автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.01
диссертация на тему: Сакрализация образа Родины в белорусской литературе первой половины XIX в. (в произведениях Я. Чечета, Я. Барщевского, В. Дунина-Марцинкевича)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Сакрализация образа Родины в белорусской литературе первой половины XIX в. (в произведениях Я. Чечета, Я. Барщевского, В. Дунина-Марцинкевича)"

'Г ' - АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУСІ

’ ‘ ' ОРДЭНА ДРУЖБЫ НАРОДАУ ІНСТИТУТ

- g Л1ТАРАТУРЫ імя Я.КУПАЛЫ

УДК 883.2

ДАНІЛЕНКА СЯРГЕЙ ІЕАНАВІЧ

САКРАЛIЗАЦЫЯ ВОБРАЗА РАД31МЫ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ ПЕРШАЯ ПАЛОВЫ XIX СТ. (У ТВОРАХ Я.ЧАЧОТА, Я.БАРШЧЭУСКАГА, В.ДУНІНА-МАРЦIНКЕВIЧА)

10.01.0^ - беларуская літаратура

Аутарэферат дисертацьіі на атрыманне вучонай ступені кандьшата Філалагічньїх навук

Мінск 1997

Работа выканана у Беларускім дзяржауным педагагічньїм універсітзце імя М.Танка.

Навуковы кіра$нік — кандыдат філалагічньїх навук

Шпакоускі І.С.

Аф1цыйныя апаненты: доктар філалагічньїх навук Мальдзіс А.В.

кандыдат Філалагічньїх навук Хромчанка К.Р.

Апаніруючая установа — Брэсцк! дзяржауны універсітзт

1997 г. у

;ЗР

Абарона адбудзецца ” 1C " Л/ССС^ЛХС- 1997 г. у / 7 гадзін на пасядхзнні Савета па абароне дысертацый Д 01.41.01 у Інституце літератури імя Я.Купалы АН Беларусі (220072, г.Мінск, праспект Францыска Скарыны, 66).

З дыевртацыяй можна азнавміцца у Цэнтральнай навуковай біблі-ятэцы імя Я.Коласа АН Беларусі (г.Мінск, вул.Сурганава, 15).

Аутарэферат разасланы " 7 / t-____1997 г.

Вучоиы сакратар савета па абароне дысертацый/

доктар філалагічньїх навук Г.В.К1сялёу

Ордэна Дружбы народау Інститут літератури імя Я.Купалы, 1997.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ДАСЛЕДАВАННЯ

Актуальнасць тэмы даслвдавання. Актуальнасць даслвдавання працэсу еакралізацні вобраэа Радзіми у літератури Беларусі першай палоЕы XIX ст. бачыцца £ некалькіх аспектах: 1) ва уласна літара-

туразнаучым плане (як спецнфічнага літаратурнага Феномена); 2) у агульнафілалагічним аспекцв; 3) у аспвкце культуралогії; 4) у фі-ласофскім аслекце.

Ва власна л1таратураэна£чым плане прадста^ляецца актуальным визначыць фармальныя прыкметы працэсу сакрал ізацьіі вобраза Радзімьі Іг літератури Беларусі першай паловы XIX ст. выявхць і інтзрпрзта-ваць канкрэтныя планы выяулення гэтага працосу.

У агульнаФілалагічннм аспекцв ^яуленне аб рытуальнай прыродзе працэсу еакралізацні можа вьіклікаць цікавасць пры яго вывучэнк! як аб'екта фалькларыстык!.

У аспекцв культуралогії даныя аб асаблівасцях працэсу сакра-лізацні вобраэа Радзімьі ^ літаратурьі могуць быць скарыстаны пры яго аналізе як э'явы духо^най культуры наогул і яе г1старычна-кан-крэтных форм у межах пэ$иых эпох і этнаса^.

У філасофска-зпістзмалагічним аспекце разумение заканамернас-цей працэсу еакралізацні моха быць карысным у навукова-філасофскім аезнеаванні уласцівага чалавеку спосабу пазнання рзчаіснасці праэ специфічний формы сімвалічнага дэеяння, якія выяуляюць сувязь суб'єкта з сістзмай сацыяльных адносін 1 каштоунасцей.

Сувязь паследавання э буйным! навуковыыі праграмямі, тзмамі. Работа выканана у парадку асабістай ініцьвдтивьі.

Мэта і задачи даеледавання. Асноуная мэта даслвдавання заклю-чаецца у аезнеаванні літератури Беларусі І пал. XIX ст. у кантэкс-це рытуальнай практикі і міфалагічнага дискурса індае^рапейскай

архаікі і хрнсціянскай кніжнасці.

Для яе дасягнвння вирашаліся наступныя задачы.

1) Вызначэнне у мастацкіх творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінке-віча і Я.Баршчэ^скага фармальнай структуры касмаганічнага рытуалу.

2) Рэканструкция абагульненай мастацкай мадзлі свету у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчзускага.

3) Вызначэнне прататып1чных і архетып1чных правобразау перса-ніфікаций дзяржави-Радзіми у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчзускага.

Навуковая «авізна ваніхау даследавання. Навуковая навізна даследавання заключаецца У тым, што £ ім упершьшю у беларускім літа-ратур&знаі'стве робіцца спроба разгляду літаратурьі Беларусі першай палови XIX ст. у кантэксце рытуальнай практикі 1 міфалагічнага дискурса індае^рапейскай архаікі і хрисціянскай кніжнасці, сродкамі структурнага аналізу даецца апісанне функциянальних асаблівасцей працэсу сакралізациі вобраза Радзіми у творах Я.Чачота, Я.Баршчэ^-скага і В.Дуніна-Марцінкевіча у кантэксце сучаснага їм літаратур-нага працэсу (А.Міцкевіч, У.Сыракомля, Т.Зан):

Навуковая навізиа даследавання заключаецца яшчэ і самой па-станоуцы праблеми вывучэння працэсу сакралізациі як цэласнага лі-таратурна-мастацкага феномена, таму што дадзенае питание ставілася толькі у кантэксце приватных асаблівасцей функцыянавання ритуалу паасобку як аб'екта фалькларистьікі, зтналогіі, культуралогіі.

Практичная значзкне вшіікау даследавання. Винікі даследавання могуць биць выкарыстаны у викладанні курсам тзорьіі і гісториі лі-таратуры, уводзіна^- у літаратуразна^ства, вуснай народнай творчас-ці, на занятках па літаратуразна^ч&му аналізу тзксту.

Зканамічнае значзнне атрыманых винікау. Даследаванне моха з'я^ляцца камерцыйным прадуктам.

Асноуния палахзнні даследавання, якія виносяцца на абарону.

1. Існаванне і функцлянаванне дзяржави-Радзімьі £ прасторава-часавым кантинууме міфалагізаванай зтнічнай гісториі, адлюстрава-най у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчэ^скага цал-кам адпавядае $нутранай логіїда ритуалу.

2. Персаніфікацьіі дзяржави-Радзімьі з'яфляюцца абстрактньїмі рэпрозснтацыям! сакральнага цзнтра свету мастацкай мадзлі свету Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчзускага.

3. Дзяржава-Радзіма ігя$ляе для Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкеві-ча і Я.Баршчзускага духовную каштоунасць, супаставімую з вышэйшым! каштоунасцямі хрисціянства.

Апрабацыя вьшікау даследавання. Апрабацыя винікау даследавання адбылася у працзсе скарыстання асноуных яе палахэнняу при викладанні гісториі беларускай літаратури XIX ст. Вьінікі даследавання дакладваліся а$тарам на Міжнародний навуковай канферзнцьіі "Славян-скія літаратури у кантэксце сусветнай" (Мінск, кастричнік 1993), навукова-практичным семінари "Заканамернасці літаратурнага працэсу Беларусі XIX - XX стст.: Металалагічньїя принципы гісториі беларускай літаратури" (Мінск, люти 1993), навуковай канферзнциі "Шлях! і

з

сродкі удасканалення падрихто$кі педагагічних кадрау" (Магіле^, 1993), пасяджэннях кафедры беларускай літаратури БДПУ імя М.Танка (май 1994, кастричнік 1995), на пашыраным пасяджзнні аддзела гіс-торьіі старажытнай і новай беларускай літератури Інституте літератури Імя Я.Купалы АН Беларусі (красавік 1996).

Публікацьія вьшікау. Па матэрыялах дисертацьгі надрукаваны три артикулы і тээ1сы двух дакладаф- на навуковых канферзнциях.

Структура дысертацыйнага даследавання. Даследавание складаюць уводзінн, агульная характеристика працы, тры главы, за^вагі, спіс выкарыстаных криніц. У поуным аб'ёме дысертацыйнае даслвдаванне складаеица са 135 старонак. Аб'ём зауваг складає 18 старонак, спіс выкарыстанай літаратури (184 пазіцьіі) — 13 старонак.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАШ1

У першай главе "Праблема і метад" аналізуецца сутнасць працз-су сакралізациі як літаратурнага феномена і выэначаюцца метадала-гічньхя асновы даследавання.

Пал сакралізацняй звичайна разумеецца надзяленне рэчау, з'яу, людэей "свяшчэнным" змастам, падначаленне палітичних і грамадскіх Інститутам, сацылльнай 1 навуковай думкі, культуры і мастацтва, побытавых зносін рзлігійнаму уплыву. У аснове сакралізациі ляжьшь апазіция "сакральнае - прафаннае", дзе сакральнеє адрозніваецца ад прафаннага як ритуальна чыстае ад ритуальна нячыстага. Умовай і сроякам сакралізациі выступав ритуал, пад якім разумеецца адна з форм сімвалічнага дзеяння, што выявляв сувязь суб'єкта з сістзмай сацыялышх зносін і каштоунасцей.

Усе рытуалы генетычна паходзяиь з касмаганічнага рытуалу, таму рэканструкцыя рытуальнай схемы у міФалагічньїм ці мастацкім тзк-сце всць рэканструкцыя касмаганічнага архетыпа, які вызначае яе як фарыальна, так 1 змястоігна. Касмаган1чны рытуал — гэта рытуал ад-на^лення сусветнага цыхла, пера^тварэння Хаосу у Космас.

Космас (у адроэненне ад Хаосу) мае антрапацзнтрычнае разумение як месцішча жъщця чалавека і вызначаецца наяунасцю Закону і прасторавай лакальнасшо. Па сутнасці, апазіция "сакральнае - прафаннае" ёсць апазіция "Космас - Хаос", "засвоенае - незасвоенае", "упарадкаванасць - неупарадкаванасиь", "Культура - Природа" і г.д.

Любая касмагонія э'яуляецца винікам увядзення асноуных бінарних алазіїдай, дзе усякая апазіция — ритуальная. 3 гэтага Еьшікае,

што любая рэканструкцыя і інтзрпрзтацьія касмаганічнага архетыпа павінна будавацца тіа таму ж апазіїдайнаму принципу.

Дэяржава як універсальная форма зтнічнай самаарганізацьіі і самаУпарадкавання не магла не супастауляцца э анталаПчным Косма-сам. Падобна да анталагічнага, зтнічни Космас мае тэндэнцыю да "старзння", што патрабуе перыядычнага сімвалічнага па^тарзння пер-шакасмагоніі, дэе касмаганічнмя міфи і рытуалы пэунай традацы! па-чынаюць выступаць інвариянтам яе этнаган1чных м!Фа$ і рытуалау.

3 надыходам хрьісціянства вышэйэгаданая схема змянілася такім чынам, што асноунай рысай хрьісціянскага Космасу стала яго незасво-енасць. Першыя айцы царквы проціпаставілі недасканаласць зямных законау вышэйшаму закону нябёса^ — Закону Бога. Сакральнее Царства Божае як галоуная мэта любога хрьісціяніна была проціпаста^лена хтанічнаму Царству Кесара. Аднак у выпалках, калі нацыянальная дзяржаунасць на зямлі страчвалася, агульная недасканаласць эямнога быцця асэнсоувалася у метафарах гэтай страты. У вын1ку, страчаная у мінульїм Радзіма пачала атаясамлівациа са страчаным Раем, а яе набыццё & будучим сінхранізавалася з набыццём Царства Божага.

Міфалагічньї прасторава-часавы кантынуум не э'яуляецца гама-генным. Наибольшей каштоунасцю (гевр. сакральнасшо) у міфалагічнай прасторы-часе валодаюць тыя месца і час, дзе/калі была здзейснена першакасмагонія — сакральны цэнтр свету. У міфалагічнай традыцы! апошні часцей за усе рэпрэзентуецца як сусветнае дрэва, гара, крыж, крын1ца, храм, дом, магіла, немауля 1 г.д.

Разам з тым, што сакральны цэнтр свету э'яуляецца найбольш касмалагізаванай кропкай прасторава-часавага кантынууму, у ёй вельмі моцна выражаны і хтанічньїя тзндзнцьіі. Гэта тлумачыцца тым, што Хаос з прычыны сваей неарганізаванасці і неаформленасці вало-дае такой генератыунай патзнцыяй і здольнасцю да развіцця, якая недаступна арганізаванаму і аформленаму Космасу. Таму сутнасць ка-смаг’оніі, якая здзяйсняецца у сакральным цэнтры свету эаключаецца у касмаганічнай "оргіі" — рытуальнай, строга кантралюемай часовай дззінтзграшді сацыяльнай структуры, калі жрзц-дзміург вычляняе з безбярэжнага мора Хаосу хтанічньїя па сваей прыродзе, але канструк-тыуныя па свайму характеру, кампаненты, неабходныя для адраджэння "састарэлаге" Космасу і далейшага яго функцыянавання.

Здзяйсненне першакасмагокіі, стварэнне сакральнага прэцздэнту было ежыццёулена богам-дзміургам. Перыядычнае "абнауленне" Космасу патрабуе вылучэння соцыумам жраца-дзміурга, чалавека — які 6 уэяу

на сяб© функцы! бога. Кардинальная змена свайго анталагічнага статуса патрабавала ад жраца рытуальнага афармлення — ініцьзяциі.

1н1цыяцыя як рытуал переходу індивіда э аднаго статуса у другі, па сутнасці, з'яуляецца касмагоніяй у мініяцюри. Яна мадзліруе сітуацьло нараджэння новага мікракосму S' сацыяльным макракосме тра-дыцыйнага грамадства, дзе ініцьіянт уключаецца у больш высокую ступань сацыяльных і, значыць, сакральных адносін. Таму планы выяу-лонняу касмаганічнага 1 ініцьіяцийнага рытуалау у значнай ступені павінньї супадаць.

Звичайна вызначаюцца тры часткі рытуалу ікіцияідаі: 1) выхад ініциянта за межы социуму; 2) памежны перыяд; 3) рзінкарнацьія S' новым статусе.

1. Гало^най мэтай ініциянта па-за социумам з'яу'ляецца дасяг-ненне сакральнага цэнтра свету.

2. Сутнасцю памежнага перыяду ініцияцьіі выступав прынясенне ініциянтам ахвяры, дзе, згодна з законам рытуальнай інверсіі, ду-хоуная анергія, набытая пасродкам ахвяравання, прама прапарцыя-нальна значнасці страчанага. Канкрэтным! планамі выяулення ініцьі-яцыйнай (rasp. касмаганічнай) ахвяры могуць служишь: а) смерць (ранение); б) сакральны шлюб; в) ператварэнне; г) намінацьія.

3. Звичайна вяртаннв і рэ інкарнацьія ініциянта у новым стату-

се знаходзіць свае выяуленне як (а) фізічнае нараджэнне, (б) на-быццё надзвычайных здольнасцяу, (в) плен дзейнасці, слова прарока, якое прапягвае "жыць" сярод людзей. -

Згаданыя тэарзтычныя паснлкі абумовілі скарыстанне метаду структурнага аналізу, што перадвызначыла далейшы нахірунах нашага даследавання.

У другой главе даследавання "Анталагічньї аспект сакралізацьіі вобраза Радзімьі у беларускай літератури першай паловы XIX ст." па-будоуваецца абагульненая мастацкая мадэль свету у творах Я.Чачота, Б.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчэускага, дзе пад светам разумеецца чалавек і асяроддзе у їх узаемадзеянні. У мастацкіх прасторы і часе вызначаюцца канкрэтныя рэпрэзентацы! сакральнага цэнтра свету, якія спалучаюцца з абстрактным канцэптам Радзіми. Гзта запатраба-вала рзканструкцьіі міфалагізаванай зтнічнай гісториі на падставе аналізу творам згаданих пісьменнікау, дзе гісторьія асзнсо^ваецца як шэраг перыядычных зтнічннх кризіса?, якія вырашаюцца рытуальны-мі сродкамі. Пад кризісамі тут раэумеюцца вузлавыя моманты існа-вання пэунага этнасу, якія дзтзрмінуюць законы і формы яго далей-

шага развіцця. Такім! крьізісамі, адлюстраваньїмі у аналізуемих творах, могуць выступаць набыццё сталіцьі і дзяржаунасці, набыццё рз-лігіі, грамадскія і прыродныя катаклізмьі, якія карэнным чьшам па-рушаюць звыклы ход жыцця.

Яскравым прикладам рытуальнага вырашэння падобнага крьгзісу, а менавіта — набыцця сталіци і дзяржа^насці, ножа служыць балада Я.Чачота "Радзівіл, альбо Заснаванне Вільні". Сакральны цэнтр свету рэпрззентуецца Я.Чачотам як культавае вогнішча Пяркунаса з ма-гілай Свінтарога. Само заснаванне гэтага сакральнага цэнтра, эвя-занае з увядзеннем традыцы1 трупаспалення, у кантэксце твора выко-нвае функцні транслятара г!старычнай памяці. Яно нагадвае зтнасу аб дзеяннях багоу і продкау, тым самым кансал!дуючы яго. Аднак гэ-тае уздзеянне мае тэндзнцыю з часам слабець. Таму сакральны цэнтр патрабуе перыядычнага абнаулення/заенавання.

Ля культавага вогнішча лакалізуецца жрзц Крывэйта як увасаб-ленне культавага Закону. Як хтанічньї персанаж яму процістаіць "Пастухова дачка", якая цесна эвяэана э не^нармаванай прыроднай сты-хіяй, светам памёрлых і сацьіяльньїмі нізамі. Анталагічньї крьізіс ("старэнне" і "зношванне" Космасу) вьіявіуся у метафары забаронена-га кахання Крывэйта да "пастушкі". Космас перастае адчуваць сваю самадастатковасць, бо менавіта Хаос з прычыны сваёй неарганізава-насці валодае нерзалізаваннмі патзнцьіямі развіцця. Крьізіс, виклі-каны неабходнасцю стварзння дзяржавы як новай формы зтнічнай кан-салідацьіі, патрабуе рытуальнага аб'яднання касмічнага і хтанічнага пачаткау. Планам выяулення гэтага рытуалу у Я.Чачота служыць сакральны шлюб, бо менавіта шлюб як канчатковая мата кахання з'яуля-ецца сімвалам пераадолення дваісгасці і раз'яднанасці, аб'яднання у сакральным цэнтры свету мужчынскага касмічнага і жаночага хтані-чнага пачаткау. Апошні у гзтым выладку увасабляецца у (а) прыяры-тэцв духоунага над матзрыяльным. (б) прыниыпе міжкласавага саліда-рызму. (в) аутарытэие продкау. Гэтыя хтанічния патзнциі прадвызна-чьілі усё далейшае развіцце зтнічнага Космасу, дзе мзтай кожнай новай зтнічнай касмагоніі з'яуляецца іх актуалізашія.

Плёнам сакральнага шлюбу як канкрзтнага увасаблення набыцця гэтых патэнцый Космасам становіцца нараджзнне Ліздзейкі, які вы-хоуваецца у Крывэйта. Аднак яны патрабуюць свайго рытуальнага за-мацавання. Сродкам гзтага замацавання становіцца ахвяраванне "пастушкі" жыццём. Сзнс гзтага ахвяравання выяуляецца у кантэксце закону ритуальнай інверсіі. Згодна з ім, замест страчанага канечнага

зямнога жыцця "пастушка" атрьгмлівае жыццё вечнае на небе. Разам э "пастушкай" "вечнае жыццё" атрымліваюць і прыунесеныя ею прынцыпы заснавання зтнічнага Космасу.

Тым самым, утвараецца новы сакральны цэнтр, галоунай функциям

якога з'яуляецца набыицё новых патэниый_______развШия грама детва. Ён

рзпрэзентуецца самім Ліздзейкам і магілаю яго маці, а таксама генетична звязаны са старым сакральным цэнтрам свету — магілай Сві-нтарога і ні у якім разе не супрацьпастауляецца яму. Больш за тое, і магіла Свінтарога, і магіла "пастушкі" э'яуляюцца часавым1 іпас-тасямі аднаго сакральнага цэнтра.

Менавіта у гэтым ключы неабходна разумець заснаванне трэцяга сакральнага цэнтра — Турынага пагорка. Набытыя і замацаваныя "пастушкай" прынцыпы пакуль застаюцца Унутранай, "сямейнай" справай "пастушкі", Ліздзейкі і Крывэйта. Для таго, каб яны сталі "надзйн-ньімі" для усяго этнасу, павінен быць здзейснены новы рытуал пашы-рэння іх актуалізациі. Гэты рытуал эдэяйсняюць Ліздзейка э Гедьгмі-нам, завіваючи на паляванні тура, які выступав у дадзеным выпадку закладной ахвярай. Менавіта тут, на Турыным пагорку, ля магіл "пастушкі" і Свінтарога, па парадзе Ліздзейкі Гедимін закладвае го-рад-сталіцу, якому суджана "звязаць Літву усю, устаушы на грудзе". Тым самым, будучая сталіца на Турыным пагорку, не толькі застаецца часавай іпастассю усе таго ж адзінага сакральнага цэнтра, але і пачынае выконваць Функцию пашырэння актуалізаідлі здабытых прыниы-пау развішія на усё грамадства. Праэ гэта здэяйсняецца першая у міфалагізаванай гісторьіі зтнічная касмагонія, якая і выэначыла на-раджэнне дзяржави-Радзімн.

Падобная ритуальная схема захоуваецца і для набыцця рзлігіі, адлюстраванага у “СтаУроускіх дзядах" В.Дуніна-Марцінкевіча. Пер-шапачатковая лакалізация сакральнага цэнтра свету, самым непаерэд-ным чынам звязаная з ідзяй дзяржаунасці, дакладна вызначаецца у творы — "замак крыв1чан" э князем Грамабоем. Хоць падзеі у творы адбываюцца ужо не у Вільні, а у Лагойску, сімвалічна, што эамак Грамабоя уяУляе сабой часавую іпастась заснаванай "пастушкай" дзяржавы Геднміна, якая дасягнула чарговага крьіз і су, што, у сваю чаргу, патрабуе рытуальнага вырашэння у адпаведнасці з сакральным прэцэдэнтам. Замак як сакральны цэнтр у гэтым выпадку выконвае ужо функцию трансляцы! гістарнчнай памяиі.

Анталагічни крыз1с у творы В.Дуніна-Марцінкевіча адлюстраваны метафарай не у такой ступені драматычнай, як у баладэе Я.Чачота.

Зтнічньї Космае не адмовіуся ад выходных прынцьшау свайго заснаван-ня, прыунесеных калісьці "пастушкай". Проста з цягам часу этн1чны Космас "старзе" і "зношваецца". Гэтае анталагічнае "старэнне" Кос-масу знаходзіць у творы В.Дуніна-Марцінкевіча адлюстраванне у старанні мікракосму — старанні самога князя Грамабоя. Гзта патрабуе рытуальнага абнаулення зтнічнага Космасу, паутарэння сакральнага прэцэдэнту, што увасабляецца паэтам у неабходнасці шлюбу для князя з мэтай нараджзння нашчадкау. Тым самым, смерць-нарадхэнне зтнічнага Космасу знаходзіць адлюстраванне у смерці-нараджзіші княэя-мікракосму, прычым Князь прадста© у двух часавых іпастасях — Грамабоя і яго нашчадкау.

Другім суб'єктам мяркуемага сакральнага шлюбу вызначаецца ся-лянка Кася, якая, па сутнасці, выступав рзінкарнацняй "пастушкі" з твора Я.Чачота. Падобна да "пастушкі", яна цесна звязаная са светам прыроды, светам памёрлых і сацьіяльньїмі нізамі. Таму яна прыу-носіць тыя ж прынцыпы, што привнесла з сабою "пастушка". Адзіним адрозненнєм тут э'яуляецца тое, што сукупнасць гэтых старых принципам увасабляецца у крыжы як сімвале каштоунасцей новага культу.

Рытуал набьшця новых патзнцый развіцця адбываецца £ сялянскай хаце пад час святкавання Дзядоу, калі Кася, кормячы Стауры і Га£-ры, сімвалічна памірае і прымае у падаруиак крыжык. Тым самым, ся-лянская хата набывае статус сакральнага цэнтра, які пачынае высту-паць прасторавай іпастассю княжага замка, яго недастаючай часткай.

Рытуал аб'яднання гэтых сакральных цэнтрау, абнаулення зыход-ных прынцыпау існаванля зтнічнага Космасу, энайшоу свае увасаблен-не у сакральным шлюбе. Гэты шлюб Грамабоя з Касяй сімвалічна пв.р-тарае зтнічньї першашлюб "пастушкі" і Крывэйта. Паказальна у гэтых адносін&х, што і рашэнке аб шшобе Грамабой прымае на паляванні, якое, у гэтым сэнсе, сімвалічна па^тарае зтнічнае першапаляванне Гедьгміна. Праз сакральны шлюб Кася становіцца жонкай князя 1 приватним чынам набытыя ёю прынцыпы робіць набыткам усіх падданых князя. Тым самым, замак як месца шлюбу набывае якасць сакральнага цэнтра з функцыяй пашышння актуальїіасчі. зпабьттых пшниыпау іпнн-вання зтнічнага Космасу на усё грамадства. Такім чынам, здзяйсня-ецца ужо другая у міфалагізаванай гісторьіі атнічная касмагонія.

Зтнічная зсхаталогія, адлюстраваная у баладах "Падэемны звон на горцы у Пазяневічах", "Свіцязь", "Наваградскі замак" Я.Чачота і вершаваным апавяданні В.Дуніна-Марцінкевіча “Люцынка, альбо шведы на Літве", сталася вьшікам катэгарычнага адмаулення зтнічньїм Кос-

масам прынцыпау яго эаснавання. Пакаэальна у гэтых алносінах, што у баладэе Я.Чачота "Наваградскі эамак" само адмауленне увасоблена у метафары шлюбнай здраяы, дзе "каханкаю першаю нашай" выэначаецца Айчына. У вым!ку зтнічнай зсхаталогіі соцыум выдаляецца Богам за межы Космасу падобна да таго, як чалавех выганяецца Богам з Раю. Этнхчны Космас пачынае характарызавацца яезасвоенасцю. што свед-чъщь аб актуалізациі у міфалагіз&ванай зтнічнай г1сторы1 хрьісціян-пулй кднчяпіімі сир.табуловы- Сакральны цэнтр свету пачынае рэпрэ-эентавацца як руїни культавага і абарончага збудаванняу, якімі сі-мвалічна з'я$\ляюцца руіньї замка^- Гедьіміна і Грамабоя і ц&рквы Ка-

Постзсхаталагічная касмагонія знайшла свае адлюстравание ф-творы Я.БаршчэМскага "Шляхціц Завальня, або Беларусь у Фантастичных апавяданнях". Сакральны цэнтр свету рэпрэзентуецца М творы як гара э руінамі (— слелствам Божага пакарання) і першапачатхова выконвае тыя ж функциі транслятара гіетарьгчнай памяиі. Ля сакраль-нага цэнтра лакалізуецца Плачка, прычым асаблівасці прасторавай лакалізаиьіі гзтага персанажа сведчаць аб яго апрыёрнай сакральнас-ці. Па сутнасці, Плачка э'яуляецца рэ!нкарнацыяй "пастушкі" і Касі. Незасвоенасць сакральнага цэнтра і тое, што Мпершыню у міфала-гізаванай зтнічнай гісторні сакральны персанаж увасоблены у жано-чым вобраэе, сведчыць аб хрьісціянскай канцэпцы! светабудовы у творы Я.Баршчэускага. Таму, адпаведна, мужчынск! вобраз ініциянта як прадстаУніка социуму носіць хтанічни характар. Планам выявления зтнічнай касмагоніі у творы Я.Баршчэускага выступав п1ццё Ініцнян-там з крьініші на Пачаноускай гары. У гзтым выпадку, гара як сакральны цэнтр свету сумяшчае у сабе рее тры згаданыя вышзй функцы!, бо піцце з крынхцы дає ініцьіянту магчымасць набьть/яднаніиь прын-цыпы заснавання зтнічнага Космасу. а выключны сакральны статус Плачкі дазваляе гранічна широка пашырыиь 1х актуальнасиь.

Такім чынам, зтнічньїя кризісы, адлюстраваныя у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчэускага, знаходзяць рытуальнае вырашэнне. Кожная з зтнічньїх касмагоній складаецца з трох частак -

- мікрарьггуалау, кожны з якіх мае тры этапы: а) выхад жраца за межы соцыуму і дасягненне ім сакральнага цэнтра свету; б) ахвяраван-не ці ахвярапрынашэнне жраца; в) адраджэнне жраца у новым статусе. Макрарытуалы выконваюць наступныя Функцы!: а) трансляция гістарьіч-най памяці; б) набыцце патэнцый развіцця; в) актуалізашля гэтых патэнцый, пашырзнне сферы іх уплыву на увесь соцыум. Паслядоунае

здзяйсненне усіх трох мікрарьггуалау э прыналежным! функциям! даз-валяе здзейсніць зтнічную касмагонію. У больш широкім анталагічньм кантэксце уся міфалагізаваная етнічная гісторьія таксама адпавядає фармальнай схеме ініцьіяцьіі-касмагоніі: а) нараджэнне і сталенне

(заснаванне сталіцьі і набыццё рзлігіі); б) смерць (зтнічная зсха-талогія); в) адраджэнне <постзсхаталагічная касмагонія).

Рзпрззентацні сакральнага цэнтра свету £ міфалагізаванай зт-нічнай гісториі, адлюстраванай у творчах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Баршчзускага, а таксама вобразы "пастушкі", Касі, Лю-цыны і Плачкі, можна лічьіць персаніфікацьіямі Природы, Маці, Багіні (жрыцы), Горада, Царквы. У гэтым сзнсе асаблівае значзнне набьшае заувага К.Юнга, які сцвярджау, што у вобразе маці Прыроды, жанчы-ньі-маці, багіні ці жрыцы, царквы, горада увасабляецца аб'ектыуная ісціна Прыроды, названая ім "Magna Mater" ("вялікая Маці"), якая, у сваю чаргу, сама служыць увасабленнем Радзімьі. Такім чинам, рзп-рззентациі сакральнага цэнтра свету, вобразы "пастушкі", Касі, Лю-цыны, Плачкі выступаюць мастацкімі увасабленнямі вобраза Радзімн у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча і Я.Баршчзускага.

На першым этапе міфалагізаванай зтнічнай гісторьіі, адлюстра-ваным у баладзе Я.Чачота "Радзівіл, альбо Заснаванне Вільні", сакральны цэнтр свету рзпрээентуецца менавіта як культавы цэнтр, што падкрзслівае актуальнасць для зтнічнага Космасу Закону Багоу. У сваю чаргу, "крэуная" роднасць Крывзйта з Гедкмінам сімвалізуе "крэуную" роднасць Закону Багоу з Законам Кесара.

Зтнічнаму Космасу у баладзе супрацьстаіць Хаос, увасоблены у вобразе "пастушкі". Вызначальнай яе рысай з'яуляецца прыналежнасць да неунармаванага з пункта гледжання соцыуму Закону Прыроды.

Такім чынам, процістаянне сакральнага і прафаннага у творы — гэта процістаянне Закону Багоу і Закону Кесара, з аднаго боку, і Закону Прыроды з другога. Таму сутнасць першай зтнічнай касмагоніі заключаецца у рытуальным аб'яднанні усіх трох кампанентау.

Нешта падобнае мы можам вызначыць і адносна другога зтапу міфалагізаванай зтнічнай гісторьіі, адлюстраванай у "Стауроускіх дзя-дах" В.Дуніна-Марцінкевіча, за выключэннем таго, што Закон Багоу у гэтым творы знаходзіцца некалькі у падначаленым становішчн адносна Закону Кесара. Таму сялянка Кася як увасабленне Закону Прыроды иное і новы Закон Бога, які для хрьісціян тоесны Закону Прыроды.

У "Радзівіле..." і “Стауроускіх дзядах" адмауленне социумам Закону Прыроды не з'яуляецца адначасова і адмауленнем Закону Бога.

Анталагічньї криз і с вырашаецца простай рытуальнай карзкцыяй, калі Космас, не эмяняючы сваіх аоноукых якасных характеристик, праз пе-рыядычнае паутарэнне касмагоніі зноу набывае страчаныя патэнцы! развіцця. Прычынаю зтнічнай зсхаталогіі, адлюстраванай у баладах Я.Чачота і вершаваным апавяданні В.Дуніна-Марцінкевіча, становіцца адмауленне Космасам Закону Бога (Закону Природы) на карысць Закону Кесара. Таму Радзіма "памірае" для людзей, калі пачынаюць про-цістаяць яе асно^ныя іпастасі: Горал (Закон Кесара) 1 Царква-Пры-

рода (Закон Божы). Адрадзіць Радзіму, пераадолеушы гэтае супраць-стаянне, чалавек можа толькі праз здзяйсненне новай зтнічнай кас-магоніі, калі у сакральным цэнтры свету ритуальна эноу паяднаюцца Закон Бога 1 Закон Кесара.

Здзяйсненне гэтай касмагоніі і з'яуляецца галоунай 1дэяй тво-ра Я.Баршчзускага "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастичных апавяданнях".

У Я.Баршчзускага мы можам вызначыць два планы выяулення зга-данай ідзі: рэальны і легендарны. У рэальным плане дэеючым! асоба-мі з'яуляюцца сам Завальня і яго госці. Героі іх апавяданняу ста-новяцца персанажамі легендарнага плану.

У рэальным плане Я.Баршчзускім вызначаюцца дзве стваральныя праграмы, якія увасабляюць Завальня 1 Францішак. Стваральная праг-рама сляпога Франпішка скіравана на здзяйсненне новай зтнічнай касмагоніі, і таму у параунанні з праграмай Завальні вызначаецца асобым анталагічішм радикалізмам. Шлях Францішка і шлях Завальні -

- гзта, па сутнасці, дзве магчымыя мадзлі паводзін хрьісціяніна у свеце. Гэтая дваістасць тлумачыцца этычным макоімалізмам хрьіоціян-ства, іито абумоулівала існаванне як артадаксальнага хрисціянства Хрыста (якое увасабляециа шляхам Францішка), так і больш канфар-місцкага, адаптаванага да умоу рэальнага жыцця, хрисціянства Паула (шляхам якога ідзе Завальня). Аднак пэуны канфармізм Завальні у адносінах да Закону Кесара дазваляе першаму толькі стримліваць эк-спансію сацыяльнага Хаосу, у той час, як паяднаць Закон Кесара з Законам Бога, прнвесці людзей у Царства Божае, у стане толькі этичны максімалізм Францішка.

Адным з галопных лзеючых персанажау легендарнага плана у тво-ры Я.Баршчзускага з'яуляецца Плачка-Радзіма. Праз яе свет "таемна-па" пачьшае маркіравацца як Космас і процістаіць Хаосу "рэальнага" жыцця. Гзтае проиістаянне носіць динамічни характер, дзе динамізм выяуляецца у пастаянным знтрапічньам уздзеянні Хаосу, паширзнні яго

прасторавай зкспансіі, сутнасць якой ёсць рацыяналгзацыя Космасу. Найбольш яркае увасабленне гзтая тэндэнцыя знайшла у метафары пошукав лкшзьмі скарбау (у апавяданні "Ллачка" долакапальнікі дзеля набыиця багацця гатовыя парушыць спакой памёрлых).

Аднак і сам Космас на з'яуляецца аднародным. Персаніфікаваньї-мі палюсамі гэтай неаднароднасиі сгвновяциа вобразы Плачкі і Белай Сарокі. Гэтыя вобразы выступаюць зямнимі іпастасямі Бога, увасаб-ляючи Сла-ву Божую і Гнєу Божы як дзве магчымыя формы маніфестацій! Бога на зямлі, яго рзакцьгі на учьхнкі людзей. Абавязкам храца, які здзяйсняе зтнічную касмагонію, з'яуляецца ажыццяуленне правільнага выбару. Крытэрыям! правільнаоці сакральнага выбару, сама магчы-масць якога абумоулена свабодай волі хрьісціяніна, служаць ужо вьіп-рабаваныя прынцыпы існавання чалавека у свеце, што ляглі калісьці у падмурак зтнічнага Космасу і складаюць Мудраоиь Божую: а) прыя-

рытзт духоунага над матэрыяльным; б) класавы салідаризм; в) аУта-рытэт продкаУ. У адпаведнасці э правільнасию гэтага выбару, чала-вєк набывае вечнае жыццё і Царства Божае або смерць і пекла.

Такім чынам, у міфалагізаванай зтнічнай г!сторы!, адлюстрава-най у творах Я.Чачота, В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Баршчэускага, дзя-ржава-Радзіма утвараецца праэ рытуальнае аб'яднанне сакральнага Закону Бога і прафаннага Закону Кесара. Захаванне раунавагі паміж гэтым! кампанентамі служыць умовай Існавання і развіцця дзяржауна-сці. Страта нацыянальнай дзяржаунасці — гзта вьмік адма^лення людзьмі ад Закону Бога на карысць Закону Кесара. Адраджзнне Радзі-ш уяуляецца магчымш праэ новы касмаганічнч рытуал, які закліканн зрабіць Закон Бога Законам Кесара.

У трэцяй главе "Ідзалагічни аспект сакралізацьіі вобраза Ра-дз!мы у беларускай л!таратуры першай паловы XIX ст." разглядаецца ідзалагічньї аспект працэсу сакралізацьіі як сукупнасці сакральных прэцэдэнтау, што складаюць абагульнены сакральны архетып нацыя-нальнага Адраджэння.

Ідзалагічнн аспект сакралізацні вызначаецца на матэрыяле тво-ра Я.Баршчэускага "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастичных апавяданнях". Гэты выбар тлумачыцца тым, што у зборніку апавядан-няу Я.Баршчэускага адлюстраваны апошні этап міфалагізаванай зтніч-най гісторьіі — набыццё народам Царства Божага як ідзальнай нябёс-най Радзіми. І у той жа ступені, у якой чалавек наогул не у стане дасягнуць ідзалу, прынцыпова недасягальньїм з'яуляецца і нацыяналь-ны ідзал. Таму заусёды, пакуль на зямлі будзе існаваць нацыя, ак-

туальньїмі застануцца як для масавай свядомасці, так і для нацыя-нальнай літератури, ідзалагічния прыярытэты, вызначаныя адным э яе пачинальнікау.

Асноуная увага у рамках твора Я.Баршчэусхага надаецца епізоду узыходжання ініцьіямта на Пачаноускую гару з апавядання "Плачка". Акрамя таго, што гэтае уэыходжанне цалкам адпавядае фармальнай схеме касмагоніі-ініцьіяцьіі, нашу увагу прыцягнула таксама інверса-ванне апазіциі "сляпьі-відучи", калі відучи ёсць сляпы, а сляпы ёсць відучи. Гзтая інверсія, якая бярэ свае вьггокі яшчэ з Бібліі, сімвалізуе прынясенне ініциянтам у ахвяру свайго "рэальнага" (гезр. рациянальнага) зроку на карысць вышэйшай відучасці рытуаль-най мудрасці, што атаясамліваецца у міфалагічнай традыцы! э рацн-янальнай слепатой. Набыццё гэтага духоунага зроку, "зроку сэрца", дазволіиь ініцьіянту "пагнаиь" Плачку — назваць сапрауднае яе імя.

Безыменнасць Плачкі падкрзсліваецца Я.Баршчзускім як прамым адзначэннем гэтага у тэксце, так і неаднаразовым спалучэннем агульнага імя "плачка" з указальнымі займеннікамі, у вьшіку чаго гэтае імя губляе адцанне вьіключнасці як визначальную рысу імя ула-снага. Тым самым, Плачка увасабляе аб'ект-носьбіт імя, адарваны ад самога імя. У міфалагічнай традыиы! гэта сімвалізуе смерць. Дзеля таго, каб адрадзіць Плачку-Радзіму, інішлянт павінен, набыушы ритуальны духоуни зрок, "убачыць" яе і "пазнаць", дапамагчи ей вийсці з абязлічанага стану "прнвіду", назваушы яв уласнае імя, — г. зн. праз здзяйсненне акта намінацні здзейсніць зтнічную касмагонію.

Фармальная структура зтнічнай касмагоніі ініпиянта на Пача-ноускай гари дає важкія падставы параунаць яе са старазапаветным касмаганічним архетыпам. Асаблівую цікавасиь у гэтых адносінах уяуляе біблейская кніга "Исход", дзе набыццё народам Ізраіля Ра-дзіми пасля ягіпецкага палону праз пасрздніцтва ініциянта Маісея увасабляецца у метафари заключэння саюзу паміж Богам і богавыбра-ным народам — аб'яднання Закону Бога і Закону Кесара. Правамер-насць падобнага роду параунання вызначаецца наступнимі фармальнимі паказчикамі: а) агульнасцю сімволікі уэыходжання ініцьіянта на гару з далейшай трансфармацияй яго зроку; б) агульнасцю сімволікі арлі-нага узлету; в) агульнасцю сімволікі дымавога слупа як адзнакі бо-гаяулення; г) агульнасцю метафары "пазнання" сакральнага аб'екта.

Гэтае супастауленне дає нам магчымасць атаясаміць ініцьшнта Я.Баршчэускага з Маісеем як папярзднікам вобраза зтнічнага Месіі, а Плачку-Радзіму з кшшэптам Славы Божай і больш канкрэтным вобра-

зам Сафіі (Прамудрасці Божай). Трываласць супастаулення Плачкі з Сафіяй падмацоуваециа супастауленнем адпаведнага кантэксту твора Я.Баршчэускега з восьмым раздзелем "Книги Притчей Соломоновых”.

Тым самым, ініишшт на Пачаноускай гары праэ намінатьіунн акт адраджае Плачку-Радзіму да жыцця, "пазнаушы" у ёй Сафію (Прамуд-расць Божую). Прычым сувязь вобраза Сафіі з зтнічнай касмагоніяй у творы Я.Баршчэускага далека не випадковая, бо набыццё дзяржаунасці і заснаванне зтнічних сакральных цэнтрау рускімі, украінцамі і бе-ларусамі знайшло свае рытуальнае вырашзнне у пабудове Сафійскіх саборау у Кіеве, Ноугарадзе і Полацку.

Разам з тым, на папярздніх этапах міфалагізаванай зтнічнай гісторні, адлюстраваных у творах Я.Чачота і В.Дуніна-Марцінкеві-ча, вонкавай формай рытуальнага вырашзння зтнічнага крьізісу высту-пау сакральны шлюб. Таму правамерна было б дапусціць, што тое ж мы можам вызначыць і адносна зтнічнай касмагоніі, адлюстраванай у твори Я.Баршчзускага. Хоць Існаванне ва усходніх славян ініцьіяцьій-ных абрадау дастаткова праблэматычна, славянскі шлюбны ритуал цал-кам адпавядае фармальнай схеме ініцьіяциі. Адным са сведчанняу гз-тага э'яуляецца перадшлюбнае маргінальнеє становішча маладих, якое у фальклоры выражаецца сярод іншага у невідучасиі і безьіменнасиі. Таму шлюбны рытуал цесна звязаны з тзмай сапрауднага пазнавання■ калі жаніх пазнае нявесту V абодвух сзнсах — у сзнсє намінатьіунай ідзнтцфікацьіі і у сзнсе фізіялагічнага "пазнання" жанчыны.

Такім чинам, у той жа ступені, як і намінатьгуньї акт, планам выяулення зтнічнай касмагоніі у- творы Я.Баршчзускага выступав сакральны шлюб. Прычым тэта не супярэчыць вызначанай намі сувязі па-між вобразамі Плачкі і Сафіі, бо у тзалагічнай традьщиі менавіта Сафія персаніфікавала вобраз каханай жанчыны як пасрздніцьі паміж Богам і чалавекам і праз гэта визначалася "нявестай" Христа-Мосіі.

Визначеная намі сувязь Плачкі-Радзімьі з канцзптам Славы Божай спараджае яшчэ шэраг асацыяцый. У біблейскай традициі Палясціна і Ієрусалім увасаблязоцца як эямныя экв!валенты Славы Божай. У гзтих адносінах паказальна, што для іудзеяу Палясціна і Ієрусалім уяуля-ліся як страчаная Радзіма. Таму Царства Божае, Рай, яны асэнсоува-лі як "нябесны Ієрусалім", страчаны на зямлі, але абяцаны Богам свайму народу на небе.

Набыццё Радзіми, "нябёснага Іерусаліму" выступела падзеяй эс-хаталагічнай. Таму мы палічьші мэтазгодным параунець адпаведныя месцы у творы Я.Баршчзускага э "Апокалипсисом" Яна Багаслова, з

яго трызненнем Горада Нябвснага. Сярод інших агульных момантау можна вызначицъ, што падобна да зпізоду на Пачаноускай гары, з "Нябвснага Іарусаліма" Яна Багаслова выцякае крьшіца жывой вады. Праз піццє гэтай вады праведнікі Убачаиь Бога і паандюиь яго Імя: "И узрят лице Его, и имя Его будет на челах их" (Откровение 22,4).

Акрамя таго, паказальна, што у трызненн! Янам Горада Нябёсна-га Радзіма-Іерусалім, падобна да Радзіми-Плачкі, лаустае р вобраэе нявесты: "И я Иоанн увидел святый город Иерусалим, новый, сходящий от Бога с неба, приготовленный как невеста, украшенная для муха своего" (Откровение 21,2).

Жаніхом Радзімч-Іерусаліма Ян Вагаслоу вызначае "Агнца" (Откровение 21,2), што дазваляе нам супаставіць гэты вобраэ з вобразам ініцьіянта як жаніха Радзімн-Плачкі з твора Я.Баршчэускага.

Пад "Агнцем" Ян разумеу Ісуса Христа як Месію. Аднак, неаб-ходна зауважыць, што для аутара "Апокалипсиса", як і для стараза-паветных прарокау, вобраз Месіі меу виключна палітьїкд-патрьія'гичнае вымярэнне. Толькі паэней, у хрисціянскіх тэкстах, вобраэ Месіі-Хрыста набыу сваё эвыклае разумение — Збаі'цьі усяго чалавецтва. На нашу думку, менавіта нацыянальна-патриятычная окіраванасць дзейна-сці Месіі як зтнічнага г.равадыра, адлюстраваная у "Апокалипсисе", прыцягнула увагу Я.Баршчэускага пры стварзнні ім вобраза ініцьіянта з апавядання "Плачка".

Ініциянт у Я.Баршчэускага выступав адначасова і у іпастасі бацькі, і £ іпастасі сына, дзе, згодна з міфалагічнай традыцыяй, метафара роднасных адносін з'яуляецца метафарай 1н1цыяцыйнай смер-ці-адраджзння аднаго персанажа. Таму цалкам дапушчальна, што двуі-пастаснасці бацькі-сьиа ініцьіянта моха адпавядаць двуіпастаснасць нявестьі-маці Плачкі, дэе мацярынскаю іпастассю Радзімьі можа служишь вобраз Панны Марыі як маці хрисціянскага Месіі, агульныя ры-сы з якім мае ініциянт з твора Я.Баршчэускага.

Акрамя цеснай сувязі у тзалагічнай традкшіі вобразау Сафіі і Панни Марыі, на карысць гэтай выснови сведчыць прамое супастаулен-не вобраза Панни Мары! у культавых тэкстах і вобраза Плачкі.

Такім чынам, мы лічим, што Я.Баршчэуек! асзнсаваі'- вобраз Ра-дзімн-Плачкі як дзяучьшу-маці. Радзіма, у якой спалучаюцца рысы дзявоцкасці (незалежнасць, недатыкальнасць межа?) і мацярынства (шматплоднасць і апякунства) усведамляецца Я.Барщчзускім як складанні вобраэ, іпастасямі якога выступаюць Сафія 1 Панна Марыя. Ме-навіта таму, калі набыццё дзяржаунасці і заснаванне зтнічньїх сак-

ральных цэнтрау рускімі, украінцамі і беларусамі знайшло спачатку сваё рытуальнае выражэнне у пабудове Сафійскіх саборау у Кіеве, Ноугарадзе і Полацку, то у далейшым ужо Маці Божая стала афіцьій-най патронкай і апякункай гэтых народау. У сваю чаргу, двуіпастас-насць вобраза ініцьгянта сімвалізуе, з аднаго боку, ахвярнае (да самавырачэння) служэнне народа сваей Радзіме, а з другога — ад-раджэнне і росквіт як плён гэтага служэння. Менавіта таму Хрыс-тос-Месія павінен быу прыйсц! да людзей два разы: першы раз як Ах-вяра, другі раз як Пераможца і Суддзя.

Высновы даследавання наступныя:

1. Існаеанне і функцыянаванне дзяржавы-Радз1мы у мастацкай прасторы-часе міфалагізаванай зтнічнай гісторьіі, адлюстраванай у творах Я.Чачота, Я.Барщчэускага, В.Дуніна-Марцінкевіча, дзтзрміну-ецца як паганскім касмаганічним архетыпам, так і хрисціянскім.

2. Персаніфікацні дзяржавы-Радэ1мы выступаюць рзпрэзентацыямі сакральнага цэнтра свету у мастацкай м&дзлі свету Я.Чачота, Я-Бар-шчэускага і В.Дуніна-Марцінкевіча.

3. Дзяржава-Радзіма уяуляе для Я.Чачота, Я.Баршчэускага і В.Дуніна-Марцінкевіча духоуную каштоунасць, супаставімую з вышэй-шьімі каштоунаоцямі хрьісціянства.

Па тэме дысертацы! апублікаваньї наступныя работы:

1. Адлюстраванне сакральней зтнічнай гісторьіі у творах Я.Чачота, Я.Баршчэускага, В.Дуніна-Марцінкевіча// Материалы международного научного семинара, посвященного памяти О.В.Озаровского.— Могилев, 1996.— С. 86-88.

2. Беларускх этнхчны космас у творчасці Я.Чачота, Я.Б&ршчзус-кага і В.Дуніна-Марцінкевіча// Весці АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук.— 1997, N 1,— С. 69-80.

3. Інверсія прасторавых семантычных апазіций у літератури беларуска-польскага рамантызму// Шляхі і сродкі удасканалення пад-рихтоукі педагагічньїх кадрау. Матэрыялы юбілейнай канферзнцьіі.— Маг1лёу, 1993. — С. 85-87.

4. Сакралізашдя дзяржавы-Радзхмы у творчасці Я.Баршчэускага// Славянские литературы в контексте мировой. Материалы и тезисы докладов международной научной конференции.— Мн.,1994.— С. 9-13.

Б. Сакральныя матывы у творчасці К.Каліноускага// Літаратура-знауства: заканамернасці літаратурнага працэсу Беларусі. Зборнік

артыкулау. — Мінск, 1994. — С. 42-54.

РЭЗЮМЭ

ДАНІЛЕНКА СЯРГЕЙ ІВАНАВІЧ. "САКРАЛ13АЦЫЯ ВОБРАЗА РАД31МЫ У БЕЛАРУСКАЙ ЛХТАРАТУРЫ ПЕРШАЯ ПАЛОВЫ XIX СТ. (У ТВОРАХ Я.ЧАЧОТА, Я.БАРШЧЭУСКАГА, В.ДУНІНА-МАРЦІНКЕВІЧА)".

Ключавыя словы: міф, сакралізацьія, рытуал, сакральнае, пра-

фаннае, космас, анталагічни хаас, сацыяльны хаас, касмагонія, іні-цыяцыя, сакральны цэнтр свету, мастацкая мадэль свету, паганская мадэль свету, хрысціянская мадэль свету.

Мэтай даследавання ставіцца асэнсаванне беларускай літарату-ры першай паловы XIX ст. у кантзксце рьггуальна-міфалагічнага дыс-курса індавурапейскай архаікі і хрьісціянскай кніжнасці. На асновв структурнага аналіза творау Я.Чачота, Я.Баршчэускага і В.Дуніна-Марцінкевіча выэначаюцца асноункш заканамернасці сацыяльнай міфа-творчасці у беларускай літератури даследуємапа перыяду. Увага дисертанта перш за уса засяроджваецца на вьіяуленні найбольш сутнас-ных Фармальных і змястоуных характеристик асэнсавання беларускімі пісьменнікамі першай паловы XIX ст. нацыянальнай гісторьіі. Асноуныя накірункі міфалагізациі нацыянальнай гісторьіі на тыпалаг1чным узроуні раскрываюцца пры аналізе асаблівасцей лакал ізацьіі і функ-цыянавання персаніфікацьій дзяржави-радзімьі у мастацкіх мадэлях свету Я.Чачота, Я.Баршчэускага і В.Дуніна-Марцінкевіча, калі у гэ-тых мадэлях персаніфікацьіі радзімьі выступаюць адначасова і рзпрз-зентацьіямі сакральнага цэнтра свету. На падставе гэтых фармальных паказчыкау вызначаецца, што для беларускіх пісьменнікау першай паловы XIX ст. ідзя служэння радзіме уяулялася перш за усё як ідзя культавага служэння.

Такім чынам, упершыню у айчынным літаратуразнаустве аналізу-ецца функцыянаванне ритуалу р тэксце літаратурнага твора, закана-мернасці і логіка развіцця працэсу сакралізацьіі як літаратурнага феномена. Гзта дає магчымасць широка выкарыстаць винікі даследавання пры далеймим разглядэе актуальных праблем сацыяльнай міфа-творчасці у літаратурьі, пры вьгвучзнні асаблівасцей літаратурнага працэсу Беларусі першай паловы XIX ст., а таксама у практыцы викладання курсау тзориі і гісторьіі літератури у сістзме вышэйшай школы.

РЕЗЮМЕ

ДАНИЛЕНКО СЕРГЕЙ ИВАНОВИЧ. "САКРАЛИЗАЦИЯ ОБРАЗА РОДИНЫ В БЕЛОРУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX В. (В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Я.ЧЕЧЕТА, Я.БАРЩЕВСКОГО, В.ДУНИНА-МАРЦИНКЕВИЧА)”.

_Ключевые слова: миф, сакрализация, ритуал, сакральное, про-Фанное, космос, онтологический хаос, социальный хаос, космогония, инициация, сакральный центр мира, художественная модель мира, языческая модель мира, христианская модель мира.

Целью исследования ставится осмысление белорусской литературы первой половины XIX в. в контексте ритуально-мифологического дискурса индоевропейской архаики и христианской книжности. На основе структурного анализа произведений Я.Чечета, Я.Барщевского и В.Дунина-Марцинкевича определяются основные закономерности социального мифотворчества в белорусской литературе исследуемого периода. Внимание диссертанта прежде всего сосредоточено на выявлении наиболее существенных Формальных и содержательных характеристик осмысления белорусскими писателями первой половины XIX в. национальной истории. Основные направления мифологизации национальной истории на типологическом уровне раскрываются при анализе особенностей локализации и функционирования персонификаций государства-родины в художественных моделях мира Я.Чечета, Я.Барщевского и В.Дунина-Марцинкевича, когда в этих моделях персонификации родины одновременно выступают и репрезентациями сакрального центра мира. На основании этих формальных показателей определяется, что для белорусских писателей первой половины XIX в. идея служения родине представлялась прежде всего как идея культового служения.

Таким образом, впервые в отечественном литературоведении анализируется функционирование ритуала в тексте литературного произведения, закономерности и логика развития процесса сакрализации как литературного феномена. Это лает возможность широко использовать результаты исследования при дальнейшем рассмотрении актуальных проблем социального мифотворчества в литературе, при изучении особенностей литературного процесса Беларуси первой половины XIX в., а также в практике преподавания курсов теории и истории литературы в системе высшей школы.

SUMMARY

SYARGUEY IVANAVICH DAMILENKA. "SACRALISATION OF THE IMAGE OF MOTHERLAND IN THE LITERATURE OF BELARUS' OF THE FIRST HALF OF THE 19-TH CENTURY. (BASED ON WORKS BY YA.CHACHOT, YA.BARSHCHEVSKY, V.DOUNIN-MARTSINKEVICH)".

_Key words: myth, sacralisation, ritual, sacrid, profane,

cosmos, ontological chaos, social chaos, cosmogony, initiation, sacral centra of the world, artistic model of the world, pagan model of the world, Christian model of the world.

The aim of the research is to comprehend Byelorussian literature of the first half of the 19-th century in the context of the ritual and mythological discourse of Indoeuropean archaics and Christian literacy. Main regularities of social myth creation in the Byelorussian literature of the period under study ware determined on the basis of structural analysis of works by Ya. Chachot, Ya. Barshchevski and V.Dounin-Martsinkevich. The attention of the author was concentrated first of all on finding out the most essential formal and representational characteristics of how the Byelorussian writers of the first half of the 19-th century viewed national history. Main trends of myth creation in the national history on the typological level were revealed in the process of analiaing the peculiarities of localisation and functioning of personification of State-Moderland in artistic models of the world by Ya.Chachot, Ya.Barshchhevski and V.Dounin-Martsinkevich, where the personifications of the Motherland also represent the sacral centre of the world. On the basis of these formal characteristics it was determined that the Byelorussian writers of the first half of the 19-th century viewed the idea of service to the Motherland as ritual service.

Thus, functioning of the ritual in the literary text, regularities and logics of development process of sacralisation as literary phenomenon were analysed for the first time in the Byelorussian literature study. This gives a possibility to widely use the results of the research in further stady of social myth creation problems in literature, in study of peculiarities of the literary process in Belaruapf the first half of the 19-th century and in teaching courses orvtheory and history of literature in Universities. <*■