомер-янган кумер", А.Вэлиевнец "Кейгэн сакаллы мэхбус", "Истэ, Ьаман да истэ", "Талантлар арасында" 11.6.). Публицистик язмаларныц купчелеге мемуаристикага тартымлыгы белэн узенчэлекле (Э.Еникинец "Кояш баер алдыннан").

Хезмэттэ Э.Еникинец "Соцгы китап" исемле истэлеклэрен анализлау, С.Батталныц "Баштан уткэннэр" эсэренец идея- тематикасын ачыклау да куздэ тотыла. Автобиографик жанр белэн истэлек уртак нигезгэ корылсалар да, куп жтан бер-берсеннэн аерылып торучы терлэр.

12

Аларны чагыпггырып ейрэну кызыклы нэтащэлэргэ килергэ мемкинлек бирде.

©ченче булек "Автобиографик эсэрнец жанр узенчэлеклэре" дип исемлэнэ, ике елештэн тора. Беренчесендэ автобиографик эсэрдэге автор Ьэм лирик герой мэсьэлэсе ейрэнелэ. Бу елеиггэ, нигездэ, М.Бахтин Иэм Л.Гинзбург фикерлэренэ таянып, татар автобиографик эсэрендэ автор Ьэм лирик герой менэсэбэтлэрен тикшеру максат итеп куела. Бу мэсьэлэ фэнни эдэбиятта, аеруча рус эдэбиятында, киц яктыртылып килэ. Галимнэр автор шэхесе белэн эсэрдэге лирик геройныц тэцгэл булуы мэж;бури тугел дигэн уртак фикердэ торалар.

вченче булекнец икенче елеше автобиографик эсэрнец поэтикасын тикшеругэ багышланды. Бу булекнец эчтэлеге икенче булектэ анализланган автобиографик эсэрлэргэ нигезлэнеп, жанрныц теп узлеклэрен системалы рэвештэ барлауны узэккэ ала. Биредэ шулай ук �