автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Реликтовые формы в языке поэмы Кутба "Хусроу уа Ширин" /XIV в./

Полный текст автореферата диссертации по теме "Реликтовые формы в языке поэмы Кутба "Хусроу уа Ширин" /XIV в./"

НАЗАД СТАН РЕСПУБЛШЙСН ¥ЛТТЩ РИЛЫМ АКДДЕШШСЫНЩ

А. ВАЯТ¥РОТ1¥ЛЫ ЛТЫНДАГЫ Т1Л ВШШ ИНСТИТУТЫ

Ирлшвва лгу «щда

мурат тштшт саеыров

ВУГШГГЫН "ХУСРАУ УА ЕИРИГ ПСШЛСЫИВД ТШНД8Г1 РЕЛИКТ Т¥ЛРАДАР (Х1Т РА СЫР)

Мамандык 10. 02. Об. -,ггрга плдер!

Филология гылымынык кандидаты гизыми даре жест алу гшн дайындалгзн диссертацияныч ЛОТОРЗЯПРАТЙ

Алматы - 1995

Хтиыс Ндэа^стан РеспуСликасы ¥лттык Гылым Академиясыньга, ■рСб.Сїлєймєнов атындагы Шыгыстану .орталыгыныч шыгыс филология с ы Садімінде орындалды-.

ЯР УГА-ныч А. Байт»рсынклы атындагы Тіл білімі институтыньщ филология гылымдарыныч доктори дарежесін беру жешндеп Д. 53.38.01. мамандандырылган кецес маліліс інде коргалады. (480021, Алматы кал асы, К,*рмангаэы кешесі, 29)

Диссертациямен КР УГА-нын Орт алый; гылыми кітапханасинда танысуга болады.

Гылыми жетекшісі - филология гылымыньщ докторы

9. М. Ибатов

. Ресми оппоненттер - филология гылымыныц докторы, профессор Э. К. Цїрышжанов

- филология гылымыныц кандидаты

Я. А. Манкеева

Жетекші *йым - Эл-Фараби атындагы Кдзач мем-

лекеттік їлттьіч университет!-ніч казак; филологиясы кафедрасы

Мамандандырылган нечесті-к гадым-хатшысы филология гылымыныц докторы _________

Автореферат 1995 жыль

Э. Жїнісбеков

.ратылды.

- з -

ЗЕРТТЕУ ЛШЮШЩ ЙАЛПЫ .СЩПА70

Таизирыптыц когсейксстілігі. Ндзак халцыныц тіЛін, мздеяиатін, едебиетін аерттеуде ертедегі ттркі халыктарыныц казба ескерткіштерін окьга їйрену, тідінік сырын аиуг нгілікті іс. Бїл меседе казак тіл бідімінде ертеден бері иітрГізіліп келеді. Соїшд ішіндє орта гасыр назба мїраларнн тілдік ■пргьідан зерттеу- казак тіл білімініц кга таргібінде кезек кг?тірмей ттрган мацызды такырыптыц бірі. Казак тілініц тарихы барды«; ттркі тілдерінід таркхымен тікелей байланысты. Ттркі тілдерія, олзрдьщ бастау алар кездерія зердедемей казак гілініц тарихы туралы соз айту еге кцин. Осы тгргыдая ^келгендэ, казак тілініц тарихы глин орта гасыр ыурагаты. Алтын Орда дауірінде кыпшак тілінде жазылган Цттыптыц "Хтсрау ya Ширин" (арі карай - "ХШ", С. М) поэмаскнык мацызы ерекке. Бїл поэма ттргсітануда XX гасырдыц басынан ,-бастап колга алынып, свз болып келе латканымвн, елі д© болса казак тілі тарихы тшін тгбегейяі зертгелуі жагынан айта каларлнк дврвжвге жете койган кок. Тарихи такырыпка. байланысты меселедер сез болганда орта . гаеырлык огкз-кыппак (кышлак-огыз) тіліндє жазылган бтл дазба ЄСК0РТКІЕТІЦ гыльшга берер мїмкіншіліктері ескерілгені мн. Орта гаеырлык хззба мтрагзттардьщ тіліне казірп тілдврдін каншалыкгн катысы бар екендігія аныктау.кзкейкзеті (шгауааъды) мівдеттердіц катарьша «атады. <3р _ дзуірдегі тілдіг.

кгбшшетардыц сабактасгыгын айырып-ажырату с кай азруа в®о. 5»л 6їкіл ттркі тілдерін, олардын диалектілерія, барлык яаэба

шрадарды азара' салыстыруды талап етеді. "ХШ” ескерткіші кене ттркі тілімен гана емес, жзца ттркі тілдерімен тыгыз байланысы барктсца. Оньщ тіліндє кептеген ттр'кітанушьілардьщ айтуынша Ы. Ндшкаридыц "Диуанында” да кездеспейтін сыры терец, цтпиясы мол сез колданыстары ете кеп. Сондыцтан К,ттыпгыц "ХШ” поэмасывыц тіліндегі реликт тулгаларды цавіргі казак тілімен, сондай-ац баска да ттркі тілдерімен салыстыра отырып зерттеуді жен кард і к.

Зерттеу о0ъскт1ы1з - "ХШ” поэмасыныц тіліндегі реликт ттлгалар. Соиыыен катар кене ттркі тілі мен жаца ттркі тілдерініц тілдік материалдары мейлінше сарца пайдаланылды.

Зертхеудіч ыацсаты йен міндеттері. Кдэац тіліяіц гасырлар бойы кандай жолдармен даыып, калай калыптасканы, калай жетілгеш жэне сод тзак жолдагы тарихи тілдік езгерістердіц сілємі, куесі, далелі секілді тілдік деректердіц реликт ттлга ттрінде сакталып калган алементтерін жэне олардыц ттрлерін аныктау басты мак,сат Сслды. Алга цойган максатымызга байланысты мынадай міндеттер туындады:

- ттркианушылардыц пікірлеріне арка стйей отырып, реликт ттлгалардыц лингвистикалык табигатын аныктау;

-■ ескерткішта колданылган реликт ттлгалардын, лексикалык,-семантикалык сипатын аныктау жэне статистикалык маліметтер келтіру;

- реликт ттдгаларды дыбыстык ктрылымына карай топтау;

- "ХШ" поэмасыныц тілі мен казак тілінє ортак реликт т»лгалардын, магыналык ерекшеліктерін керсету.

Зерттеу адісі мен материалдары. Ж»мыс осы тектес эерттеулерде колданылатын, калыптаскан лингвистикалык здістер

ыен лингвистикалык зерттеу тасілдеріне негізделіп жтргізілді. Салыстырмалы - тарихи вдіс пен морфемалык талдау (анализдеу) язне реконструкция (цалпына келтіру) адісі зерттеудіц басынан аягына дейт басшылыкка алынды. Сонымен катар • реликт

ттлгалзрга статистикалык талдаулар ятргізілді. .

Негізгі тілдік материал ретіпде "ХШ" лоэм'аеыныц 1958 дыли

A.Зайончковский шыгарган араб алфавитімен жазылган н?ск,асы пайдаланылды.хане С. Е. Малон, В. В. Радлан, К. Грекбвк, Ш. Телэгди,

B. Г. Тиэенгаузен, Е. 3. Еертельс, Э. В. Севортян, Э. Н. Надлшп т. С. '

сипкты тгркітанупн Гїламзлармен катар, бїл салада кдлам

тербеген казак зерттеупілері: Н.Т.Сауранбаев, ■ 8. X. Маргтлан,

Г. Айдаров, 3. Т. Кдйдаров, А. С. Аманжолов, Э. К, Цтрыпжаноз,

Б.Збілцаснмов, Р.Сыэдыкоаа, А.Кдлыбаева, А. Ибатов, ;

Б. Сагындыков, II Томанов, К. Нджыбеков, Ж. Манкеева, Н. Букетова сиякгы гылым цайраткерлерініц ецбектеріне сгйене открыл

кгргізілді.

Теориялг«; ха ¡га прготжалц?!; кгцкзы К,гтыптыц "Ж’ позмасыныц тіліндегі реликт тїлгалар алгая рет жеке тылами нысана ретіпде зерттелді. Нззац тілі мен ескерткіштіц тіліне ортак реликт тглгалардыц фонетикалык, ыорфемадык, сеюнтикалык айырмазылыктари карастырылды. Еалпы алганда жазба трагаттарды, рныц ішіндє Алтын Орда дзуіріндегі огыз-кшшак (кыпшак-сгыз) аралас тілді жагба жздагерліктерді зерттеу, слардыц тіліядєгі _ кгпия сев колданысгарыныц сырын ашу к;ааіргі казак; тіліндегі пзаімія таппай .тлткан теория.тык та, пракгикалыи; _та мзсвлелер туралы келелі, гылыми пікірлер айтуга мтмкіндік Середі.

Берттеудід натилвлері м-зн ,материалдары "Тїркітзнуга кіріспе" язне "Ндзац тілініц тарихи граиматикасы" курсы

войынша оидлатын дарютерде пайдалануга жарайды. Сондай-а> филология факультет 1ищ студенттерхне арнайы курс немесе арнайы семинар реттде оку багдарламасына енпауге болады.

Рьаьвт гадалшы. Ескертк^штеп реликт тклгалардын дыбыстык к*рамы мен семантикасы жан-жакты сипатталды. Зрбгр реликт ттлгага жеке-жеке токталып, олардьщ табиги сырын аыу жтйес|нде каз1рг! жаца ттрк1 т1лдер1нен бастап, кэне ттрю т1лдер1Н1д деректер1мен салысгыра талдау жтрпз1ЛД1. Сондав-а-; реликт тулгалардыц фонетикалык; ерекшелттер! мен морфемалык К»рамы, магыналык; айырмашылыктары ашылды. Осыныд непэ^нде "ХШ” ескертк1вин1д казак пл1Н9 т!кэлей катысы Зарлыгы айкындалды. Сонымен катар диссертацияда мурага'.тагы реликт тклгаларга алгаш рет казак ил б1Л1М1 тургысынан ез

дэрежесшде Сага бер1лд1.

Зврттеу кумысын сыннан етк!зу. Едбектщ б1ркатар

материалдары Орал педагогикалык институтында (14. 1У. 1993), Ц. Ж*банов атыядагь Актебе педагогикалык институтында (30. 1У. 1993) жэке КР У^А Р. Б.Сглейменов атындагы Шыгыстану Орталыгында (1993, 1994 ж) етк1з1лген гылыми-теориялык

конференцияларда жасалган баяндамаларда айтылып, жан-жакты талданды. Диссертацияныц такырыбы бойынша 8 макала, 1 тезис жарияланды.

Диссертацияньи, курыльмы. Жкмыс К1р1спеден, тш тараудан жене корытынды бел1мнен ттрады. Б*ган коса адебиет керсетк1пи, б!р косымша бер1лди

ДИССЕРТАЦИЯ НЫЦ II В Г I 3 Г I М А 3 И ¥ II Ы

Жкмыстыц Heriari бел1м1нде такырыятыд озекгиип, »ерттеудщ Heriari максати мен ьиндеттерь зерттеу вд1стер'1, 'ыдими кацалыгы мен практпкадык; ыацызы айкындалды. К.ттыптыц

’ХШ” поэмасыныд зерттелу таркхина иолу жасалынып, "реликт"

термин i не анкктама беридк ■

I Тарау. Реликт ?vinti туб!р. "ХШ" поэмасыныц ?1лй:дег1

>еликт тгл^алардыц 'таОкгаты ер килн. Оолардыд 6ipi - реликт :тпк! Гг*б1рлер. Турк1 т*лдер< алып 6ip бэйтергк болса, оннд ¡астау алар кез i сона/ есте. яок ockí заманнан пар алып каткан :амыры - реликт ттпк1 TíOip. Сондыктан Kasipri казак т!л1нде

пане "лШ" поэмасынык___типнде аз алдыяа жекз кодданыдмайтын,

íkí не одан да кэп тгб!рдес сездердж ктрамыкда кездесетт 'гб1рдерд: реликт TrnKt пгбчрлер (этимодогиялык) деп атаймыз. )лар тарихи т*ргыдан алганда бгрын жеке колданылган, ез1нд!к (агынасы бар сездер. Б i рак "ХПГ’- ноэмасыныд пл1нде дербес ;одданылмайды.

Реликт ттпк1 ттбiрдер цкрылымына карай ек1, го,не торт (ыбысты бодып келедк ,

Екл ДЫбЫОГЫ реликт ТТПК1 ТУб1рлер "ХШ" позмасшшн Т1ЛЫДЙ ■ici тгрл! дкбыстык к^пнлымда кеэдэсед1: дауыссиз+даунсти /СГ/

глнэ дауысты+дауыссыз /ТС/. СГ тг лгалы ве, иу, ГС ттлгалы ая, 'с, ой~,ух=*,га tí б i рлер i бар. Осылардыц Sipeyüie гана токтадып ге»Нк. Мысалы, уз, уга /уа+э/ "revi”, гзрэ /уз+рэ/ ”уст i яде” •зздергнщ к*рамында Trmti тгб!р Оолып ттр: отурмыи тахт -тзе

редан мецпз - отыргак , так. гспнде арыстан колбети 45в-31). Уз тгпк1 rrCipi татар,'б.зпщрт тьчдаршде вз /еэ-'е/, к. т1Л1ндс- ус /ус+с/, казак, каракалпак Т1лдер1нде уэ га-ецг:/ варнакттарында айтыладк. Кдзак’ Пл1ндег1 тоекп

ссз1н1д Т1пк1 ыагынасы орта гасырдагы хэне кенб тгрк! Т1л1ндег1 "гстхнде, жогарыда" магыиасындагц уза сэзже барып Т1релед1. Сонда . тзещч дег£НШ1з богары кетериу' мту'тит пайдаланылатын ■иэрсе дегзнд! б1лд1ред1.. Т1Д1М1Вдег1 уст /тс+т/ тклгасыныц т*пк1 ттб!р1 кс дэ аталмыш уа бен туыстас Болу

керэк. -

Уш дыбысты ттпк! -туб^рлер дыбыстык цкрылымы кагынан дауыссыз+дауысты+дауыссыз /СГС/ хане дауысты+дауыссыэ+дауысты /ГСГ/ ’¡лагалы Солып ек!ге белгнеди Ескерткште СГС тклгали 18 реликт Т1ПК1 ттС1р бар. Мысалы, йад, йар, йыд, к!э=, кгч, кай«, кая, кат, ’кут=, сак;*, ток;=, т1р=, мун, кыз= т. б. Осы югалардыц бар1 ж мыста жеке-жеке талданган. йгсалы: йар:

йарык /йар+ык/ "жарык”, йарут*/йар+ут/ "жарык ет" сездер1кде тпш тгб1р: .чыраг ердщ йердш, йарутган - шырак едщ жердин; хт8ш жарык еткен /89р-17/. Осындай ттгш ттб1р бодып ткрган бкл сез кене тгрк! тихнде дй йару /йар+у/ "шыгу, ату", йарук /йар+ун/ "жарык, соуле" сездертц к,?рамында ^олданылган. Соган Караганда аталмыш тклга кене т*рк1 дау1р1кен де ерте

аамандарда дербес сев болганга »ксайды. Осы т*лга каз1рп казак, Т1л1нде жар /иар+ык/, лоб- илшде йзй /йай+у/, *йг. Т1Л1ндв Пор /йор+у/, алт. т!Л1нде дзр /дар+п/, хак. т1Л1нде «ар /чар+ы/, тув. т1Л1нде чыр /чыр+ы/ тклгаларында кездеседк Б*дан туындаган свэдердщ нег1зг1 ыагынасы - "жарык;, сеуле, дарыц кылу".

Сак-: сакын /сак+ын/ "сактан", сакднч /сак+ынч/

"сагыныа", сакып /сак+ыш/ "ой, акыл, сактык" свздер^нщ

бойыная »шырагамыз: мен1 сагынмадын мундун бурун - мен1

сагынбадьщ бгдан б*рыя /85р-4/. Кене турк! плжде сак тгб!р1

"ойлау, кабылдау, санау" иагынаеында дербес сез дережесіиде крлданылган: барды ерен цонуц карур кутка ■ сакар - крнак; Кабылдауды бакит деп санайтын ерлэр-кетт і /ДГС, 486/. Аталшя іїлга'казак тіліндє салтык /сак+тык/, сактану /сац+гану/, свгыныш /саг+ынни/, едзг. ті ліндз сагыныш /саг+ьпшя/, їйг. ті лі л де сегянши /сег+инши^ аэ. тіл. сыхынты /сых+шты/,оз. тіл. согинши /сог+инши/ сеадерінщ ктрамында тїпкі тїбір іїїйіндє айтылады. . ' •

Тір=:тіріг /тір+іг/ "тірі", хіргїл /тір-і-гїл/ "тірілт", тірла /тір+ла/ "тірідей" сездерінід іураманда реликт тїіш тгбір кгflirt де тпшратамиз: ке капсызыя, не гіріг кврса болур -

ке жаїш кок;, ке тірі керсе болар /107р-20/. Кане ттркі тіліиде бтл тгбір "емір отру" магынасында дербес колданылган: йеті

бурхандар. улугаында тірегк - леті будда еліяде емір сїрсік /ДТС, 561/. Идаіргі ттркі тілдеріне їцілсек:каз. тіліндє тірі /тір+і/, тірпіліп /?ір+шілік/, тїрк. тіліиде дирп /дир+и/; 63. , ЇЙГ. , тілдерінде тирик /тир+ик/, кыр. , алт. , тілдерінде гярк /тир+ї/ соадеріїпч бойынан реликт, тїпкі тїбір дерекесінде табамьга.

Тіл дамуыныц tзнн жолында осы тїлгадаг’и тїпкі тгбірлер вр тїрлі жолмен дамип отырган. Населен, тїк=, кдп» сияцты ттбірлзр казан; тілі иен "ХШ" мтрагатынш; тіліндо жаке пене Тїркі тіліндє де реликт ТЇПКІ тїбір кїйіндє керінеді. Coran карая мїндзй тгбірлер кане тгркі доуірінеп де ескі закакдз дербес свз болган болу ¡терск деп болкапкыэ. Ал сак*. сиякты тїбірдар к.азак тілі иен "ХЫ” поэмаскнш* тіліндє реликт ггакі тгбір болкя, пене тгркі тіліндє дерЗес свз дзремасінде крлданылган.

Терт дыбьюгы реликт тїпкі тїбірлер дауыссыз+дауысгш дауыссыз+дауыссыз /СГСС/ дане дауысты+дауыссыз+дауысты+дауыс-сыа /ГСГС/, дауысты+дауыс сиз +дауыссыз+дауысты /ГОСТ/ дыбыс млгалы болып іштей їш к^рылымга белінеді. Мысады, огур»: /огурла/ ’Чрла" магынасын береди ош аядыа ганж бозуб rashap огурлар - содая каэына бїзьга, rayhap їрлар /34в-26/.

Кене ттркі тіліндє . ор/р» іїбірі "уакыт, жагдай, себеп,

ауыстыру" магынасында дербес саз дарежесінде коддаиылган: аткд огур алдым - атка ауыстырып алдым /ДТС, 364/. Сгыр//орур-ттлгасы ете кене болгандыктан казіргі ттркі тілдерінде ете сирек кездеседі, тек шыгыс ттркі тілдерінде шінара тшырасады. Ыысады, cap. їйг. тіліндє, хак. тілінін, сагай диалектісінде, качин диалект іс інде, їйгьір тілініц тараниш диалектісінде огьгр» т*лгасы сакталган. Ал кэптеген ттркі тілдерінде кєйінгі деуірдіц керінісі "гры, їрлау, каракшы, жасыру" магынасында отри Тїдгаси к,олданылады. Населен, ттр., штат, тілдерінде

агрч, ез. тіліндє огры, лоб. тіліндє огйы, аа. тіліндє агру, казак тіліндє р дыбысы тїсіп калып цры варианты керініс тапкан.

II Тарау. Рвлмкт тубір-негіадер. Ескерткіште лексика-се-мантикалык ыагынасы бар, дербес сез ретікде кодданылып, бірнеше туынды негіздердік гйыткысы дарежесінде жаца сездерді тугызуга яегіз болып ттрган, кейбір Тїркі тілдерінде дінара удырасатык, ал казак тіліндє кездеспейтін, кездескен жагдайда реликт элемент ктйінде таныдатын тїбір морфеманы реликт гїбір-иєгіадєр деп айтамыз. Еїл реликт ттбір-негіздер-орта гасырларда сез к*рамьш байытуга белсенді катысатын, жададан ces тудырып, туынды негіздерге еэек болган тірі тїлгалар.

Осьгадай ттлгаларди біз аз зерттеуіиізде бір, екі буынди деп беліп дарастырамыз.

Bip буыэды тубір-ігегіадер. Віз еріміздід зерттеуімізДе "ХШ" поэмасыныд тіліндегі бір буынды ттбір-негіздер нен дазіргі дазад тіліндегі бір буынды тїбір-негіздерді салыстыра таддаута кеділ беліп, квне тгркі жазба ескерткизтерлідегі тгбірлзрмен Сайланыстылыгын дарастырамыз. ”ХШ" мтграгатыныд тіліндегі бір буынды реликт - тїбір-негіздер дыбысгыд дїрамы хагынаи

томендегідвй Б тгрлі ттлгада долданилган. .

Екі дыбыстц реликт ттбір-негіздерді дыбыстыд ккрылышна rçapaft дауыссыз+дауьгсты /СГ/ ?кэке дауысты+даунссыз /ГС/ дыбысты деп екі тїлгага беліп зерттейміз. СГ тклгалы ftà, сы» реликт ттбір негіздерін тшыраттыд. Солардыд біреуіке гана тодталайыд. Си= ггбірі "силдур" магынасын береді. Мыс: Бу хуарлудлар біла такыны сыдьал - 6*л бишаралыдпек тажывды сындырдым /11ба-4/. Сы~ ДаЗаД тіліндегі СЫН,- СЫНДЫрг СЫЯЫЦ; дыр. ТІЛІНДОГІ сынуу,баи. тіліндегі Пындиру, їііг. тіліндегі сундуры3«, тув. тіліндегі сыгар, оа. тіліндегі сявдириак, тгркм. тіліндегі сындырмац сездерінід дїрашндз реликт тгбір кгйінде гсырасады. Тек дааіргі ттрік тіліндє сы= ттбірі дербес сез_ ретінде керініп "сындкру, дирату" ыагкнасында кане квне ткркі ескерткіптерінде де "сындыру, жирату, талдандау" мапшасында долданыдады. Iûjc: ол сгпі сшш - oil еекарді талдандады

/Щ, 1.334/. її КЛЕДВРИ сездігінде СН11= юне СЫТ”- /сьшдыру/ /МЦ, 1,334/ єтістігі бар. Cu+яг си+т-создерілдегг-Н’, ~г «трпадтарн туралы А. Н. Кононов былай деп исаэдн: "Осрмант -я считается

аффиксом страдгтедьиого-возвраткого залога или маэдаром- на -h-, формант -г квалифицируется как аффикс понудительного

залога”.* Бір - буынды негіздердід СГ ттлгасы казіргі каган Тіліна§, '"ХПГ позмасшіьгщ тілінде жане кене тігркі тіліндє вте аа кездесетінін ескере отырып осы тхлганы ттркі тїбірініц ерте двуїрія керсететін єн алгашкы жэне квне тїлга деп танимыз.

Ытрагаттыд тіліндє дауысты+дауыссыз /ГС/ ттлгалы 15 реликт ттбір-негіз бар. Олар: ав», ай*=, ал», ац=, ев, ер=, еш,

ош, ег, ег-, ус, ІГ//ЄГ-, уз, вд//ій». Осылардьщ кейбіреулері-не гана то кг альта етейш.

Аг-: "катеріл, ак" магынасын Середі. Мэеелен, йокда аггай-жогары кетерілуші./Юбр.-16/ Осы пбірден агиыш /женкі, каш/, аггучы /жогары кетерілуші/ севдері туыидаган. Аг- ттбі-рініц семантикалык ерісі аса ке« єкєндігін баска да тарихи жазба ескерткіштердін материалдары да айгактайды. Кене шра-ларда б»л. евздін Ciare таяыс емес магыналары квп тшырасады. Мыс: І. "катері л" деген магывада: ай йокару агар-ай жогары квтврілвр /ДТС.18/. .

2/. "Тік ттр” деген магынада: Ыени квруп йини агды-мен! квріп

/цаскырдыц/ тгп тік ттрды-катты корыкты. /ДТС.18/;

3/. "Шык" деген ыагынада: Зтлкррнайын Кдф тагына агдн-Ескевдір Зглкгрнайьш Кдф тауына шыкты /Боровков, 1963, 36/

Бтл свадіц казіргі казак тіліндє кездеспейтін магыналарына карал реликт ттбір-негіа деп тануга вбден болады.

Бїл калтірілгея . мысалдар, ягни аг-тгбірініц коне

I. Кононов А. Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (YI1-IX вв). Л., 1980, с. 78. •

ескерткіштердз кеадесуі оныц каае тїлга екекіп далелдейді, Оны» кенелігін иннадая да байкаймыз: І/ кейбір

солтгстік-ешгьіс, орта-азиялык, солтгстік-батис тілдерінде од кетерид-, гетерил-, кетергд-, котарил-, Кедгртл-,ЧЫК“,Ш!<-, вр-каяа т. б. етістіктермен ауыетырыдган, ал тгркіиен »эпе караяай-балкар тілдерінде б*д єтістік /аг/ сирок айтылатыи апма^тик лексикага жатады. "Нагары квтерілу" магияасіш тгркі-мек тіліндє гетеркл-, карзпай-Зздкзр тіліндє йрул-, чілс,-, етістіктері Середі. . ■

Уд//іл=: Екі наркантта кеадесетін Оїл реликт тгбір=*иегіз яозмада "ьгг-, кібер-" дэгея магынада ¡флданылады: Шірін к;асры rafia равая ыдды тізгіп - Шіріа коргая даіда, теадзп иіберді тізгін (а0з-8). Ошол н;аршы кім і Дд і ц ерді таптым - сол бекі-ніске лійергея вдіц таитым (&QB-21). Поамада ед--* ттбірінен ыдзрг /жіберт/, ыдру /яіберет і я/, идла/ліл/ свздері туыидаган.

казак; тіліндє ьпг/да /ыт-кы/ сс-зініц лэне ытыя aiбер /ыт-ып кібер/ ктрделі єтістігіпіч кегізгі єтістігінік ктрамыяда реликт ттбір кгйінде кшырасады. Язк,ас тіліндє ис*, якут тіліндє кнї*"хіберу" сзздері дєрбєс ктйхндэ кзрініс гаїгкая: ”Я1Г поз-

мзсыядагы СИЯКТЫ бїЛ ттбір кеяе Тїркі ТІЛІНДЄ де дербес магкнада ¡флданыладьг: Тудун йаытарыг ыдт і и - 1!з к Тудун Ямтардк жіОордім /ДТС-217/. '

XIV гаскрдагы хаядзр карлык^арыньпч тіліндє осы тгбірдіц ій варианты кездеседі. Ій-?.іб*зру. Ееіслзр Едтгт а_тт» кіптіяі Теиірге алдкртян чні-;аруб ійтміплар-бектер Едіге атты кісіні Темірге астг.'ртын лібергеп./ТЯ-5/ Аларящ алз капїл біла тіл ;й:5 - сларды:* арам пігєтпєн хабар яіберії:. /ТЯ-10/. Costinsn

XIV гасырда "жібер” ыагынасын білдіретін б*л єтістіктіц гш варианты болган ь/Д», ід-, ій».

Кдзіргі Кдзакстан жерімен Орта Азия терригориясында Алтын Орда хаядыгы мен Шагатай ^¿ысыныд їстємдік етіп ттрган кезде-рінде барлык тайпалардыц сэйлеу тілі б і рдей Солмаганы анык-Оныц гстіне едеби жазба ілралардьщ барі де біркелкі болып кел-мей, ер тгрлі тілдік' негіздерге белініп, белгілі бір жазба едеби тілдін арнаеына телініп жазылган. Сол сиякты бкл терри-торияларда С.Е. Ыалов айткандай бір кегдерде д тілі емір crpce, бертін келе "кеипелі кезен" заманында (XI-XIV) д изне й тілде-рі катар емір стрген. Еіа сез єтіп отырган "ХШ" поэмасы жогарыда келтірілген мыс ал дар дан байкаганымыздай ''кашпелі ке-■ аен," ааманындагы д эдеби тілді жаэба мїралар к,атарына жатады. Осылардыч ішіндегі ія»тїбірін казак тіліндегі каптеген сеэдер-дін, казір кеке колданылыайтын ттпкі тгбірдерінен кездестіруге болады. Мысалы, казак тіліндєгі итерді, итінді деген сездерді К*рамына карай белшектеп карасак, и+т+epr и+г+ін- болып ттгпкі тгбірлері їй /а/ болып шыгады. Кдэак тіліндегі и дыбысы ій алементтерінен ттратыяы кепке белгілі. Сол сиякты яібер** сезі-ніц, аі- яане бер-белшектерінен к*ралганын В. Радлов керсеткен. /й-тїлгасьі казак тіліндє реликт і тїбір-негіа даредееінде сакталганмен кене ттркі жазба ескерткіштерінде . жане Сібір тїркі тілдерінде /тува, хакас, якут, алтай/ дербес сез дереже-сінде кездеседі. Кегізгі магынасы - *жіберу, шыгарып салу."

Уш дыбысты ,'еликт ттбір=негіадер "ХЕ!" поэмасыньщ тіліндє дауыссыз+дауысты+дауыссыз /СГС/ жэне дауысты+дауыссыз+дауыссыз /ГСС/ екі тгрлі тклгада кездеседі. СГС т*лгасьі ескерткіштік тіліндє де, казірп казак тіліндє де ете кеп кездеседі. '

Кдйдаровтиц пiKtpiяше: "Причина многочисленности СГС в тюркских языках объясняется тем, что именно этот Tim ОКО больше отражает на себе сложный исторический процесс агглютинативного раэ-

■2 . ' ВИТИЯ”. -х ЕСК6рТК1ШТ1Н, Т1Л1НДе осы т*лгалы 17 реликт тт01р-не-

гiэ бар. Олар: Саг, бод, бот**, ñir=, йаш, кэд, кзд=», дач, квф, . я-д£=, -крл=, саб, сгр», тог«, да», т. б. Мыс алы, бои»:

"акулану" магынасыяда • колданылган: Не бошгай сэн карэк kím

пар - неге ашуданасын,' егер яар керек болса /99в-18/. Ь,'л реликт Tr6ip-Heri3fli казан; tíЛ1 ндеп бусанды /бус+анды/ сеэ1нщ Tt6ipineH табамыз. Зпостык жырларда батырдар "буырканып, буса-иып” jsayra аттанатыны ес i mí аде. Деме к, бк л сэздщ "ка1гарлану” магынасы бар. Кене тгрк! т!л}нде буш TíCipi де, туынды ty6íp бутан ceai де "Оеймазалану, алдану, ашулану" мзгыналарын 61л-д1рген: мен бу 1ШД1Н буадум - мен бхл 1стен капаландым /ДТС, 128/. "ХШ"= дагы бош= т»лгасы кене ттрк! Т1л1ндег1дей дербес’ сеэ. Ал казак Т1Л1нде бусанды сез1Н1ц к*рамында реликт ттб1р куй1нде ипырасады. Буш//бсш//бус= тглгасы каз!рп к*м. Т1л1нде "ашулану" магынасында ичя бутиак, чув. Т1Л1ндеп "мазасыздгл’у” мзн1ндеп пашырхан, íйг. TUiHAeri "ттркен" мен1ндег! бочпп-ыак cesflepiHíK к^рамында реликт тгбгр кгй!нде кездесед!. Herí зг i магынасы-ашулану,” ■ . ■

Ал туынды т*лга бушан//бусан сездертдеп -ад жкрнагы сеэ

2, Кдйдаров А. Т. Структура односложных корней и основ а казахском языке. А., 1986, 44с.

тудыратын кене формант.

. Сондай-ак ж?мысыьшеда ' дауысты+дауыссыз+дауыссыз /ГССу елт==, ерг= кэне терт дыбысты, дауыесыз+дауыс’гы+дауыссыа+дауыс-сыз /СГСС/ лгали йурт, йырг» реликт Тїбір-негіздері шн-йзкты салыетырыла гергтелді.

Eiíi буыиди реликт яубір-негіздер. "ХИТ поэмасыньщ тілі яде їш дкбысты /ГСГ/ ¡(»не терт дкбисты /ГССГ, ГСГС, СГСГ/ тїлгаді айтылады. 5 реликт тїбір-негіз дауысты*дауыссыз*дауысты /ГСГ/ ■г у л г а д а... . кездеседі. Олар айа, ары, уды=, іді, ату Тїбірлері. Осылардык біреуін гана тілге тиек етвйік.

іді: ”kô, кігдай” Шавур і діга шїкїр к&лды - Шавур иеге ШїКір вдлды. (40р-32). Іді - сеаінщ іді жans И'э деген вариаяттары да бар. Бїл сездердіц тегі бір. Кдааи; тіліндєгі "жаппар иеы” дегєндегі us осы реликт тгбір-негіз. Баскд ттркі тіддерінде 6їл тїлга каздеспейді, негізінен осы магшіада шз, тапрі, ¡¡удай саадері колданылады. Ад кенз гіркі тіліндв "докапан, кїдай” магынасында іді Тїбірі бар: ай йер как ідісі

- о жер неп кектщ иасі. /ДТС, 203/. Бтл сез поамада бір гана д А/ дыбыеы ар^ыды реликт тгбір«кегіз больш т*р. Кч*рзмыяда д дыбыон бар cea дер ХШ» нші, езіндз й дыбысымен алыасып карыса колдакылады. Мысалы, бір аерде-эдвр /ер/, кадгу /цайгы/, уды /»fibaçray/ болса, бір марде--ейер. кайгу. тйы. ХШ* да ' д - - * дыбыскызн кадетів свздер біздіц есебпиз бсйынаа-небары 51. Д дыбысы бапк^рт ті ліне к бзс^а ттркі tíядерінде архаизм болы*-: с&кададн. Соньмэи катар ”ХШ"= да д//п свйкестігінєн баска да дыбыс алмасулары байкалады. Мыс а л и, в//-г//й: аз жанз аг, йуа= 3329 ßyft«, ftasy /жуу/ мен ftary /жакындау/ - бїл харде магниааы^ айнрма бар сия^ты. Г//0: тіг- пек тій-, кіч- лен

кій-, й//н: кгА- май kïh-, кай? мен кап?

Сондай-ак, ескергкіште екі буннды, терт дыбисты ГССГ гї лгалы 6 ( arpw=, экс і, эвкэ, ewge», ырга», ігиа)%, ГСГС т*лгалы 12 (авуч, агыр, агыа, адак. ада«;, адар-, ачыг, огу.т, в куш, утан, умур-, аліг //елі г) СГСГ т y лгала 6 (б і ті*>, йздз», йыра*, mW*, тім, чат) реликт ттбір-негіз деке-жаке ез дврехесінде зерттелді.- • Осылардын шінде адар- ттдгасьша •гоктадсак оныц ХШ» да "айыр, белекте” магынасында и;олдьныл-ганын ?-.,айкын жанв дал иереміа. Ыисалы, ніча кеб доотны бу достдын адырды - неше кэп доотны бтл достан айырди /69р-22/. Аталмыш Тїлганн біз казіргі rçasarç тіліндегі "Адыра кдл" фрааалык тіркесінен табамыз. Ддьгр /з/ дегендегі -а касвм-шєнін жкрнагы, ттбірі - адьгр. XIV гасырда жазылган "Гулстан*, "Шхаббат-наме", "Нахдж вл-фарздис" кане "Ж’- да адер»тглгасы' мен катар айыр-ттлгасы да бар. Адьіра свзін іштей тш морфэмага' белуге болады: ад-Иф+а. Бірійші морфема казір дербес к;олданыл-' майтыя ттпкі тарихи тгбір де, «*р лачадан саз тудыратын я»рнак, -а кесемшенін »»рнагы. Осындагы ад сияк,ты Тїбірлвр бір кеэдерде дербес колданылган. Мысады, ыдты>*~ - я послал/ /ДТС.217/. Адыр*дегендеп ад ттбірмен казіргі rçaaarç тіліядвп осы мэядес мына сиякты каптеген свздердіц тїпкі Тїбірлері теркіндес. Мыс алы, тіліміздегі ыд+ыр+а,- зй+ыр,- ад+ырал.

ат+ир+ау, ал+зак, адг+з г. б. свздер баршылык- Еїд сездердщ магынасы, нєгізінєн белгілі бір нерсеніц бір*біріяен "бвліяу, ажырау, алыстау” сиякты жалпы кгыыга апарьш саяды.

Бтл тїпкі ттбірлер 7 ттрлі дыбыстын езгерістермен ай-тылган: д-д-ії-а-г-Л'В. Осы ' дыбыс сейкестіктері тгркі тілдерік классификациядауда,бір-бірінен ервкшзліктврін ажыратуда ке-

гізгі шарт ретінде алынуы кажет-ад.

. Бїлардид ішікдегі д-д-й-ж /ады£~, вдыр^, айыр», ажыр/а/= дыбыстары-диадзкт1д»к керсеткіштєр. .Ондай тїпкі тїбірлерге,

. содгы дыбыстардыд ер тгрлі /д~д~й~х/ болып келуіне царапай, їяемі -ыр журнагы калганып отырган: ад*ыр=, ад+ыр«, аж+ыр/а/**,

'‘Ч

ай+ь-р». Бїл- саздердід ©зара магыналык айырмашылыгы жок, тек дыбыстык; айырымдар гана.

Барлыгы "ХПГ позкасыныд тіліиден 66 реликт ттбір*нвгіз-. ге жеке-жеке талдау берілді.

III їарау. Реликт туынды-негіадер. Бїл тар а/да реликт туынды непздерді назіР”і казак; тілі иен туыстас тілдердщ мате-.ряалдарына сгйене огырш зерттеу негізге алынды. Олар кандай тібір-негівдерден, кай сезжагаи шркадтардан жасалгая дане Казіргі кааац їілікдє кездесе ме, кездескен жагдайда ескерг-кіЕтегі магынасы сакталган ба деген мэселелерге каціл аударыл-ДО- '

Реликг туынды непздер деп їгбірднагіздерге ер ТТРДІ сазжасам ктрнактар косылу аркыды дасалган. казіргі казак ті-діндд кездеспейтлн, кездесе калган жагдайда магыналык жене боне тикалнк взгерюкэ ущыраган туынды сездерді /туынды ттбірлер-ді/ айтамыэ. Реликт туынды непздер бір буьшды тгбір=>ненздер-дзн кобірек яасалады. &гркльшьша карай одарды бір югрнакты реликт туынды непздер жэне екі ятрнакты реликт туынды негіз-дер деп боліп карауга Солады. . •

Бір ятрнакгы реликт туынды непздер тгбір-кенздердід Сарлык ттрікен касала берыеген. Нєгізінєн бір гирнакты реликт туынды непздер бір буынды ттбір-негіадзрдіц СГ, ГС, СГС, ГСС, СГСС тглгаларьша, ал екі буынды ттбір*ненздердіц ГСГ, ГССГ,

ГСГС тїлгаларьша С,Г, СГ, ГС, СГС, СГСГ ттлгалы еоэжасам аирнактардыд жалгануы арк,ылы жасалган. - '

Бїл тарауда бір дтрнакты 43 (мысалы, отгг, асыт, жія, азыт=> .ыдгу~, гида=, втрг, ігсіз, ддгай, ердзвг, отлат, ердэм, ездачі, коду, йораг», сын у к**, йгксак, Яонрул, ирймат, туркэнэ, уиынч, узутлуг, ТІШІЛІК, свкажлік т. б. / реликт туынды непздер мен екі жтрнадты 16 / вдарг, *нрбар?, **квалзт*>, узакы,

кзбугчы, кгчвлэ», бічіглі», садышгз», ецдункі, кэркэг», куйнук, йыгылын, ашнурак,, сацышсыа, кізлзглі/ реликт туынды непздер фоио-морфемалык ттргыдан аерттелді., Мысалы: Бічіглі»: (біч+іг+лі) Бічіглі тарыгчы даны - кесілген, сойылган

егіншінід даны / Ив-37/. Осы еейлемде ’’кесілген, сойылган” »гымында беріліп тїрган б* л кена туынды ттлганыд тїбірі біч=>, ‘ бїган -іг жтрнагы жалгаиып бічіг ттлгасында казак тіліндєгі льстад свзімен бір тектес болып т»р. бйткені кене тїркі тілінде "кесу, шабу, ору” магынасында біч- ттгбірі жэке бичагі /пышак/ сезі бар /ДТС, 104/. "ХШ”» дагы бічіглі /біч+іг+лі/,

казак; тіліндєгі пышак /пыш+ад/, піштіру /піп+тіру/, пухыц /ішп+ид/, дырым татарларыныд тіліндєгі "жарты" магынасын

Серетін буджук /будж+ук/ /Раддов, ІУ. 1864/ свздерінід бері осы біч= тгбірінен тараган. Олай дейгін себебіміз бїлардьщ магыналары бір-біріне ете жадын. Населен, лышак - кесетін К*рал болса, ал піштіру, пїшнк, буджук саздері бір нарсенід кесілуін, тттас нарсенід жарым-жартылай калуын -білдірвді. Ал бічіглі сєзінід бойындагы -лі, лы Жїриагьі кене жазба ескерткіштерінде нєгізінєн внімсіз жкрнадтардыд датарына жатса, казіргі ттркі тілдерінде всім тудыратын єнімді жїрнад болып есептеледі.

Щэрытындьь Сонымен ер тараудагы нэтижелерге сгйеніп

..ойымызды тійікдейтін бодсак, біріншіден, жеке тілдердін; пайда болу калыптасу тарихын тек кзяа кенел^н жаца дауірге карай емес, керісінше, казіргі тілдік фактілерге сгйене отырып jsarça дауірден кене заманга карай сатыдай отырып зерттеудін, д*рыс єкеніне кззіміз жєтті. Екіншідєе, реликт ТїПКІ ттбірлер нєгізінєн квне тіркі -дауірінен де ерте заманда дербес ces болган, ал кайіргі' .эамаида аткмологиялик ■ ттргыдан гана •аныкталатык тілдік элемент. Ушіншіден, ескерткіштегі редикт

ттбір-негіадер казак тілі т?ргыеынан карадды. Ягни біздіц реликт деп таныган тклгамыз позмаїшц езі жазылган дауірде тіпті де кене емес, дербес ыагыналы тіpi тїлгалар болуы

мїмкін. Сол себепті олар бтгікгі ктн ткргысынан гана иартты ттрде реліікт 'їїбір-негіздер деп алынды. Демек, бїл тїлгалар казак тілімен салыстырыла саз ете отырып, казак тіліндєгі свздерді морфемалык талдау аркылы аныкталды. Тертіншідек, "Ml" позмасыныи; тіліндєгі квптеген Тїлгалар кейбір фокетикалык Кїбьиь'сгар асерінен гсанелік сипат алын реликт г*лгалардьщ катарына косылзды. Бесишіден, кейбір сездер сырт пішіні казак тіліндєгі вариантымен »ксас болганымен, казіргі тавда умытылган шгыналарда айтылып,- реликт тїдгадардид . катарьш

толыкхьграды. Алтыншыдан, біркатар с&здер кейбір тгркі

тілдеріне їшрасканьшеп, казак тілі тілінде мтлде кєздеспейді де, реликт т^дга болып таяылады. ’

Тгптеп кэлгеиде, реликт тгбір-негіздер -казак тілі мзн ї*ХИ” поз мас ы тікініц арасын калгастырып тї.ргак калдик,

морфемалар, кане тілдін; жаца тілдє сакталгак куа сілемдері. Іегіншіден, кейбір реіикт туынды непздер казіргі тавдг

мзгынасн ттсінікті ттбір-ненздерге к,азаі; тілі ттргысынан знімсіз, кенерген сазжасам жтрнактзрдыд косылуы apty-'*N-жасалганын байкадык- Екінші бір реликт- туынды непздер казіргі уакытта кэнерген, магынасы Зтлыдгыр реликт ттбір-ненздерге 5тгінгі тіліміздєн сезжасамга белсенді катысатын тірі ктрнактар жадгануы аркылы гуындаган. Келесі бір реликт туынды негіздер казак, тіліндє мтлде бас^а магьгаа беретіи морфэмалардыд косылуынан пайда болган. "ХШ" мтрагатыныд тілі кдзіргі казак тілімєн тыгыз байланысты екендігі осы реликт гуынды непздердід бойынан анык байкалады.

Сонымен, жтмысымызда 156 реликт ттлга жеке-жеке зертелді. К,орыта айтар болсак, реликт' тулгалар тарихи ттргыдан бедгілі Зір кене двуірда бір жагынан ез алдына дербес колданылган ттбір бодеа,. єкіниі жагынан cea тудыратын енімді «трнактар ретінде сезкасамга белсенді катыскан. Бірзк казіргі двуірде’ дэксикалык магынасы .ток, этимологшлык ттргыдан аныкталатын тілдік к<былыека айналган. Сондай-ак олар казіргі тіддід емір струіне, дамуына езек болып ттрган дане тарихтыд тзын жйдыпда фоно-морфо-семантикадык езгерістврді бастзн кешкен ттлга.

К,ттыптыд "ХШ” поэмасы-■ казак едеби тілінід к;айнар кездеріяід б і р і жэне казак тідін квне ттркі. тілімєн байланыстырып ттрган тілдік кепір. ' ■

Реликт ттлгадар ттркі тіддерінід жалпы тобынан. казак тілінід бедініп, ез ерекшелігімен жеке тіл болып калыптасу, даму процесія кврсетеді. Кдзак тілінід езге ттркі тілдерімен байланысын, генезистт-лексиколо.гиялык ортан; жакгарын айкындауга дэйек болады.

Диссертацияныц негізгі ыазмуны твменгі Сасшьвадарда бе-рілді: І. Цїтьаігнц "Хїсрау уа Шырын" поэмасыньщ тілі // Батые йдаакстан жас галыыдарыныч ІУ-гылыми конференциясына ксыиылган баяидамалардьщ тезкстері. Актабе, 1993, 76-??-бет.

2. К,ї тшттын, "Хїсрау уа Шырын" поэмасынын. тіліндегі -мак,, -мек їлаие -дай, -дей аффиксгері жайында // НР ¥ГА хабарлары, 1094, N6, 36-40-бет.

' 3. і^їшіясй шл тігркі’ їїбірі //"Згрде" журналы, 1995, N 4,

Й5-бет. '

4. К*тыптьщ ’’Хїсрау уа Шырын” поэмасыныч тіліндєгі кене .туынды негіздер // "Іаденіс”, КР Білім министрлігініц гылыми журналы, 1995, 113, 9-12-бет.

5. Ттркі поззкясыидагы "Хїсрау уа Шырын” сарики //"Еадин" лурналы, 1995, N3-4, 227-230-бет.

6. Ак Ордадан жеткен сьгй //"Дна тілі" газеті, 1995, N14, соуірдін 27-сі.

7. Кане улрагаттыц тіліне тнілсек //"Кдзан; тілі мен зде-биеті" журналы, 1995, N3, 119-123-бет.

8. К*тьш жене Дбай //"Улагат” журналы /"Кээац тілі мен едебиеті" журкалыныц к,осымизсы/, 1995, N2, 15-і8-бет.

9. Г„їтьшїьп; "Хїсрау уа Шырын” поэмасынын. 'лексика-сы//"Кд0ак, тілі мея здйбиеті" журналы, 1995, N8, 112-115 бет.

10. Омонимдердіц калыпхасу тарихьшан // ДР УГА Шыгыстану орталыгы. В.Е Юдин окуьша сзйкєс откізілгєн гылыми кокферен-цияоыныд ыацалалар жянагы, 1994,Маыыр, 12-15-бєт. /вндіріете/.

- 11. К.їтнптид "Хїсрау уа Шырын” псзмасыныц аерттелу тари-

хынан //Академик Р. Б. Стлейменовты еске алу «акратьида їйьшдас-гьфилган гылыми конферендияныд мачалалар жннзгы, 1994, акдеан, 19-22гбет. /Ондірістс-/.

Реликтовые формы в языке поэмы Кутба "Хусроу уа !Иирин:'

/Х1Ув. / ' .

5“настоящем исследовании лексические остатки, встречаемые в языке поэмы Кутба "Х*сроу уа Ширин", впервые с позиции современного казахского языка определены как реликтовые формы. Реликтовые формы в соответствии их свойствам и признакам рассматриваются в трех главах.

В первой главе всесторонне рассматриваются первичные реликтовые формы, не употребляемые самостоятельно, ко

встречающиеся в составе двух или нескольких однокорневых слов как в современном казахском языке, так и в языке памятника.

Во второй главе исследуются встречающиеся в памятнике реликтовые корни-основы, когорвэ имеют лексико-семантические значения из функциональной точки зрения^ могущие самостоятельно употребляться. Также реликтовые корни-основы могли служить основанием для образования производных слов, встречаемых иногда в некоторых тюркских языках, а в казахском языке только в форме реликтовых элементов.

Третья глава посвящена реликтовым производным основам,' образованным в результате присоединения к корням-основам различных словообразовательных аффиксов, также не встречающихся в современном казахском языке, а если встречаются, • то только подверженные фонетическому и лексическому'изменению.

Поэма Кутба "Лсроу уа Ширин" является одним из замечательных истоков казахского литературного языка, отражающая тесную связь казахского и древнетюрк.ского языков.

, Relict forms in the language of the poem by Kutba "Khusrou wa Shyryn" (XIY century)

In The.present research the lexical remains, which occur in the language of the poem by Kutba "Khusrou wa Shyryn" for the first tinte from the standpoint of the modern Kazakhi language', aredefined as relict forms. Relict forms in conformity vith their properties and character*stics are considered in three chapters.

The first chapter gives thorough consideration to priiaary relict fonts which are not used independently, but occur in combination of tvo or several one-root words both ir* the modern Kazakh language and in tha language of the nonuniont. ‘.

The second chapter examines occurring recht

roots-stems, which possess lexico-semanttc meanings, and from the functional point of view, able to be used independently. Besides, relict roots-stems could serve the basis for the formation of derivative words, which sometimes occur in some Turkic languages, and in the Kazakh language -•in the form of relict elements only. . -

The third chapter is devoted to relict derivative stens formed as a result of joining op of different word-forming affixes, which generally do not occur in modern Kazakh, (if they do they vere subjected to phonetic and lexical changes) with roots-steras. *■

The poem by Kutba "Khusrou va Shyryn" is one of the vonderful sources of ths Kazakh literary language reflecting close ties of the Kazakh with the old Turkic languages.