автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему: Семантическая система глаголов когнитивной деятельности (на материале белорусского языка)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Семантическая система глаголов когнитивной деятельности (на материале белорусского языка)"

БЕЛАРУСК1 ДЧЯРЖАУНЫ УШВЕРС1ТЭТ

УДК 808.26 — 541.45 на правах рукапку

Р Г В од

> - - -1

РУДЭНКА АЛЕНА М1КАЛАЕУНА

СЕМАНТЫЧНАЯ С1СТЭМА ДЗЕЯСЛОВАУ КАГН1ТЫУНАЙ ДЗЕЙНАСЦ1 (на матэрыяле беларускай мовы)

Спецыяльнасць: 10.02.19 - Агульнае мовазнауства. Соцыялпп в1стыка. Пахалшгвютыка 10.02.01 - Беларуская мова

Аутарэферат лысертааьм на атрымалне вучоиай ступеш доктара фшалапчных навук

Мшск 2000

Праца выканана на кафедры тэарэтычнага i славянскага мовазнауства Беларускага дзяржаунага утверспэта

Навуковы кансультаит: доктар фшалапчных навук

прафесар В.У. Мартьшау

Афшыйныя апаненты:

доктар фшалапчных навук прафесар Макарау У.В.

доктар фьпалапчных навук прафесар Mixhcbi4 А.Я.

доктар фшалапчных навук Старычонак В.Д.

Апашруючая аргашзацыя — 1нстытут мовазнауства

1мя Я куба Коласа HAH Бел ару ci

Абарона адбудзецца 25 " Kpcicafc'iisq 2000г. у 14 гадзш на пасяджэнш савета Д 02.01.11 па абароне дысертацый на агрыманне вучонай ступсш доктара фшалапчных навук нры !>еларуск1м дзяржауным ужвереггэце па адрасу: 220050, г. Míhck, вул. К.Маркса, 31, фшалапчны факультэт, ауд. 62, тэл. 222-33-66.

3 дысертацыяй можна азнаемиша у б^блмтэцы Беларускага дзяржаунага ушвереггэта

Аутарэферат разасланы 'с___"_____2000г.

Вучоны сакратар савета Д 02.01.11 па абароне дысертацый

доктар фшалапчных навук

[.С.Роуда

АГУЛЫ1АЯ ХЛРЛКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьй

Семантыка абазиачэнняу кагш'тыуных працэсау — слецыф/чная з'ява. Нашы веды пра ментальный працэсы пададзены у семантыцы мовы, 4 лшгв1ст-даследчык, яга мадэл1руе гэтую падсютэму, ажыццяуляе тыя самыя працэсы 1 выкарыстоувае тыя самыя веды. У суадносшах "з'ява" (саш кагттыуныя працэсы) — "аб'ект даследавання" (нашы веды пра гэтую з'яву, пададзепыя як яе щэалытая мадэль у семантычнай а'стэме мовы) — "прадмет даследавання" (мадэль семантычнай падастэмы мовы, якута стварае даследчык) аб'ект даслсдаваши не толью падстава для стварэння другаснай мадэл1 — прадмета даследавання, але 1 инструмент; шструментам з'яуляецца 1 сама з'ява — ментальныя працэсы, — другасную мадэль якой стварае даследчык.

Сематычнае вывучэнне дзеясловау кагнггыунай дзейнасщ у беларускай мове раней не праводзшася — актуальнасць праведзенага даследавання абумоулена адсутнасцго цэласнага атсання гэтай лексжа-семантычнай сферы. Асабл1вая увага у дысертацьй падаецца абазначэн-ням працэсау мыслешш як цэшральнаму класу названай сферы.

Як асобная лекака-семантычная иадастзма дзеясловы мыслення, наколыа нам вядома, не разглядатся 1 на матэрыяле шшых моу: яны щ вывучалшя у межах астэмы дзеясловау пахинай дзейнасщ увогуле, ш даслсдавалкя паасобку. Прапанаванае даследаванне абазначэшиу мысль целыгах працэсау у беларускай мове актуальнае як узор поунага сктэмна-семантычнага атсання пэунай падсютэмы лексжа-семантычнай сферы 'кагштыуная дзейнасць', прыдатны 1 для шшых моу.

Дзеясловы —- адзнакавыя (рус. признаковые — А. Р.) сповы, г.зн. абазначаюць не сушасцт, а адносшы пам1ж пи. Прымета (адносшы), якая разглядаецца адцягнена ад характарызуемых "рэчау", — . болып абстракгаае, больш складанае для азначэння паняцце, чым "рэч". А "капитыуныя" дзеясловы абазначаюць адносшы, як1я маюць вдэальную прыроду, 1, таим танам, з'яуляюцца яшчэ больш абстрактным], "неадчувальнымГ', складаньш! для анаттычнага асэнсавання: Семантыка дзеяслова, асабгава дзеяслова з "кагштыуным" значэнпем, можа быць адэкватна ашсана толг-ю на падставе цэласнага, штэгратыунага падыходу, яи падае значэнне кожнай лексемы як а'стэму адносш 1 патрабуе комплекснай методыга агнсання. Наша даследаванне актуальнае 4 з пункту погляду далейшай распрацоута тэорьн 1' метадау сктэмнага вывучэння сем анты К1 слоу 1 ссмантычных адносш пам1Ж ¡М1.

Азначаная вышэй складанасць мадэл1равання семантычнай пада'стэмы 'кагштыуная дзейнасць' 1 яе фрагмента 'працэсы мыслення' патрабуе абавязковай верыфжацьп вывадау. Такая работа праводзшася нам! шляхам "мыслення па схемах розных ведау". Вьшпа даследавання был] праштэрпрэтаваны у тэрмшах кагнпыунай тэорьн катэгарызацьп.

Гэта дало магчымасць не тольга праверыць адэкватаасць вывадау дысертацьй 1 узбагацщь ¡х, але 1 змадгираваць на ¡х падставе фрагмент беларускай на1уна-моунай карщны свету, звязаны з уяуленнем беларусау пра кагштыуную дзейнасць. Таым чынам, актуальнасць тэмы дысертацьи заключаецца I у тым, што даследаванне такога плана дазваляе распрацаваць спосабы змесгавай йггэрпрэтацьи вынжау ашсання пэунай лекЫка-семантычнай сферы мовы, а таксама змадэл1раваць фрагмент свядомасщ яе носьбггау.

Сувязь работы з буйныш навуковым1 ираграмаяп, тэмам1

Дысертацыйнае даследаванне выканана у межах тэмы "Моуныя адзшга 1 аргашзацыя тэксту у беларускай i шшых славянсюх мовах", зацверджанай Мгастэрствам адукацьп РБ. Тэма распрацоуваецца калек-тывам кафедры тэарзтычнага 1' славянскага мовазнауства Белдзяржуш-версггэта з 1996 па 2000 год. Дзяржауны рэпстрацыйны нумар 19962103; шыфр 12.21.51.

Мэта I задачи даследавання

Мэтай працы з'яуляецца акрэсленне, структураванне 1 комплекснае семантычнае ашсанне дзеясловау мысленна у беларускай мове, вызпачэнне IX месца у агульнай сютэме дзеясловау кагштыунай сферы, а таксама зместавая штэрпрэтацыя атрымшшх вышкау.

Тып анагазуемай «стэмы, яе спецыф1чныя рысы 1 характарыстыю, воды адносш, яюя вызначаюць сютэму, выяуляюцца пад час даследавання шляхам вырашэння канкрэтных задач.

Задачы даследавання:

1. Выбрацъ дзеясловы беларускай мовы, яыя абазначаюць працэсы мыслення 1 папексемна ашсаць ¡х.

2. Структураваць клас дзеясловау мыслення: вылучыць у ш падкла-сы 1 групы у межах падкласау, устанавйхь семантычныя адносшы на мностве лексем — прадстауншоу падкласау 1 груп.

3. Распрацаваць методику, адэкватную для акрэслення, струкгура-вання 1 комплекснага семантычнага ашсання класа абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове; вылучыць семантычныя прыметы, мпималыхыя i дастатковьш для характарыстыю дзеясловау мыслення у беларускай мове, 1 спосабы 1х верыфкацьп.

4. Выяв1ць найбл1жэйшае сематычнае акружэнне абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове, устанавщь смяэму узаемаадносш пам1ж значэнням! дзеясловау мыслення \ адзшак найбольш бл1зюх семантычных сфер.

5. Вызначыць месца дзеясловау мыслення у агульнай сютоме дзеясловау кагштыунай сферы.

6. Даць зместавуго штэрярэтацыю атрыманым дадзеным, ахаракта-рызаваць тып сютэмы \ структуры аб'екта даследавання.

7. Змадэлфаиаць фрагмент 1шуна-моунай карцшы свету, лексжаизаваны у разгледжаных дзеясловах.

Фрагмент на1уна-моунай карщны свету, атрыманы у вышку вырашэння сфармуляваных вышэй задач, супастауляецца з адпаведным фрагментам навуковай карцшы свету, як ён падаецца у сучаснай паха-лапчнай лйаратуры, што дазваляе выявщь спець^чныя 1 ушнерсалышя адзнаи вылучанага фрагмента беларускай на1уна-моунай карцшы свету.

Аб'ект 1 прадмет даследавашш

Аб'ект даследавашш — семантычная падастэма беларускай мовы, рэпрэзентаваная дзеясловаш ментальнай дзейнасгц, — падаецца наш у выглядзе мaдэлi — складанай, унутрана структураванай астэмы. Прадме-там даследавапня з'яуляюцца элементы астэмы — значэнш кагштыуных дзеясловау, — ¡х характарыстыга 1 адносшы памгж Больш 50 дзеясловау з семантыкай працэсау мыслеши г больш 200 дзеясловау найбл1жэйшага семантычнага акружэння, адабраныя з лскакопу беларускай мовы па спецыяльнай методыцы, — гэта матэрыял даследавання. Крынщай адбору матэрыялу паслужьин "Тлумачальны слоунж беларускай мовы" (Пад рэд. К. К. АтрахсЫча (Кандрата Крагпвы). Т.1-5. Мн., 1977-1984), "Тлумачальны слоушк беларускай лггаратурнай мовы" (Пад рэд. М. Р. Судш'ка, М. Н. Крыуко. Мн., 1996) 1 картатэка "Тлума-чальнага слоунша беларускай мовы".

Ппотэза

Семантика дзеяслоуных абазначэнняу каттыунай сферы уяуляе сабой складаную cicтэмy; выяуленыя адносшы пaмiж элементам! Ыстэмы прадстауляюць спосаб разумения кагнщьп носьбптп беларускай мовы, у прыватнасщ таю яе фрагмент, як працэсы мысленна. Такое меркаванне грунтуецца на разумешп значэння як вербалтванага кацэггга: значэнне акумулюе усю сукупнасць ведау, звязаную з тым щ днщым паняццем у свядомасщ носьб1тау канкрэтнай мовы. Адпаведным данам семантычнае даследаванне пэунай падсктэмы лексжону, нагараванае, на мадэл1'раванне фрагмента на1уна-моунай карщны свету, пав1нна баз1равацца на дзвюх тэарэтыка-метадалапчных платформах: лштстычмай семантыю I капптыунай лшгвютьш. Штшсшчиая семантыка, з уам арсеналам яе лексша-семантычных 1 граматыка-семашыч1шх метадау, дае магчымасць дэталёва атсаць кожную абраную адзшку 1 адносшы пам1ж ¡м1 — струк-тураваць падсютэму, а кагштыуная лшгвютыка — змадэл1раваць адпаведную канцэптасферу. У гэтым выпадку здабытвд \ метады абедзвюх навук узаемаузбагачаюцца 1 служаць на карысць тэме 1 мэце канкрэтнага даследавання, у нашым выпадку — цэласнаму вывучэнню дзеясловау кагштыунай сферы.

Метадалогш i мстады правядзення даследавання

У метадалапчным плане мы зыходзш з найбольш важных палажэнняу агульнай тэорьй ciaraM i ix прымянення да лшгастычных праблем, у прыватнасщ з тэзюа, што даследуемы аб'ект павшен падаваода як сукупнасць яго адносш.

Сукупнасць адносгн, прызнаных рэлеваитнылп для дасягнення мэты даследавання, залежыць ад аттьнай арыентацьп працы. Нам! абраны анамааялапчны падыход, пры яюм моуныя факты разглядаюцца у наюрунку ад зместу да моуных форм, яюя выражаюнь гэты змест.

Пры анамаЫял алчным даследаванш лексна у першую чаргу трэба прымадь пад увагу адносшы, вядомыя як аспекты гшана зместу слова: снматычны, парадыгмагычны, сштагматычны i прагматичны. Рэлевант-нылп для вырашэння задач дадзенага даследавання прызнаюцца адносшы, яюя адпавядаюць снматычнаму i сктэмнаму (парадыгма-тычнаму i сштагматычнаму) аспектам значэння слова. У адпаведнасц! з гэтым нам1 была распрацавана комплексная методыка. У рамках створанай матрычнай клааф^кацыйнай сетю вызначаюцда: адносшы памЬк кагштыуньш1 працэсам! i намшуючым1 ix дзеясловам! беларускай мовы (лекЫчныя значэнш — у лeкciкaгpaфiчным сэнсе); тып кожнай абранай лексемы па спосабу дзеяслоунага дзеяння — Aktionsart; акгантны тып дзеяслова i яго сштагматычная моц.

Пры гэтым друп i трэщ паказчьш указваюць на астэмныя характа-рыстыы даследуемых лексем: характарыстыка паводле спосабу дзеяслоунага дзеяння адносщь ix да таго щ imuara парадыгматычнага класа, як i "актантны тып", заснаваны на тыпалогп сштаюмчыых уласш'васцей. Даказваецца, што астомныя i агматычныя харакгарыстыю лексем узаемазвязаны i узаемаабумоулены, i ютотныя ссмантычныя прыметы дзеясловау, вылучаныя на падсгаве анал]зу пазамоуных з'яу, могуць верыф1'кавацца лшгвютычным1 сродкам). У дacлeдaвaннi прымяняецца дыстрыбутыуны, кампанентны анагаз, анаш'з слоуткавых дэфшщый, метад дыягнастычных кантэкстау (метад субстьпуцьн) i штраспектыуны метад. Верыфйсацыя i штэрпрэтацыя вышкау даследавання ажыццяуля-ецца паводле метадау "мыслення па схемах Miiorix ведау" шляхам канцэптуальнага анатзу. Праца праводзщца на сшхронным зрэзе.

Навуковая на вена i значнасць атрыманых вышкау

Навуковая наш'зна атрыманых вышкау заключаецца У наступным:

1. Распрацаваны принципы цэласнага ашсання семаягыю дзея-слоунай лексемы i пэунага фрагмента лекска-семантычнай сгстэмы мовы.

2. Распрацавана методыка, якая дазваляе вылучыць, ашсадь i структураваць асобны лекака-семантычны клас.

3. Расирацаваны прынцыпы вылучэння 1 абгрунтаванпя семан-тычных прымет, мнпмальных \ дастатковых для характарыстыю класа дзеясловау мыслення, 1' слосабы IX верыфжацьн.

4. Упершышо праведзена комплекснае, штэгратыунае семантычнае даследаванне класа дзеясловау мыслення беларускай мовы, семантыка ягах утварае фрагмент беларускай 1шуна-моунай карцшы свету.

5. Выяулена найблЬкэйшае семашычнае акружэнне абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове, установлена а'стэма узаема-адносш пам1ж значэтшм! дзеясловау мыслення 1 значэнняш семантычна блпюх дзеясловау.

6. Вызпачана месца дзеясловау мыслення у агульнай сгстэме дзеясловау кагттыунай сферы.

7. Мэта 1 аб'ект даследавання прадвызначаюць анал1з семаптьш канкрэтнай мовы — беларускай, але атрыманыя дадзеныя штэрпрэту-юцца у тэрмшах канцэптуальных структур з мэтай 1) паглыбщь змястоу-насць атрыманых вышкау; 2) всрыф1каваць гэтыя выш'га шляхам "пераносу" на шитую тэарэтыка-метадалапчную платформу. У вышку такой штэрпрэтацьп ахарактарызаваны тып сгстэмы 1 структуры аб'екта даследавання як радыяльнай градацыйнай макракатэгорш, прыводзяцца яго асноуныя характарыстыга.

8. Змадашраваяы фрагмент нaiyIIa-мoyнaй карцшы свету, лексжаль заваны у разгледжаных дзеясловах., супастаулены з адпаведттым фрагментам навуковай кapдiны свету, як ён падаецца у сучаснай пстхалапчнай лпаратуры, выяулены яго спецыф^чныя 1 ушверсальныя рысы.

Навуковая значнасць атрыманых вышкау вызначаецца сувяззю даследавання з актуальным] пыташодп дзеяслоунай семантыы, дэласнага падыходу у семаЫялогн, прататыпнай семантыю, тэорьп катэгарызацьп.

Дасягненне пастауленай мэты запатрабавала развщця i прымянення тэарэтычных палажэнняу вышэйназваных сфер ш'нгвнлъш, а таксама распрацоум метадалапчных прыпцылау 1 методам даследавання.

Выкарыстаны у дысертацьп метад цэласнага, штэгратыунага аш-сання семантыю слова прыдатны для шшага лекачнага матэрыялу. Прапанаваны спосаб вылучэння, семантычнага агасання 1 структурацьн класа дзеясловау мыслення можа стаць асновай даследавання семантыю шшых дзеяслоуных класау. Праведзены анализ семантычнай сферы працэсау мыслення можа разв1вацца на матэрыяле шшых абазначэнняу кагттыунай дзейнаац. Спосаб ¡нтэрпрэтацьп вышкау семантычнага даследавання у тэрмшах прататыпнай семантыю 1 кагттыунай тэорьп катэгарызацьп -— адна з магчымасцей мадэл1равання розных фрагментау нагуна-моунай карцшы свету.

Праведзены анал13 лексжа-семантычнай сферы дзеясловау каптыуиай дзейнасш у беларускай мове 7 характарызацыя адпаведнага фрагмента беларускай на1уна-моунай карцшы свету дазваляе наСшзщца

да разумения агульных заканамернасцей аргашзацьн семашычнзй ыстэмы мовы 1 уяуленняу аб кагнщьи носьбгау гэтай мовы.

Палексемнае аш'сапнс вял1кага корпуса беларусых дзясловау, ¡х семантыю, валентнасных характарыстык, характарыстык паводле споса-бу дзеяслоунага дзеяння мае самастойную каштоунасць для беларуас-тыю, таксама як i ашсанне дадзенай лексжа-семантычнай пада'стэмы у цэлым, яе структуры, семантычных адносш пaмiж яе адзшкамг

Практичная значнасць атрыманых вынжау

Вышю даследавання могудь быць выкарыстаны у лрадэсе выкладання беларускай мовы 1 методыю; нры нашсанш падручшкау па лекакалогп, мapфaлorii i семантыцы беларускай мовы; падчас стсладання спецкурсау па лекмчнай 1 граматычнай семантьщы, па беларускай мове.

Зробленыя наз1ранш 1 вывады ужо знайпш прымяненне у курсе лекцый па агульнаму мовазнауству (напрыклад, у раздзеле "Мова I мыслете"), ям чъггаецца у адпаведнасш з вучэбнай праграмай на аддзяленяях беларускай мовы 1 1итаратуры 1 славянскай мовы 1 лпаратуры. Матэрыял дысертацьн выкарыстоуваецца аутарам у спецкурсе "Асноуныя напрамю сучаснай лшгастыкг" для мапстрау фйалалчнага факультэта БДУ, у спецкурсе "Моуная семантыка. Дзеяслоу" для студэнтау 4 курса адцзялення беларускай мовы 1 лггарагуры фшалапчнага факультэта БДУ, а таксама у курсе лекцый на спецсемшары '\Шнгв1стычная семантыка".

Асноуныя палажэнш дысертацьп, яюя выносяцца на абарону:

1.Вылучэнне, структураванне 1 поунае семантычнае ашсанне абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове можа выконвацца на падставе вызначэння трох параметрау абраных дзеяслоуных лексем: агматычнага аспекта значэння; спосабу дзеяслоунага дзеяння; сштагматычнай моды.

2. Прыметам1, ятая канетытупруюць семантыку абазначэнняу працэсау мыслення I адмяжоуваюць ¡х ад шшых абазначэнняу кагштыунай дзейнаац (успрымання, аперацый з памяццю 1 шш.), з'яуляюцца: "працэсуальнасць" — абавязковае змянепне канф1гурацьп складаючых элементау з цягам часу; "падкантрольнасць" — магчымасць свядомага мравання суб'ектам капнцьи кагштыуным працэсам; "кагштыунасць" — аперыраванне толью адзшкам1, ужо наяуньап у кагштыунай cicтэмe; "крэатыунасць" — стварэнне новай канцэптуальнай адзшы вд новых канцэптуальных адносш. Названия прыметы з'яуляюцца 1радацьшнымт

3. Вылучаныя прыметы, а таксама дадатковыя "закончанасць" 1 "нагараванасць на аб'ект" дазваляюць вызначыць I структураваць не толью семантычную сферу працэсау мыслення, але 1 найбл1жэйшае семантычнае акружэнне.

4. Градацыйны характар примет, яюя канстыту1руюць семантычную сферу мыслщельных працэсау, з'яуляецца причинам семантычнай дыфузнасщ дзеясловау — намшацый гэтай сферы.

5. Клас абазначэнняу працэсау мысле!шя у беларускай мове уключае чатыры падкласы з умоуна абазпачанай абагульненай семантыкай 'думаць', 'вызначаць', 'разб^рацда', 'таарыць'.

6. Найболып распаусюджанмм1 семантычным1 адвосшам1 памЬк членам! падкласау дзеясловау мыслення, а таксама дзeяcлoвaмi мыслення i сумежньвд класам1 кагштыуных дзеясловау з'яуляюцца адносшы уключэння (entailment), а нам!ж членам! фуп у падкласах — трапашм1я.

7. Фрагмент иа1уна-моунай карщны свету беларускай мовы, пададзены праз дзеясловы мыслення, арганпаваны па прынцыпу прататыпнай макракатэгорьп радыяльна-градацыйнага тыпу.

8. Прататыпны характар канцэптуальных катэгорый, лексжатзава-ных у дзеясловах кагштыунай сферы, з'яуляецца прычынай пракатэгары-яльных i прататыпны х эфектау у канцэптасферы "кагш'тыуная дзейнасць",

9. Наяунасць устойлгвых мадэляу рэал1зацш пракатэгарыяльных i прататыпных эфектау на мностве канцэптау, вербашзаваных у дзеясловах ментальнай дзейнасщ, указвае на структураванасць разгледжанай семантычнай пацдостэмы мовы i, адпаведна, фрагмента iraiyira-MOyiiaii карцшы свету.

Асаб1сты уклад са^скалыыка

Дысертацыя з'яуляецца самастойным даследаваннем, у аснове якога ляжыць факгьгпш матэрыял, выбраны з кадыфшаваных слоутпкау. У ей на матэрыяле беларускай мовы ажыццяуляецца цэласнае семан-тычнае даследаванне дзеясловау нгплекгуальнай дзейнасщ. На мностве значэнняу, шго угвараюць семантьгчную сферу кагштыунай дзейнасщ, устанаул1ваюцца адносшы, ятя структуруюць гзту сферу. Ствараецца цэласная мадэЛь дадзенай канцэптасферы беларускай мовы з цэигграм — семантыкай мыслщельных працэсау, лекакашзаванай у адпаведных дзеясловах. Выяуляюцца падкласы дзеясловау мыслення i групы у межах падкласау, найблшэйшае акружэнне гэтай семантычнай падсктэмы, месца дзеясловау1 мыслення у сютэме дзеясловау кагштыунай дзейнасщ". Спосаб аргатзацьн адпаведнага фрагмента беларускай на1уна-моунай карщны свету вызначаецца як радыяльная градацыйная макракатэгорыя.

Апрабацыя вышкау дысертацьп

Асноуныя палажэнн! i вынш даследавання абмяркоуваш'ся на сумесным пасяджзнт кафедры тэарэтычнага i славянскага мовазнауства i кафедры сучаснай беларускай мовы БДУ 18 шогага 2000г., а таксама на канферэниуыях:

1. Заслаусюх чытанпях навукова-гуматтарнагатаварыства. Мшск, 1990.

2. X Усесаюзнай канферэнцьп па логщы, метадалогн1 фшасофн. Мшск, 24-26 верасня 1990.

3. I МЬкнароднай канферэнцьп "Герменевтика. Стилистика. Риторика". Мшск, лктапад 1993.

4. IV навуковых чытаннях "Шануючы спадчыну Карскага". Гродна, сакавш 1994.

5. Канферэнцьп "Наследие Кирилла Туровского и современная общественно-культурная жизнь". Гомель, 1994.

6. Ш М^жнароднай канферэнцьп "Язык и культура". Юеу, чэрвень 1994.

7. 1УПжнароднай навуковай кaнфepэнцыi "Семантика. Синтактика. Прагматика". Мшск, 1994.

8. М^жнароднай навуковай канферэнцьп "Национально-культурный компонент в тексте и в языке". Шнек, 1994.

9. ЩТвярской герменеутычнай канферэнцьп. Твер, 1995.

10.VI навуковых чытаннях "Е. Карский и современное языкознание". Гродна, 25-26 студаеня 1996.

11.Навукова-практычным сем ¡нары "Спадчына святых братоу Юрыла 1 Мефодыя i славянсюя мовы". Мшск, 1996.

12. V М|'жнароднай герменеутычнай канферэнцьп. Твер, 1996.

13.V навуковай канферэнцьп "Семантика языковых единиц". Масква, 2-5 сакавша 1997.

14.1 Мгжнароднай канферэнцьп па лопцы 1 метадалогп навуга "Смирновские чтения". Масква, 18-20 сакавка 1997.

15.IV М1жнародпай навуковай канферэнцьн "Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства 1 лiтapaтypaзнaycтвa". Вщебск, 22-24 красавка 1997.

16.М1жнароднай навуковай кaнфepэнцыi "Язык, слово, действительность". Мшск, 22-23 мая 1997.

17.Ш М1жнароднай канферэнцьп' "Современные проблемы лексикографии". Гродна, 27-28 мая 1997.

18.М1жнароднай навуковай кaнфepэнцыi "Когнитивная лингвистика конца XX века". Мшск, 7-9 кастрычшка 1997.

19.М1жнароднай навуковай канферэнцьп "Беларуская мова у другой палове XX стагоддзя". Мтнск, 22-24 кастрычшка 1997.

2 0. М1жнаро днай канферэнцьп, прысвечанай 30-годцзю МАВРМЛ (МАПРЯЛ) "Теория и практика русистики в мировом контексте". Масква, 28-30 кастрычннса 1997.

21.М1жнароднай навуковай канферэнцьп "Тэорыя 1 практика навучання мовам, лпгаратурам 1 рыторыцы у еярэдняй i вышэйшай школе". Мшск, 15-16 снежня 1997.

22.1V Мжнароднай навуковай канферэнцьп ''Словообразование и номинативная деривация в славянских языках". Гродна, 28-29 мая 1998.

23.М1жнароднай навуковай канферэнцьп "Проблемы семантического описания единиц языка и речи". Мшск, 10-12 стана да 1998.

24.Навуковай канферэнцьп "Валентностная грамматика в структурном и коммуникативном аспектах и ее выразительные возможности в языке и речи". Маллёу, 14-15 лктапада 1998. 25.IX М1жнароднам каигрэсе MABPMJI (МАПРЯЛ). Братыслава, 16-21 жнгуня 1999.

26.Мшнародным с1мпоз1'уме "Historisem v raziskovanju slovenskego jezika, literature ia kulture". Любляна, 9-11 снежня 1999г.

Апублшаванасць вышкау

Па дысертацышшм даследаванш апубл1капана 45 работ. Сярод ix манаграф1я "Дзеясловы з семантыкай разумовых працэсау у беларускай мове" (Ми., 2000); KHiri "Интеллектуальные обозначения: функционирование и мотавация" (Мн., 1994. Сааутар А. А. Кожынава); "Системное движение и гуманитарные науки" (Мн., МГЛУ, 1996. Сааутар М. А. Сака-лова); Доклад на IX Конгрессе МАПРЯЛ "Глаголы с семантикой мыслительных процессов в русском языке" (Мн., 1999); 19 артыкулау, з ix 11 у рэферыруемых перыядычных выдапнях; 13 матэрыялау i 9 тэзюау канфе-рэнцый. Агульная колькасць старонак апублкаваных матэрыялау — 510.

Структура i аб'ём дысертацьм

Даследаванне складаеццца з уводзт, агульнай характарыстыи работы, трох глау, заключэння, cnica выкарыстанай лггаратуры i 3 дадаткау. Аб'ём даследавання — 202 староша, cnic выкарыстанай лиаратуры — 27 старонак, дадатак 1 (cnic скарачэнняу) — 2 староша, дадатак 2 (шдэкс разгледжаных дзеясловау) — 2 староша, дадатак 3 — абагульняльная схема, дзе Ыстэматызаваны усе дзеясловы кагштыунай сферы у беларускай мове. У рабоце 18 таблщ i 1 схема.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Першая глава "Тэарэтычныя i метадалапчныя перадумовы даследавання" падзелена на тры асноуныя раздзелы. У раздзеле 1.1. "Струкгураванне зьгходнай ттраблемы" прыводзяцца неабходныя для даследавання тэарэтычныя палажэнт i метадалапчныя прынцыпы. Раздзел 1.2. "Даследаванне семантыю дзеяслова у сучаснай Л1нгв1стыцы" — гэта Kaponci агляд л1нгв1стычнай лтаратуры па семантыцы дзеяслова. Раздзел 1.3. "Методыка вылучэння i ашсання беларусгах дзеясловау мыслення" прысвечаны распрацоуцы i абгрунтаванню методыы вывучэння абранага моунага матэрыялу.

У главе 2 прыведзены вынга дэталёвага даследавання абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове, ахарактарызавана кожная лексема i выяулены адрознешн пам1ж iMi; у межах даследуемага к/гаса выдзелены пацкласы i групы у складзе падкласау. Клас абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове сфуктураваны нам)

Таблща

Граф1чная выява класа дзеяслоуных абазначэнняу разумовых працэсау

'ВЫЗНАЧАЦЬ'

вызначаць'

абстрагавацъ вызначацъ 1 выяуляць I

устанаулгеаць

'прыидвань' сприъвацъ 2 npuKideaifb 7 рахавацъ 2 раишць 1,4 узважваць 2

суадносць

апагулъняцъ

парарцоувацъ

процтастаупяць

суадносщь

супастауляуъ

л1чыць

Л1ЧЫЦЪ I

прыюдвацъ 5,6 рахавацъ 1 рспиаць 3

.'дщьщь

складаць

прытдвацъ 2 дадаваць падсуморваць складаць 1

'рабщь арыфм. дз.' адныацъ множыць дзящь

'ДУМ АЦЬ'

'гадаць' !думаць'.

адгадвацъ думацъ1

гадаць 1 кумекацъ ]

разгадвацъ Maxaeaifb

маракапацъ

мертваць I

мыслщъ 1

разважаць 1

ацэньваць

ацзньваць 1 расцэньваць I

'РАЗБ1РАЦЦА'

'р^збфацца' 'даследаваць'

разб'грацца J aiiaihaeaifb

разблытваць вывучаг^ь 1

уткаць 1 даследаваг/ъ

'ТВАРЫЦЬ'

выдумвацъ дэтапгзаваць планавацъ 1 распрацоувацъ складаць 2 тоарыць

у чатыры падкласы з умоунай абагульненай семантыкай: 'думаць', 'разб]рацца', 'вызначаць', 'тварыць'. На асобнай старонцы прадстаулена графмная выява дзеясловау мыслення.

Бьин вылучаны пераходныя групы пам^ж абазначэннякп працэсау мыслення 1 шшых семантычных сфер: 1) група 'вымяраць' (важыць, мераць). У зпачэши членау гэтай групы спалучаюцца семы 'вызначаць' \ 'рабвд ф1з!чнас наз1раемае дзеянне'; 2) дзеясловы зрокавага успрымання назфаць, разглядацъ, сачыць, яия могуць перадаваць таксама значэпне 'разб!рацца'; 3) лексемы натдвацъ, намячацъ: у 1х значэтп прысупп-чаюць семы 'тварыць' ¿ 'рабщь ф!31чнае наз^раемае дзеянне'.

Мыслщь (у самым агульным сэнсе) — значыць алерыраваць кан-кэптам1 з мэтай стварэння новай канцэптуальнай адзпш щ новых канцэптуальных адносш. Усе названыя падкласы суадносяцца з прыведзейым вышэй азпачэннем працэсу мыслення наступным чынам. У семантыцы прадстаушкоу падкласау 'paзбipaццa\ 'вызначаць', 'тварыць' акцэнта-ваны той ш шшы элемент прыведзенай дэфшщьп: 'разб1рацца' — 'аперы-раваць канцэптам! з мэтай стварэння новай канцэптуальнай адзпш вд новых канцэптуальных адносш', 'вызначаць' — 'алерыраваць кaнцэптaмi з мэтай стварэння новай каццэптуальнай адзшю щ новых канцэптуальных адносш', 'тварыць' — 'алерыраваць кaнцэптaмi з мэтай стварэння новай канцэптуальнай адзши щ новых канцэптуальных адносш'.

Сем античная спецыфша дзеясловау падкласа з умоуна абазначанай абагульняльнай семантыкай 'разб1рацца' у наступным: аб'ект мыслення, прадстаулены у капптыунай сктэме суб'екта ментальнай рэпрэзён-тацыяй, у пэунай ступеш" пазнаны, спасщгауты (пра гэта сведчыць 1 сам факт наяунасц! адпаведнай рэпрэзентацьп), 1 сугнасць працэсу у тым, каб паглыбщь г эту ступень пазнанасш, ведау, г.зн. устанавщь новыя сувяз1 пам1ж кампанентам1 дадзенай ментальнай рэпрэзентацьп, а таксама гэтай ментальнай рэпрэзентацыяй 1 канцэпттп, ужо ¡снуючым1 у канцэптуальнай сютэме. Лексемы з абагульнялышм значэннем 'вызначаць' намшуюць таю разумовы працэс, падчас якога ажыццяуляецца мен-тальнае аперыраванне канцэптамх, мэтай чаго з'яуляецца стварэнне новай канцзптуальиай адзшкх, црычым акцэнт зроблены на завяршальнасц! працэсу. Рад дзеясловау з абагульняльным значэннем 'тварыць' семаятычна арыентаваны ¡мешга на крэатыунасць, стварэнне новага.

У семантыцы прадстаушкоу трох разгледжаных падкласау ёсць дзве харакгэрныя агульныя рысы. Па-першае, акрамя абавязковых для ус1х абазначэнняу разумовых працэсау штэгральных прымет "кагштыу-насць", "крэатыунасць", "працэсуалънасць" 1 "падкантрольнасць", яны характарызуюцца тaкiмi нрыметам1, як "закоггсанасць" 1 "наюраванасць на аб'ект". Па-другое, для прадстаушкоу уах названых падкласау размыта семантычная прымета "кагштыунаспь": працэс можа працякаць 1 як "чыста" ментальны, без уздзеяння энергн знешпяга стымулу, 1 пры узае-мадзеянш са знешшм! у дачынеиш да кагштыунай «стэмы суб'екга

з'яваш. Для дзсясловау падкласау 'разбфацца' 1 'вызначаць' адначасо-вым працэсам можа быць успрыманнс: дзсянне, якое яны абазначагоць, можа быць наиравана воню адносиа кагшцьп мыслячага суб'екта. у прыватнасш, дзеясловам з абагульняльнай семантыкай 'вызначаць' улас-щва значэнне 'расназнаць, выясшць па яюх-небудзь знешшх прыметах'.

Лексемы падкласа з абагульняльнай семашыкай 'думаць' абазна-чаюць разум они правде найбольш недыферэнцыравана, не указваючы на яго спецыф1чныя характарыстыю: у дэфшщьп разумовага. працэсу "аперыраваць канцэптп з мэтай стварэння новай канцэптуальнай адзшш щ новых канцэптуальных адносш", умоуна падзеленай нам1 на части, адпаведныя семантыцы абазначэнняу падкласау 'paзбipaццa', 'вызначаць', 'тварыць', семашыка падкласа 'думаць' суадносная з \члм1 кампа-нентам]. Аднак пакольм кожны з падкласау спецьшшуецца на акцэнта-ванш семашычнага кампанента, адпаведнага той щ шшай частцы дэфЬп-цьп разумовага працэсу, члены падкласа 'думаць' часцей абазначаюць працяглы неграшчны працэс, г.зп. семантычна арыептаваны на павы-шаную у вагу ДО самога абазначанага дзеяння ('аперыраваць канцэптам! з мэтай стварэння новай канцэптуальнай адзнш щ новых канцэптуальных адносш'), а не да момагпу яго заканчэння 1 не да аб'екта, на яю ён наю-раваны. Семантычная специфика лексем падкласа 'думаць' заключаецца не у наяунасщ дыферэндъшшных Ц1 дамщантных сем, а у неактуашзацьп IX семантычных патэнцый, што ] дазваляе гэтым лексемам намшаваць увесь працэс мысяення ва уих яго мадыфисацыях 1 адначасова толыа працэс аперыравання канцэптам1 незалежна ад моманту яго заканчэння i нашраванасц! на аб'ект мыслення. Трэба адзначыць, што такая абагуль-няльная семантыка характэрная у першую чаргу для думаць як дамшанты сшамм1чнага рада думаць, кумекацъ, мазгаваць, маракавацъ, меркавацъ, мыслщъ, разважацъ I у меншай ступен1 для астатшх яго членау.

Паказальна, што члены падкласа 'думаць' поунасцю адпавядаюць прымеце "кагштыунасць", у адрозненне ад шшых упамянутых вышэй падкласау. У беларускай моунай карцше свету кнус иэуная заканамер-насць пам1ж мэтанаюраванасцю ментальнай дзейнасщ 1 яе пазакагштыу-ным праяуленнем. Сапрауды, прымета "намраванасць на аб'екг" на; уйм мностве абазначэнняу працэсау мыслення функдыяшруе як значымая 1 градацыйная: яна "нарастас" ад 'думаць' да 'разб1рацца' 1, далей, да 'вызначаць'; 'думаць' 'абдумваць, прыюдваць' ~> 'вызначаць'; 'думаць' —>■ 'вшюшваць' -> 'абдумваць, прыгадваць' -> 'тварыць'. Характерна, што пры гэтым "ненаюраванасць на аб'ект" (абсатотыунае ужыванне) щ "слабая нагараванасць на аб'ект" (юраванне ускосным аб'ектам, напрыклад, дэшбератыунае хц шш.) карэлюе з "незаконча-насцю", а трагаггыунасць, г.зн. "моцная нагараванасць на аб'ект" — з "закончанасцю". Пры гэтым прымета "капйтыупасць" у вызначаных юрунках слабее.

Адносшы нам! ж лексема\п з абагульняльнай семаптыкай 'разб^рацца', 'вызначаць', 'тварыць', з аднаго боку, i 'думаць' (у агуль-ным сэисе) можна азначыць як "уключэнне" (entailment), дакладней кажучы, як адну з яго магчммых разнавщнасцей. Любая з лексем першых трох падкласау адпавядае формуле "нехта + дзеяслоу зпачыць нехта бумаг''' (вядома, што для большасщ семантычных адносш выконваецца 1фыпцып траютоупасщ, г.зн. стошмы абраных лексем уступаюць у тыя ж адвосиш, што i сам! выбраныя лексемы). Сутнасцъ i спецыфжа той разнав1дпасщ" адносш укточэння, яыя маюць месца у дадзеным выпадку, заключаювда у настутшм. Любы з працэсау, суадносных з семемам! 'разб]рацца', 'вызначаць', 'тварыць' падразумявае 'думаць4, аднак 'думаць' не роуна Hi кожнай з названых семем, ш ix суме. Семемы 'разб1рацца5, 'вызначаць', 'тварыць' досыць спецыф1чна суадноЬяцца з 'думаць': ix нельга азначыць як мерошмы, паколью няма часавага уюпочзння, яны не з'яуляюцца гшотмам! щ трапоньмам! у поуным сэнсе слова, паколью у ix значэнш няма дыферэнцыялышх у дачынент да 'думаць' сем, а ёсць толып дамшантная роля той ui тшай семы. МЬк сабой члены падкласау з абагульняльнай семаптыкай 'думаць' (у вузгам сэнсе),, 'разбхрацца', 'вызначаць', 'тварыць* знаходзяцца у адносшах перасячэння, як i усе лексемы, якк маюць агульнае радавое найменне з семантычньш абагульненнем больш высокага парадку.

Памш элементам! асобных труп класа абазначэнняу разумовых працэсау кнуюць больш "егандартныя" семанты'шыя адносшы, чым пам!ж падкласам!. Напрыклад, адносшы м1ж лексемам! падкласа 'думаць5 i гадацъ i, адпаведна, 'вызначаць' — адгадвацъ (разгадвацъ) — тэта типовая трапайшм, i паколью гадацъ, адгадвацъ, разгадвацъ маюць дыферэнцыяльную сему спосабу дзеяння 'штупыуна, не рацыянальным спосабам'. Трапагпм^я як разнавишасць ттатмй звязвае сематыку лексем з недыферэнцыраваным абагульняльным значэннем 'вызначаць' {вызначаць, выяуляцъ, устанарпваць) i прадстауткоу шшых груп у складзе дадзенага падкласа. Семантычна трупы адрозшваюцца адна ад адной i ад дзеясловау вызначаць, выяуляцъ, устанаутвацъ спосабам ажыццяулення абазначаемага ментальнага дзеяння.

Семантычпая спецыфжа дзеясловау парауноуваць, супрацьпастау-ляць (процтастауляць), суадносщъ, супастауляцъ i абагулъняцъ заключа-епца у рэаяпзацьн прыметы "крэатыунасць". Сугаасць абазначаемых капптыуных працэсау у аперыраванш больш чым адным канцэптам. Toe новае, што узншае у вышку абазначанага штэлекгуальнага дзеяння, — гэта устанауленне новых сувязей пам!ж супастаунь&п аб'ектам!, вылучэнне у ix тоесных i адметных рыс.

Асобную трупу абазначэнняу разумовых працэсау, аб'яднаных п'пероншам вызначаць, складаюць дзеясловы вьипчэння. Найбольш агу-льныя абазначэнш вьшчэння у беларускай мове — гэта ичыць, прыкгд-

вацъ, рахавацъ, рашаць. Аб'яднальны для ¡х семантычны кампанент, не уласщвы шшым членам падкласа з абагульненай семашыкай 'вызначаць5, — '(вызначаць) шляхам тых ц! шшых матэматычных дзеянняу'.

Дзеяслоу лгчыць, гшон!м у дачыненш да вызначаць, у сваю чаргу з'яуляецца гшерошмам у дачыненш да абазначэнняу розных матэматычных дзеянняу: 'скяадаць, дадаваць5 (прыыдваць, дадаваць, падсумоуеаць, складаць) ! аднЫацъ, множыцъ, дзялщъ, — а таксама да ацэньваць (расцэньваць). Характэрна, што па меры звужэння, "спецыял!зацы!" семантыю, як, напрыклад, у наслядоуным радзе вызначаць — л1чыць дадаваць, звужаюцца, "спецьштуюцца" камбшаторныя магчымасц! лексем: для вызначаць характэрна ю'раванне розным! тынам!. даданых дапауняльных сказау, для лгчыць — талью са злучальным словам колый, для дадаваць ! шшых абазначэнняу гэтага узроуню ¡ерархн ю'раванне даданым! дапауняльным 1 сказам 1 нехарактэрнае.

Адносшы ппашмн 1 трапашмп найболып распаусюджаны памгж асобным! лексемам! унугры падкласау 1 груп абазначэнняу працэсау мыслення. Напрыклад, у складзе падкласа з абагульняльнай семалтыкай 'тварыць4 дэталааваць ('распрацоуваць як? яюм чынам? у дэталях') з'яуляецца трапошмам распрацоуваць, а планаваць ('распрацоуваць план') — яго гтотнмам. У рамках падкласа з абагульняльнай семашыкай 'разб1рацца' аналааваць ('даследаваць шляхам авал!зу') знаходз!цца у адносшах трапашмй з даследаваць.

Прыведзеиае вышэй ашсанне семантычных адносш пам!ж абазначэнням! разумовых працэсау у беларускай моке дазваляе стаарыць мадэль адпаведаага фрагмента беларускай шпуна-моунай карцшы свету у тэрмшах тэорьп кахэгарызацьп I тэоры! праташпау. Працэс мыслення можа быць змадэл1раваны як радыяльная градацыйная макракатэгорыя, г.зн. канцэптуальная катэгорыя змешанага тыпу, умоуна абазначаная нам! як "думаць" (у шырок!м сэнсе, гл. вышэй), якая уключае рад падкатэго-рый, з ягах "думаць" (у вузюм сэнсе) утварае цэнтр названай катэгорьн, а падкатэгоры! "вызначаць", "разб!рацца", "тварыць" — перыферыю. У межах макракатэгорьп "думаць" падкатэгорыя "думаць" вызначана наш як цэнтральная — для яе у адносшах да !ншых падкатэгорый разглядаемай макракатэгоры! харакгэрныя прататыпныя эфекгы: яна, з прычыны сваей цэнтральнасц!, можа замяшчаць усю катэгорыю.

Падчас даследавання высветлится, што сематъгчныя прыметы "кагштыунасць", "крэатыунасць", "працэсуальнасць", "падкантроль-насць", азначаныя нам! як неабходныя 1 дастатковыя для адмежавання абазначэнняу працэсау мыслення, а таксама "наюраванасць на аб'ект" павшны быць пераасэнсаваны як градацыйныя, а не стропя (гл. вышэй). 3 прычыны градацыйнасц! канцэптау-скдадшкау (! прымет, ягая !х утвара-юць) няма жорстюх межау пам!ж падкатэгорыям1 "думаць" — "вызначаць" — "разб!рацца", а таксама "думаць" — "тварыць". У

семантычнай астэме мовы гэта праяуляецца ва уз ае м аз а м я I ш л ы I ас ц 1 лексем, замацаватшх за таюЧп катэгорыямг Градацыйнасць лексжат-заваных канцэптуальных катэгорый выражаецца у тым, игго лексема, замацаваная за пэунай катэгорыяй, можа выконваць неуласшвую ей функцыю — абазначаць катэгорыю, замацаваную за шшай лексемай.

Узаемазамяняльнасць магчымая пам1ж членам! лeкciкaлíзaвaныx падкатэгорый "вызначаць" 1 "разбграцца". Для членау падкатэгорый "вызначадь" 1 "разб1рацца", з аднаго боку, 1 "тварыць" -— з другога, прататыпныя эфекты пехарактэр1шя. Гэта звязана са спецыфжай катэга-рызаваных канцэптау, у прыватаасщ з характерам градацыйнасщ приметы "капнтыунасць". Кат для членау падкатэгорый "вызначаць", "разбь рацца" прымета "капнтыунасць" граду) равапа па шкале 'без энергн знешняга стымулу' — 'з энерпяй знешняга стымулу' (г.зн. адносна суб'екга разумовага працэсу), то для членау падкатэгорьп "тварыць" яна граду]равана па шкале 'нематэрыяльнасць — матэрыяльнасць створанага прадукту?; 1 ■'ценаз1ральнасць — нaзipaльнacць, (г.зн. адпосна аб'екта разумовага працэсу вд знешняга наз^ральшка). Пра градацыйнасць прымет "кагттыунасць", "крэатыунасць", "працэсуальнасць", "падкант-рольнасць", яюя канстыту1руюць канцэптуальныя катэгорьп разумовых працэсау, гл. таксама шжэй.

Падкатэгорыя, умоуна абазначаиая нам1 як "вызначаць", у сваю чаргу з'яуляецца радыяльнай структурай, якая аб'ядноувае рад трапаш-М1чиых падкатэгорый. Градацыйны характар падкатэгорый-складт'кау "вызначаць" праяуляецца у шырокай узаемазамяняльнасщ лексем на адным узроунг 1ерарх11 (вызначаць, выярляць, устанаул1вацъ; лгчыць, прьшдваць, рахаваць, рашацъ; прьшдваць, дадавацъ, падсумоуваць, складацъ). Самастойнасць катэгорый, абазначаных названым! лексемам^ замацавана у самым факце IX лексжатзацьн, аднак бл1зкасць \ градацыйнасць катэгарызаваных канцэптау прыводзщь да магчымаснд узаемазамены. Тая ж з'ява наз!раецца 1 у межах падкатэгорый "разб^рац-ца", "тварыць". Але у межах шматузроуневай катэгорьи "вызначаць" шнуе 1 шшая тэндэнцыя: чым шжэйшы узровень ¡ерарх!1, тым меншая магчымасць узаемазамены нам ¡ж лексемам^ замацаваным1 за падкатэго-рыям1 аднаго узроушо, i тым болын спецыф^чныя камбшаторныя характарыстьт гэтых лексем (пар., на1фыклад, вызначаць, выяуляць, устанаулгвацъ 1" дадавацъ, аднтацъ, множыць, дзялщъ).

У адпаведнасщ з правшам! уключэння падкатэгорый у больш аб'-ёмныя катэгорьп, у выпадку лекакашзаванасщ абедзвюх, лексема, якая адпавядае больш аб'ёмнай катэгорьп, можа замяняць лексему, замацаваную за падкатэгорыяй. Тага' выпадак на нашым матэрыяле ёсць тольга у межах катэгорьп" "вызначаць": вызначаць замяше лтыць, суадносщь 1 усе аста-пш прадстаушю ншэйншх узроуняу крархн, лгчыцъ — адтмацъ, складаць \ шшыя абазначэшп канкрэтных арыфметычных дзеянняу.

У трэцян главе "Семантычнае акружэнне абазначэнняу мысль цельных працэсау у беларускай мове" разтлядаюцца дзеясловы, супрацьпастауленыя абазначэнням працэсау мыслення па дыферэнцыяльных семантычных прыметах "кагштыунасць", "крэатыунасць", "працэсуаль-насць", "падкшпрольнасць", I каузативы да корпуса разгледжаных кагттыуных дзеясловау, г.зн. вызначаецца сияэма адносш памш дзеясловам! мыслення 1 шшым! дзеяслоунымт абазначэнням! катштыунай сферы, месца семантычнай падсктэмы 'разумовыя працэсы' у с1сгэме 'кагштыуная дзейнасць' беларускай мовы. Адабраныя лексемы згрупаваны у 6 разрадау: 1) абазначэнш ментальных працэсау, супрацьпастауленыя дзеясловам мыслення па семантычнай прымеце "кагштыу-насць"; 2) абазначэшн' ментальных працэсау, супрацьпастауленыя дзеясловам мыслення па семантычнай прымеце "крэатыунасць"; 3) абазначэнш ментальных падзей, супрацьпастауленыя дзеясловам мыслення па прымеце "працэсуальиасць"; 4) абазначэнш шактыуных працэсау, сунрацьпастаулепьш дзеясловам мыслення па прымеце "падкангроль-насць"; 5) абазначэнш ментальных станау, семантычна супрацьпастауленыя дзеясловам мыслення па прыметах "працэсуальнасць" 1 "падкантрольнасць"; 6) каузативы, семантычна непасрэдна звязаныя з разглсджаыым! "кагштыунымГ' дзеясловамь

Група лексем, супрацьпастауленых абазначэшшм працэсау мысленпя па прымеце "кагштыунасць", — тэта дзеясловы успрымання 1 бл1зюя да ¿х абазначэнш працэсу з умоунай абагульненай семантыкай 'даведвацца': авалодвацъ, асвойваць (засвойвацъ), вучыцъ, вучыцца, выву-чаць (еывучваць). Працэсы пазнання адрозтваюцца ад працэсау успрымання спосабам атрымання шфармацьп: як правша, пры зведванш, пазнанш гаворка щзе пра успрыманне, апасродкаванае яюмьнебудзь семштычным1 астэмам), часцей моваи.

Лексемы, супрацьпастауленыя дзеясловам мыслення па прымеце "крааты^аснь", — тэта абазначэшн аперацый з банкам памящ, а ¡менна працэсау успампгу (успалинаць) [ запамшання (запамшаць, а таксама вучыцъ, еывучваць). Адносгаы памик значэнням1 гэтых лексем абумоу-лены нашым уяуленнем пра сутаасць абазначаемых кагштыуных працэсау. Носьбут мовы можа ие ведаць, шло зведванне, пазнанне, як i псрцэпцыя, — гэга супастауленне успрымаемай шфармацьп з прататы-□аш, яга'я захоуваюцца у доугачасовай памящ, але ён ведае, што тэта паступленне ¡нфармацьп, залам шанне — змяшчэнне гэтай шфармацьп у (доугачасовую) памяць, а навучанне разумеецца як працэс, што антэзуе абодва этапы. Сушасць працэсу успампгу — тэта аднауленне ¡нфармацьп з доугачасовай памящ для далейшага выкарыстання у працэсах аператыунай памящ. Са сщ'слай характарыстыы кагштыуных працэсау, атсваемых названым) лексемам^ вышкае, што дзеясловы успрымання 1 пазнання значодзяцца у адносшах трапашмп, г.зн. адрозтваюцца спосабам атрымання шфармацьп. На ¡х сувязь ускосна указвае ) той факт,

што дзеясловы выеедваць, вызнавацъ, высвятляць, выяспяць, даведвацца 'атрымл1'ваць шфармацыю' мшоць многа агульных рыс з лексемам! падкласа 'вызначаць', яия характарызуюцца няустойлтасшо прыметы "кагштыунасць" i таксама мяжуюць з абазначэтшм1 успрымання.

Абазначэнш семемы 'вучыць', з адпаго боку, i 'даведвацца', 'запамшаць', з другога, — гэта мерашм^я, г.зн. часавае уключэнне працэсау зведвання i запамшання у працэс навучагшя. Пам1ж сабой дзеясловы зведвапня i заламшаеня знаходзяцца у адносшах укшочэння (entailment), дакладней кажучы, адной з яго разнавщнасцей — гэта так званыя адносшы адваротнай прэсупазщьп; пры TaKix адносшах няма часавага уключэння, але працяканне аднаго з працэсау абавязкова падразумявае, што друп ужо адбыуся: запомнщь — значыць даведацца. Зпачэнш лексем запаланацъ — успашнаць супрацьпастаулены па антатм1чных семах 'змясщць' — 'аднавщь, "узяць" (з доугачасовай памящ")', пры гэтым выконваецца прынцып транзшлунасщ апташмп: аналапчным чынам супрацьпастаулена семантыка дзеясловау вучыць (вывучвацъ) — успаишацъ.

Лексемы, супрацьпастауленыя дзеясловам ммсленпя па прымеце "працэсуальнасць", — гэга абазначэнш капптыуных падзей, групы з абагульненай семантыкай 'вырашыць, зрабщь вывад', 'угадаць', 'зразумець', 'даведацца', 'запомнщь', 'успомшць', 'вынайсщ'.

Лексемы з абагульненай семантыкай 'вырашыць, зрабщь вывад' (рашыцъ, пастанавщь; вывссщ, дэдуцыраваць, заключыць) намшуюць падзею, якая завяршае працэс разважанняу, роздуму, г.зн. непасрэдна карэлююць з npaдcтayнiкaмi падкласа 'думаць'. Аднак яны суадносныя i з прадстаун^кам!' шшых падкласау дзеясловау мыслення, i iweinia з гэтай прычыны значэнне падзе? 'вырашыць, зрабщь вывад (заютючэнне)' можа выражацца прэфшсальным! дэры ватам i закончанага трывання як дзеясловау гэтай групы — вырашыць, так i ¡ншых: дадумацца, надумацъ, прыкмуцъ, разваэюыць, размеркаваць, раг'йчыць, разрахавацъ, рассудзщь (i ix 1мперфектыуш™ адпаведшкам1 у трыв1яльным значэнш, Kani яны ёсць). Увогуле, хоць разгледжаныя у складзе групы лексемы характарызуюцца ¡мгненнасцю i грашчнасцю, япы цесна звязаны з папярэдшм лапчным этапам роздуму, фар\правання вываду, заключэння.

Лексемы з абагульненай семантыкай 'угадаць' (здагадацца, угадаць) суадносяцца з дзeяcлoвaмi папярэдняй i наступнай груп так, як i абазначэнш адпаведных працэсау: гэта трапашм)'я, таму што здагадацца, угадаць маюць дыферэнцыяльную сему спосабу дзеяння 'штуггыуна, не рацыянальна'.

Група з абагульненай семантыкай 'зразумець' прадстаулена семельфактывам! асвядомщь, асэнсаваць, дайсщ, праткпуцъ, спасщгиуць, схапгць, схвац/ць, паняцъ, улавщь, уяснщь, аднатрывальным перфекш-лам! дапяцъ, здаумецца, а таксама дзеясловалп (а)валодаць, асво'щь

(засвощь), пазнаць у трывъыышм значэнш. Семантыка пaдзei 'зразу-мсць' найбольш адпавядае абагульыенаму працэсуальнаму значэнню 'paзбipaццa, як храналапчны вынш папярэдняга працэсу, хоць яна карэлюе 1 са значэнням! падкласау 'думаць' 1 'вызначаць'. Ужо сам факт шмаппкасщ абазначэнняу моманту разумения указ вас на важнасць гэтага кандэпту для беларускай на^т-моунай карцшы свету.

Лексемы з семантыкай 'вынайсщ' (адкрыць, вынайсци стварыць) абазначаюць падзею, якая з'яуляецца кульмшацыйным момантам твор-чай дзейнасщ, стварэння, \ знаходзяцца у адносшах храналапчнай паслядоунаоц са значэннямт падкласа 'тварыць'. У ¡х семантыцы, у адрозненне ад шшых абазначэнняу "капитыунай" сферы, ёсць дыферэнг цыяльная прымета 'упершыню'. Абазначэнш ментальных падзей, як правша, могуць семанхычна карэляваць не толыа з абазначэнняап тага разумовага працэсу, непасрэдны вышк якога яны намшуюць, але 1 праяуляюць пэуную ступень карэляцьп з дзсясловалп мыслення шшых падкласау. У адрозненне ад ¡х, дзеясловы вынайсщ 1 адкрыць не утвараюць склад алую сетку семантычных адносш з шшьии абазна-чэншап капнтыунай сферы. У прыватнасщ, яны не маюць каузатывау: тэта звязана з тым, што дзеясловы абазначаюць падзею, на якую складана пауплываць звонку. Для названых дзеясловау няма таксама 1 абазначэнняу вышковага стану.

Непадкантрольныя (шактыуныя) працэсы у кагштыунай сферы — тэта дзеясловы забывания (забываць — забыць, забыцца 1 зстамятаваг(ъ), а таксама абазначэнш працэсау набыцця кагштыуных уласщвасцей 1 змены кагштыунага стану (вар'яцець, дурнецъ, дурэць, тупецъ, чмурэць; щапецъ; абразулипваща, адумвацца, мудрэць, разумнецъ; натхняцца. абразулшваць) 1 каузатывы да ¡х (азараць, асяияць, иатхняць, прасвятп-ляць, праястць; атутяць, ашаламляць, дурманщъ, дурыць, марочыцъ, чмурыць, чмуцщь).

Абазначэнш ментальных станау — тэта лексемы, супрацьпа-стауленыя дзеясловам мыслення па прыметах "падкантрольнасць" 1 "пра-цэсуальнасць". Кая1 той хц цппы дзеяслоу мае закончанае трыванне, то ён абазначае пачатак намшуемага стану, г.зн. мае месца так званая перфектная трывальная пара. У рабоце разгледжаны абазначэнш ментальных станау з умоунай абагульненай семантыкай 'марыць', 'намервацца', 'меркаваць, мець думку', 'сумнявацца', 'разумець', 'ведаць', 'помшць'.

Лексемы з абагульняльнай семантыкай 'марыць' (летуценщь, ма-рыць, мрощь, стць, трызшцъ, фантазграваць, уяуляць) звязаны з абазна-чэнгеад семемы 'думаць', у ягах падкрэсл1ваецца мснав1та працягласць намшуемага дзеяння. Яны семантычна супрацьпаспгаулены прадстаушкам падкласа 'думаць' не толыа па прыметах "працэсуальнасць" 1 "падкантрольнасць": у 1х семантыцы падкрэсл1ваецца адыход ад рэаль-насщ, адсушасць рэгулюючых рацыянальных щ верыфнсацыйных факгга-рау. Лексемы абазначаюць часовы ментальны стан, прычым семантычны

элемент 'аддавацца марам' у IX мациейшы у параунантн з 'уяуляць' (г.зн. ментальным дзеяннем, наюраваным на аб'ект). Мноття з названых дзеясловау маюць сему волевыяулення, што пацвярджаецца магчымасцго кipaвaння шфннтывам. Гэта зблЬкае ¡х з aбaзнaчэннямi номеру.

Дзеясловы з абагульненай семантыкай 'намервадца' (планаваць, праектаваць; важыща, зб1рацца, манщца, мерыцца, мецщца, мецщь, раз'йчааць) семантычна больш аддаленыя ад ycix шшых груп у складзе раздзела "Дзеясловы з семантыкай кагштыунага стану", чым прадстаунта гэтых груп адзш ад аднаго. Сама пЫхалапчная сутнасць намеру, валпыу-нага акта не у непасрэдным аперыраванш канцэптам!, а у нaкipaвaнacцi, напружанасщ, арыентаванасщ усей кагнпыунай снлэмы на пэунуго адзшую мэту. Семаншчная спецыфша лексем дадзепай групы у ¡х адне-сенасщ" да плана будучыш 1 у несамасгойнасцк як валиыуны акт не са-мастойнае дзеянне, а модус, агульная нагараванасць ментальных структур, так 1 намер не можа быць сам па сабе, а тольга адносна якога-небудзь дзеяння. Онтакачна гэта выражаецца у абавязковым для дзеясловау намеру спалучэнш з тфпнтывам 1 немагчымасщ абсалготаунага ужывання.

У беларускай мове значэнне намеру можа перадавацца таксама лексемам^ яия уваходзяць у першы падклас абазначэнняу мыслення 0 ¡х прэф1ксалышм1 дэрыватам1), у спалучэшп з ¡нфпптывам: думацъ, меркаваць. Гэта збтжае дзеясловы з абагульняльнай семантыкай 'думаць', 'марыць' 1 'намервацца'. Фактычна, абазначэнш трох названых семем знаходзявда у адносшах паслядоунай гташмп у адпаведнасщ з магчымым семангычным аб'ёмам з'яу — прадметау намшуемага прадэсу (стану): думаць можна пра усё (любы прадмет, з'ява щ дзеянне); марыць — пра тое, чаго няма у цяперашш момапт, што было, будзе, можаУне можа быць, прьгчым кал1 гаворка щзе пра дзеянне, то яно аднесена да ¡рэальнага плана вд плана будучыш (мару паехаць, лятаць 1 пад.); намервацца можна толью у дачынетп да якога-небудзь будучага рэальнага дзеяння. Такая узаемасунязь значэнняу 'думаць' \ 'марыць' дазваляе пекагорым даследчыкам трактаваць абазначэнш семантыш 'думаць' як амб1валентныя, г.зн. 1 як працэсуальныя, 1 як статычныя.

Абазначэнш ментальнага стану 'меркаваць, ацэньвацг. яюм-небудзь чынам' у беларускай мове шматлшя: ацэньваць, дапускаць, думацъ, квачгфгкаваць, мчыць, меркаваць, мыслщъ, падазраваць, прызнаваць, разумець, расцэньваць, судзщь, трактаваць, уважаць, уяуляць, цанщъ 1 некаторыя шшыя, у прыватнасщ дзеясловы успрымання. 3 прыведзенага сшсу членау групы вьппкае, што абагульненае значэнне 'л!чыць, меркаваць, ацэньваць яюм-н. чынам' у мнопх выпадках перадаецца нраз асобныя ЛСВ дзеясловау, яия разглядалгся у складзе шшых падкласау ) груп абазначэнняу капптыунай сферы. Лексемы з абагульненай семантыкай 'меркаваць, мецъ думку' звязаны адноентп храналапчнай паслядоунасщ з найменням! семемы 'вырапшць, зрабщь вывад' як абазначэнш стану, якл з'яулясцца вышкам названай пад зек

Лексемы з абагулышльным значэннем 'сумнявацца' супрацьпастау-лены дзеясловам грухш 'вырашыць, зрабщь вывад', ж любое абазна-чэине стану супрацьпастаулена назве падзец 1 анташм1чныя членам групы 'меркаваць, мець думку': сумненне — тэта стан, ям узшкае у тым вынадку, каш акт рашэння не адбыуся 1 меркаванне (стан, наступны за момантам рашэння, вываду) не выпрадавана. Пры тэтам дзеясловы су-мнення маюць рысы, тыповыя для абазначэнняу стану. Усе дзеясловы да-дзенай групы у беларускай мове зваротныя, г.зн. ужо фармальна падкрэс-шваецца важнасдь ментальнага стану самога па сабе, "павёрнутасць, наю-раванасць" ято на носьбпа-суб'екга, а не на яьа-небудзь знешш аб'екг.

Лексемы з абагульненай семантыкай 'разумець' (арыентавацца, валодаць, кемщь, кумекаць, разбграцца, разумець, цякщъ) звязаны адноа-нам1 храналапчнай паслядоунасщ, вышку з абазначэнням1 ментальнай падзе!, ¿мгненнага акта 'зразумець'; усе названия дзеясловы у адным са сва!х ЛСВ утвараюць трыв1яльныя трывальныя пары са значэннем падзе!, якое з'яуляецца палаткам наступнага стану разумения.

Абазначэнням стану разумения уласшвыя многая рысы, адзначаныя для адпаведных семельфактывау: сувязь з дзеясловам1 успрымашш, семаптычнае узаемапрашкненне 'разумець', 'ведаць' (арыентавацца, валодаць, разб1рацца; ведаць, знаць) 1 'помшць' (ведаць, знаць; помшць, памятаць). Узаемасувязь семем 'разумець', 'ведаць' 1 'помшць' абумоу-лена тым, як трактуюцца адпаведныя станы у рамках беларускай на^уна-моунай карцшы свету, г.зн. у семашычнай сютзме беларускай мовы. 'Знаць' — тэта 'захоуваць якую-небудзь шфармацыю у доугачасовай памящ 1 умедь аперыраваць ёй, г.зн. устанаутваць сувяз1 з шшым1 канцэптуальным! адзшкам1 кагштыунай астэмы'; 'помшць' —: гзта 'захоуваць нейкую шфармацыю у доугачасовай памяцГ. 'Ведаць' можа трактавацца i больш вузка, як 'захоуваць якую-небудзь шфармацыю у доугачасовай памят"', што факгычна роуна 'помшць'. Тады абазначэшп 'ведаць 1' (у шыроюм сэнсе), з аднаго боку, 1 абазначэшп 'разумець' 1 'помшць', з другога, знаходзяцца у адносшах адваротнай прэсупазщыг. 'разумець' значыць 'ведаць 1' 1 'помшць' значыць 'ведаць I', але 'ведаць 1' не ёсць толью 'разумець' щ толыа 'помшць'. Абазначэшп семантьга 'разумець' 1 'помшць' (= 'ведаць 2' у вузгам сэнсе) знаходзяцца у адносшах сумежнасщ як гшошмы семемы, не лекскал1заванай у беларускай мове, — 'быць у ментальным стане'.

У апопппм раздзеле главы 3 разгледжаны дзеясловы, каузатыуныя у дaчынeннi да праанашзаваных абазначэнняу ментальных дзеянняу, а шенна лексемы з умоуна абазначанай семантыкай 'даказваць', 'тлума-чыць', 'вучыць', 'нагадваць'. Прадстаунш названых груп займаюць прамежкавае сташдашча пам1ж абазначэшиан кагштыуных 1 мауленчых прадэсау; у ¡х семантыцы, у вынку парушэння прыметы "неназ1раль-насць", аутаматычна парушаецца прымета "кагнпыунасць". Яны

супрацьпастаулены у першую чаргу назвам падзей ('вырашыць', 'зразумець', 'даведацца', 'запомш'ць' I 'успомшць'), пакольи 1менна у момант змены ментальных станау (щ прадэсу 1 стану) магчымы нейет знеппл уплыу. Аднак пры гэтым лексемы абазначаюнь працэсы ! маюць усе прыметы працэсуальных падкантрольных дзеясловау.

Дзеянне, якое абазначаецца дзеясловам! групы 'даказваць', уплывае на момант рашотшя, вываду 1 фарм^руе наступны за ¡м стан меркавання, суджэння. У беларускай мове семема 'даказваць' намшуецца дзеясловам! даказваць 1, даводзщь, дэмапстравацъ, гаварыць, паказваць, пацвяр-джаць, сведчыць; даказваць 2, абгрунтоуваць, аргу.иентаваць, дакумен-тавацъ, матывавацъ. У семантыцы названых дзеясловау спалучаюцца працэсуальнасць I наюраванасць на вышк. ГГацвярджэннем гэтаму служыць спалучальнасць з розным! дэйктычным1 паказчыкам1 часу — 1 аднамомантавьшн, 1 тагам!, што абазначаюць працяглыя часавыя адрэзю, а таксама розным! прыслоуям! ступеш I штэнаунасщ, спосабу дзеяння, ацэнщ 1 пад. Большая частка лексем- раздзела пераходныя, \ у гэтым вьшадку яны рэгулярна утвараюць формы залежнага стану, ягая досыць часта могуць фарм^раваць безасабовы прэдыкатыуны цэнтр.

Лексемы абвяргаць, аспрэчваць з'яуляюцца антошмам! да слоу з абагульненым значэннем 'даказваць' ¿па сва1х штэгральных характарыс-тыках супадаюць з ¿мк Гэта тлумачыцца тым, пгго супрацьпастауленне ажыццяуляецца не па ядзерных, прэсупазщыйных семах, яюя нясуць асноуныя характарыстыю, а па асертыуных.

Група з абагульненай семантыкай 'тлумачыць' {асвятлщъ (асвя-цщъ), штэрпрэтавацъ, каметираваць, паястць (праяснщъ■), разжавацъ, талкаваць, тлумачыць, трактаваць, убщь, удзяубцг) семантычна бтзкая дзеясловам разумения, па-першае, з той прычыны, што складаецца з кау-затывау да 'разумець', а па-другое, праз значэнне 'меркаваць, мець думку' (яго могуць перадаваць лексемы тлумачыць, трактаваць, гнтэр-прэтаваць). Дзеянне, якое абазначаеода дзеясловам! тлумачэння, чнтэнсл-ф!куе момант разумения! набл!жае наступны за ш стан разумения.

Каузативы разумения абазначаюць не толыа 'растлумачыць', напрыклад асвятлщъ (асвяцщь), але 1 'прымуещь даведацца, вьтву-чыць' — убщь, удзяубщ. Апоштая дзве лексемы абазначаюць таксама каузатыунае дзеянне 'прымуещь запомнщь', ! таю'м чынам яшчэ раз устанаул!ваецца сувязь памгж дзеясловам! разумения, ведання 1 памящ". 3 уласна каузатывау ведання ! памящ разгледжаны лексемы вучыць I нагадаць, напомнщь.

Структура найбл!жэйшага семантычнага акружэння абазначэнняу разумовых працэсау у беларускай мове звязана з адносшам! пам^ж сам!м! дзеясловам! мыслення. Дзеясловам мыслення супрацьпастаулены абазна-чэнн! працэсау зведвання, пазнання (па семантычнай прымеце "капптыу-пасць") ! абазначэнш аперацый з банкам памящ (па семантычнай пры-

меце "крэатыунасць"). Семантычныя адносшы пам1ж большасцю.разгле-джаных назвау кагштыуных працэсау (семемы 'думаць', 'гадаць', 'разбь рацца', 'вызначаць', 'тварыць', 'даведвацца', 'запамшаць', 'успамшаць') i адпаведных падзей (семемы 'вырашъщь, зрабщь вывад', 'утадаць', 'зразу-мець', 'даведадца', 'запомнщь', 'успомшць', 'вынайсш'), як i гим1ж назвам1 гэтых падзей i вьнспканых ¡mí станау (семемы 'меркаваць, медь думку', 'сумнявацца', 'разумець', 'ведаць', 'помшць') aiiicearonna у тэрмшах уключэння, дакладней кажучы, храналапчнай паслядоунасщ. Большасць названых падзей (семемы 'вырашъщь, зрабщь вывад', 'уга-даць', 'зразумець', 'даведадца', 'запомнщь', 'успомшць') i звязаных з ímí станау можа быць кауз1равана (семемы 'даказваць', 'тлумачьщь', 'вучыць', 'нагадваць').

Названыя адносшы у пэунай ступеш" а'метрычныя, аднак не толью яны вызначаюць структуру найблгжэйшага лекака-семантычнага акружэння абазначэнняу працэсау мыследня у беларускай мове. Гэта структура у значнай ступеш вызначаецца адносшам! прамога уключэння i вышку (ланцужы "працэс — падзея — стан" щ "каузатыуйы працэс — падзея — стан"), але магчымыя i шшыя тыпы адносш (гл. вышэй), часта звязаныя з семантычнай дыфузнасцю капитыуных абазначэнняу. Такая дыфузнасць "выкшкана высокай ступенню звязанасщ розных капитыуных працэсау, падзей i станау у ¡шуиай ncixanorii носьбгтау мовы.

Дыфузнасць уяуленняу пра розныя вщы кагштыунай дзейнасщ у моунай каршне свету праяуляецца у семантычнай аргашзацьп лексш беларускай мовы i у тым, што розныя разумовыя працэсы, nafl3ci i станы могуць абазначацца адным i тым жа дзеясловам, прычым у радзе выпадкау правесщ семантычную дыфсрэнцыяцыю досыць цяжка. У прыватнасщ, праведзены лексша-семантычны анашз паказвае, што цесна звязаны нашж сабой мысленне, уяуленне i разумение: i з прычыны суб'ектыунасщ мыслення, i, у вышку гэтага, праз значэнне 'ацэньваць, мець думку, меркаванне'. Семантычнай дыфузнасць найболып выразна праяуляецца у абазпачэннях ментальных станау.

Характерная рыса дзеясловау ментальнай дзейнасщ — ix сувязь з найменням1 успрымання. Здольнасць дзеясловау успрымання (у ix традыцыйным разуменш) перадаваць практычна любое "чыста менталь-нае" значэтгае адзначалася HaMi для прадстаушкоу амаль ycix разгледжа-ных фуп, напрыклад, разжавацъ, асвятлщь ('растлумачыць'), бачыць ('марыць', 'разумець'), адчуваць ('разумець') i мнопх шшых. Асабл1ва цесна звязаны з назвам! успрымання дзеясловы пазнання, разумения. Гэта тлумачыцца тым, што у свядомасщ nocb6ÍTay мовы адпаведныя падзе! i працэсы прадстаулены як блпкм, "суседтя" этапы апрацоую шфарма-цьп, узаемазалежныя i немагчымыя адзш без аднаго.

Сярод бл1згах да абазначэнняу разумовых працэсау семантычтшх сфер трэба назваць таксама сферу волевыяулення i мауленчай дзейнасщ,

непасрэдна звязаную з разгледжаным1 у дадзенай працы каузатывамт Найбольш ¡стотныя структурныя сувяз1 найбл1жэйшага лекЫка-семантычнага акружэння абазначэнняу разумовых працэсау у беларускай мове i узаемаадносшы пам1ж ¡Mi прадстаулены на схеме.

Структурна-семантычныя сувяз! дзеясловау кагштыупай сферы

ПРАЦЭС ПАДЗЕЯ СТАН КАУЗАТЫУ-

'тварыць'_'вынайсцГ НЫ ПРАЦЭС

_________-марыць'..

------------- --------„..'намервацца-'

'думащ.?---~~~--------^paHTbng.bsgg^-' мер кавац ь^--'даказваць'

'сумняващЦ'л

'гадаць'- 'здагадацца'-'здагадваццй'

'pa36ipauna'-'зразумець',-^разумець'_'тлумачыць'

'вытоячяцк1—"дявАдятта' \ ч-- 'ветпь':-_,'вучыць'

'даведвацца^^'^ \ \---"""У

___|

'запамшаць'-'запомнщь' - г'"~\^^'помшць^_____нагадваць'

'успамшаць'_'успомнщь'-"^- "

У заюпочэпш прыводзяцда канчагковыя вынт даследавання.

1. Вывучэнне кола абазначэнняу кагштыуных дзеянняу у беларускай мове, ашсанне яго лекачных складальшкау па абраных клаафжацыйных параметрах, вызначэнне цэнтра разглядаемай лексиса-семантычнай сферы — дзеясловау мыслення, ix нанбл1жэйшага семан-тычнага акружэння i характеру узаемаадносш на yciM мностве элементау . паказала, што даследуемая семантычная сфера у мове структураваная, г.зн. * у беларускай моунай карцше свету уяуленн' пРа ментальныя працэсы пэуным чынам упарадкаваныя — утвараюць с1стэму (Руденко 1991; 1995; 1996 (2); 1997 (2, 6); 1998 (1); 1999 (1, 2, 4); Рудэнка 1996 (3); 2000).

2. Праведзенае даследаванне паказала, што абраная методика ашсання i вылучаныя прьметы "кагштыунасць", "крэатыунасць", "працэ-суальнасць", "падкантрольнасць" адэкватныя для пабудовы зместавай мадэл1 фрагмента семантычнай а'стэмы беларускай мовы, яю утрымл1вае уяулешн носьб]тау мовы пра кагштыуныя працэсы (Руденко 1997 (1, 3, 4); 1998 (1,2, 3,4); Руденко, Соколова 1996; Рудэнка 1999 (2); 2000).

3. Названия прыметы маюць градацыйны характар, i у вышку гэтага семантычная падастэма — фрагмент моунай карцшы свету, —

намшуемая дзеясловаш мыслення, можа быць прадстаулена як радыяльная градацыйная макракатэгорыя з нсвыразны\п межам1 (Руденко 1999(1, 2); Рудэнка 1999(1)).

4. У рабоце прыведзены шматлшя прыклады, якш дэманструюць градацыйны харакгар семантычных прымет "кагштыунасць'', "крэатыу-насць", "працэсуальнасць", кансгьпучруючых семантычную сферу абазначэнняу разумовых працэсау. Градацыйнасць нехарактэрная толью для прыметы "падкашрольнасць", аднак яна цесна узаемазвязана з функцыяшраваннем прыметы "працэсуальнасць".

У рамках класа абазначэнняу працэсау мыслення тольш падклас з абагульненай семантыкай 'думаць' безумоуна адпавядае ус1м названым прыметам. У семантыцы прадстаушкоу астатшх падкласау — 'вызна-чаць', 'разб1рацца', 'тварыць' — не выражана адназначна прымета "кагштыунасць": дзеянш, намшуемыя лексемам! з абагульненай семантыкай 'вызначаць', 'разбхрацца' могуць працякаць I як чыста унутраныя працэсы апрацоую шфармацьн, 1 як працэсы успрымаиня; вышкам працэсау, яюя абазначаюцца лексемам! з абагульненай семантыкай 'тварыць', можа быць матэрыялыш артэфакг, I сам1 тактя працэсы могуць ажыццяуляцца як шшральныя. У таюх лекс1чных радах, як устапаулгваць

— вызначаць — выяуляць — выясняцъ, высвятляцъ; уткацъ —разСяраица

— сачыць — разглядаг{ъ; выдумваць — тварыць — распрацоувацъ, прымета "кагштыунасць" паслядоуна слабее, прычым устанавщь адна-значную шкалу градацыйнасщ немагчыма: у залежнасщ ад характару аб'екта шравання тактя дзеясловы, як устанаул1ваць, вызначаць, выяуляць, раз61рацца, могуць трактавацца як "чыста" разумовыя щ перцэптыуныя, тварыць, распрацоувацъ — як наз!ральныя Щ неназ1раль-ныя, г.зн. мець щ не мець прымету "кагштыунасць". Кантэксты, яюя дыферэнцыруюць прымету "кагштыунасць", могуць быць зададзены для так1х лексем толыа штучна — у радзе натуральных моуных ужыванняу немагчыма адназначна выявщь, як працякае названы працэс: як чыста кагштыуны ш" не. Факгычна у мнопх выпадках тэта азначае нерэлевант-насць такога размежавання у семантыцы названых найменняу для носьбггау мовы. Дыфузнасць семантыю прадстаушкоу падкласау 'вызначаць', 'разб!рацца', 'тварыць' адносна прыметы "кагштыунасць" пацвяр-джаецца 1' магчымасцю указания на бенефщыярый у ¡х збыткоуным акружэнш, гл. кантэксты тыпу вызначаць, распрацоувацъ для каго-нале * думаць для каго-п.

Па прымеце "працэсуальнасць" абазначэнш разумовых працэсау, з адааго боку, супрацьпастаулены абазначэнням ментальных падзей, з другога — ментальных станау. Градацыйнасць гэтай прыметы праяуля-ецца у юнавашп таюх шкал па прыметах "працэсуальнасць" i "падкант-рольнасць", як "падкантрольныя працэсы — непадкантрольныя (шактыу-ныя) працэсы — станы" щ "грашчныя працэсы (якш падразумяваюць змяненне канфиурацьи канстьггу1р>точых элементау) — негрантчныя

працэсы (яю'я не падразумяваюць змянення канфцурацьи канстыту1"ру-ючых элементау) — статычныя станы". Па перхпай мадэл! аргашзавапы, папрыклад, сематычныя адрознепш памйк таюм! лeкceмaмi, як думаць — уяуляцъ —марыць; па друтой — семантыка розных ЛСВ мнагазначных слоу думаць — думаць, уярляць думаць, што; уяуляць, што.

Дыягнастычная прымета "крэатыунасць" у шэрагу выпадкау таксама функцыят'руе як градацыйная, напрыклад, у ссмаптыцы рада лексем думаць — марыць — успамтаць, ягая адрозшваюцца аб'ёмам 1 характерам аб'екта дзеяння: думаць можна пра усё, марыць — пра тое, што было, будзе, можа/не можа быць, чаго няма у дадзены момант, успамшаць — пра тое, што было. У сувяз1 з градацыйнасцю прыметы "крэатыунасць" 1 думаць, 1 марыць могуць перадаваць семантыку 'успамшаць', г.зн. "захошп'ваць" пппую катэгарыяльную вобласць.

Пра градацыйнасць прымет "наюраванасць на аб'ект" I "законча-насць" гаварьшася вышэй. Пры гэтым кнуе пэуная карэляцыя памш пераходнасцю 1 завяршальнасцго: дзеясловы падкласа з абагульненай сематыкай 'думаць' не маюць перфектная пары, а нппыя абазначэшп працэсау мыслення, як'ш маюць такую пару, як правша, транзггыуныя. Становщца ввдавочным, што перадача той цi штай семантыет патрабуе пэуных сувязей-адносш, што сштагачна выражаецца у зададзеных мадэлях гаравання. Так, папрьпслад, значэнне 'адда-вацца роздуму, мыс-лiць, абдумваць, разважаць, супастауляючы з'явы рэчакнасщ \ робячы з ¡х вывады' не перадаецца прамапераходным 1' дзеясловамь

Дзеясловы мыслення у вогуле невынжовыя: абазначаемае дзеягаге можа мець заканчэнне (што выражаецца закончаным трьшаннем), як, напрыклад, вызначаць — вызначыць, разбграцца — разабрацца,апе вынк ашсваемага ¡М1 дзеяння — гэта ментальны стан, семантыка якога прад-стаулена шшым1 лексемам! (ведаць, разумець) щ шшым! ЛСВ названых лексем (пра апонпл вьшадак гл. шжэй), напрыклад, разбграцца (Руденко 1995; 1996 (1); 1997 (2); Руденко, Спицы на 1999; Рудэнка 1996 (1, 3); 1999-(1,2)).

5. Выяуленне лексем, супрацъпастауленых абазначэнням разумо-вых працэсау па прыметах "кагштыунасць", "крэатыунасць", "працэсу-альнасць", "падкантрольнасць" дазволша вызначыць 1 структураваць найбл!жэйшае семантычнае акружэнне дзеясловау мыслення. Пры далейшым паслядоуным супрацьпастауленш значэнняу новых выяуленых лексем ¡х "сема1пычным суседзям", акружэнне можа быць пашырапа. Напрьпслад, семельфактывы адкрыць, вынайсц1 супрацьпастаулены знайсщ па прымеце "кагштыунасць", знайсц! супрацьпастаулены шукаць па прымеце "працэсуальнасць"; па прыметах "кагштыунасць" 1 "працэсу-альнасць" дзеясловы выдзяляць, вылучацъ супрацьпастаулены вызначаць, у сваю чарху абсгпрагаваць звязаны з выдзяляць гшера-ппажм1чным1 адносшам), апе пры гэтым ён "чыста кагштыуны" 1' г.д. Вщавочна, што

пры таим пашырэнш даследуемай семантычнай сферы павшна ул1чвацца магчымая градацыйнасць семантычных прымет 1 па меры "адцалення" ад абазначэнняу працэсау мыслення naвiнны уводзщца новыя прыметы (Руденко 1995; 1997 (6); Рудэнка 1992; 1994 (1, 2, 3, 4, 5); 1996 (2, 3); 1997; 1998; 2000).

6. Праведзены анашз семантычных адносш на уам мностве значэнняу лексем, разгледжаных у рабоце, дазваляе ажыццявщь зместавую штэрпрэтацыю вышкау даследавання усяго кола абазначэнняу штэлек-туальнай дзейнасщ у тэрмшах кагштыунай тэорьп катэгарызацьп.

Прататыпны характар катэгорый, лексжагизаваных у "кагштыуных" дзеяслоуных лексемах, з'яуляецца прычынай шматлшх пракатэгарыяль-ных 1 прататыпных эфектау. Пра1татыпныя эфекты у кандэптуальнай сферы, "замацаванай" за "ментальным!" дзеясловам!, разтлядал^ся вышэй. Пракатэгарыяльны эфект ляжыць у аснове развщця полюемп: пры пракатэгарыяльным расшчаплешп значэння вербал!заваныя канцэпты утвараюць новы ЛСВ. Катэгорыя, якая развшася шляхам пракатэгарыяль-ната расшчаплення, можа быць зафксавана слоушкам1 як асобны ЛСВ 1 не зафксавана (па розпых прычынах: як новая семантычная з'ява, яшчэ не замацаваная у мове; як неусвядомленая 1 нерэлевантная у таим асобным кнаванш для радавых посьбтау мовы; як не зауважаная лекс1'кографам1, прычым трэцяя прычына вщавочна звязана з другой).

Пракатэгарыяльныя эфекты, выяуленыя нам1 на мностве разгледжаных значэнняу, праяуляюцца у полюемантычнасщ болынасц! разгледжаных дзеясловау (гаворка щзс як пра полкемто, зафксаваную слоуш-кам1, так ! пра незафксаваную), { асабл1ва у наяунасщ рэгулярных мадэ-ляу аргашзацьа сютэмы значэнняу полкемантау. Выпади падобнай семантычнай аргашзацьп значэнняу мнагазначнага слова нярэдая сярод абазначэнняу кагштыуных працэсау, уласщвасцей I станау. Наз1раецца вь давочны паралел1зм у аб'ёме ! структуры таетх полкемантау, як думаць, меркавацъ, тчыць: усе яны могуць абазначаць разумовы працэс, уласцн васць 1 стан; думаць, мыслщъ > разважаць могуць абазначаць 1 здольнасць да рацыянальнага мыслення, [ ¡нтэлектуальнае дзеянне; перфектныя дзеясловы размеркаваць \ разважъщь перадаюць значэпне 'рашыць, пры йсп! да вываду' — падзе!, якая завяршае працэс мыслення, I г.д.

Таия паралел] указваюць на наяунасць у семантычнай Ыстэме мовы унутранай аргашзацьп 1 узаемазвязаннасщ значэнняу, карэлюючых з розным! кагштыуньш! працэсами уласщвасцям!! станам!. Г.зн. у на!уна-моунай карцше свету канцэпты кагштыунай сферы, нягледзячы на !х дыфузнасць, сшкрэтычнасць, пэуным чынам упарадкаваныя,! фрагменты гэтай упарадкаванасц!, тыповыя шды узаемасувязей можна наз1раць пры даследаванш семантык! адпаведных лекЫчных адзшак.

Нгжэй прыводзяцца некаторыя прыклады рэал!зацы! рэгулярных мадэляу полкемп, выяуленыя нам! у працэсе даследавання семантыю "кагштыуных" абазначэнняу.

Тыповы спосаб аргатзацьи значэнняу псшсеманта па мегашм1ч-наму прьпщыпу — гэта абазначэнне падзе1, якая завяршае працэс мыслення, г.зп. яго частю, той жа лексемай, што 1 сам працэс: прыкхнуць, разважыць, размеркаваць, раз.ичыць, разрахаваць, рашыцъ. Гэта закана-мерна, паколыа любы ментальны працэс у сва1-м грашчным значэнш падразумявае сфарм1раваны вывад, заключэннс, канцэпт як вышк ¡нтэлектуальнай працы, хоць \ прамежкавага характару. Пры ужыванш у значэшп' 'зрабщь вывад' упамянушя дзеясловы набываюць функцыя-нальпыя рысы, характэрныя для абазначэшшу вываду: яны юруюць даданым дапауняльным сказам са злучнкам што, не ужываюнда абсалтотыуна 1 над. Фактычна разгледжаная мадэль — гэта прыватны выпадак агульнага меташм1чнага прынцыпу аргашзацьп скггэмы значэнняу дзеясловау: усе працэсуальныя дзеясловы, у тым лжу \ дзеясловы штэлектуальнай дзейнасщ, яия маюць перфектную пару, маюць I так званае трыв1яльнае значэнне, г.зн. могуць абазначаць не толью працэс, але падзею.

У адносшах "частка — цэлае" знаходзяцца ЛСВ полкемантау, яюя могуць абазначаць як адзшае складанае кагштыунае дзеянне, так г асобныя яго кампаненты, напрыклад, схстщь 'успрыняць', 'зразумець', 'запомшць'; вучыць 'даведвацца, 'запаишаць'; ведаць 'помнщь', 'умець карыстацца'; бачыць 'успрьшаць зрокам', 'разумець' 1 шш

Ьппым спосабам аргашзацьп значэппяу гошсемантау з'яуляецца метафарычны перанос. Найбольш распаусюджаньш выпадкам метафа-рычнага пераносу на матэрыяле разгледжанай лексш з'яуляецца 'працэс' 'вышковы стан': ацэнъвацъ, думацъ, кумекацъ, л¡чыцъ, меркавацъ, разЫрацца, уяуляць 1 шш. Тыповасць такога разв1цця значэння абумоу-лена тым, што мэтай мыслення ва уяуленш носьбггау беларускай мовы (г.зн. у беларускай нацша-моунай карцше свету) з'яуляецца разумсппе, веды, меркаванне. Распаусюджанасць разгледжанага метафарычнага пераносу аргашчпа "ушсваецца" у рамет распрацаванай Дж.Лакафам тэорьп метафарызацьн, дзе адной з базавых метафар прызнаецца "(крышца) — шлях — мэта": у нашым выпадку рэашзуюццца два апошн!я этапы.

У працэсе даследавання мы сутыкнулюя з пракатэгарыяльным! эфектам1, не зафжсаваным! у слоушках. Таю'я выпадм адзначаны у рабоце, напрыклад, значэнне шактыунага працэсу для думаць\ значэнне пастаяннай ментальнай уласщвасщ для тамх абазначэннняу станау разумения, як цямщь, камщъ, щ абазначэнняу ментальнай падзе1, як схспл1вацъ, \ шш. (Руденко 1996 (1); Рудэшса 1995; 1999 (2)).

7. Вышэй адзпачалася, што семантычная дыфузнасць дзеяслоуных абазначэнняу мептальнай сферы абумоулена фадацыйным характарам намшуемых катэгорый. Семантычная узаемазвязанасць 1 узаемазамяияль-насць абазначэнняу розных катэгорый у радзе выпадкау рэал1зуецца па устошпвых мадэлях, як, напрыклад, здольнасць дзеясловау успрымання

перадавацъ практична любое "чыста мептальнае" значэнне; цесная сувязь семантьш ведау 1 разумения 1" нпп. (Рудэнка 1991; 1996 (1,3); 1997).

8. Таим чынам, у "ментальнай" сферы семантычнай сктэмы беларускай мовы праяуляюцца дзве супрацьлеглыя тэндэнцьи: з аднаго боку, зафшсавана шляхам лексисашзацьп адрозненне розных кагштыуных працэсау 1 станау, а з другога — такое адрозненне у радзе выпадкау незапатрабаванае: адно 1 тое ж слова можа перадавацъ розныя канцэптуальныя катэгорьп, \ лексема, замацаваная за пэунай катэгорыяй, можа выконваць неуласцщую ёй функцыю — абазначаць катэгорыю, замацаваную за шшай лексемай. У беларускай моунай карщне свету кагнлыуныя працэсы 1 станы, у тым /п'ку i разумовыя працэсы, вельм! цесна узаемазвязаны, а у радзе выпадкау сшкрэтычныя настольм, што ¡х анаштычнае ашсанне скажае карщну. Тым не менш, кнуе рад закана-мернасцей, якк сведчаць пра структураванасць, упарадкаванасць уяулен-няу пра кагшцыю у на1уна-моунай карцшс свету.

Адкрыты характар прататышшх катэгорый на даследаваным матэрыяле можна нафаць не толыа на прыкладах у заемапрашкнення пaмiж лексемам!, што намшугоць канцэптуальныя катэгорьп кагштыунай сферы, але ]' на прыкладах прашкнення у гэтую сферу лексем, ягая абазначаюць катэгорьп шшых канцэптуальных сфер. Значная частка слоу, я гая разглядаюцца у рабоце, адносщца да семантычнай сферы 'кагштыуная дзейнасць' у пераносным знaчэннi, г.зн. з'яуляюцца вышкам ¡снавання сувязей пам1ж рознь»« кагштыуньип мадэлямт Мы не ставил мэтай даследаваць такк ш'ды сувязей, якк у семантыцы мовы праяуляюцца у наяунасщ полкемантау з другасньтп "ментальным!" значэнням!, але падчас лекска-семантычнага ашсання абранага кола лекаи неаднаразова упамшалася, што "кагштыунае" значэнне той щ шшай лексемы другаснае щ пераноснае: матывавана семантыкай руху, ф1з1чнага дзеяння 1 пад. (Руденко 1995; 1999 (1); Рудэнка 1990; 1996 (3)).

9. Думка пра прынцыповую метафарычнасць "кагштыунай" семантычнай сферы, транспашраванш ва унутраны свет чалавека адносш 1 характарыстык знешняга свету у сучаснай лшга'стыцы з'яуляецца агудьнапрызнанай. Па-першае, гэта метафарычнасць праяуляецца непа-срэдна у спосабах матывацьп рада пераносных абазначэнняу даследуемай семантычнай сферы (ушкнуцъ, схатць, разабрацца 1 мн. ¡нш.). Па-другое, яна адшостроуваецца у спосабах семантыка-сштаголчнай аргашзацьп "кагштыуных" абазначэнняу, у нрывагнасщ дзеясловау, напрыклад, даведацца з газет як узяцъ з шафы, камбшаторныя характарыстыкт" абазначэнняу асобных арыфметычных дзеянняу 1 шш.).

Метафарычнасць падшстэмы 'кагштыуная дзейнасць' у беларускай моунай карцше свету звязана з агульным1 заканамернасшш1 катэгары-зацьп. На думку Дж. Лакафа, любая катэгорыя ва уяулешп чалавека — гэта кантэйнер, якп аб'ядноувае усе члены дадзенай катэгорьн. Гэта пацвярджаецца на прыкладзе разгледжанай налп канцэптуальнай макра-

катэгорьп разумовая дзейнасць : дзеясловы, яюя намшуюць катэгары-яльныя кампаненты гэтай макракатэгорьп, складаюць асобныя "кантэйнеры", "змешчаныя" у агульны "кантэйнер"-макракатэгорыю. Акрамя таго, у рамках макракатэгорьп "разумовая дзейнасць" нам1 выяулепы фактычна усе В1ды дэгапзацый агульнай схемы "кантэйнер". У гэтых жа тэрмшах могуць штэрпрэтавацца 1 адносшы пам1ж лексжаль заваным1 катэгорыячп макракатэгорьп "разумовая дзейнасць" 1 шпшм! катэгорыям! кагштыунай сферы: ментальны стан уяуляецца як мэта. вышк пэунай ментальнай падзех, ментальныя працэсы мысляцца як наираваныя щ ненастраваныя на аб' ект 1 над.) (Кожинова, Руденко 1994; Руденко 1994; 1995; 1996 (1); 1997 (5,6); Рудэнка 1995 (1)).

10. Больш высокая ступенню абагульнення, чым катэгорыя щ нават макракатэгорыя, 1 па колькасщ складаючых элементау, 1 па разнастай-насщ адносш пам^ж з'яуляецца фрагмент на^уиа-моунай карщны свету. ВЬпыт работы з "ментальнай" лекЫкай беларускай мовы (з ул1"кам кандыдацкай дысертацьп), а таксама праведзенае семантычнае даследа-ванне "ттэлектуальных" дзеясловау дае нам магчымасць у самых агуль-ных рысах акрэслщь фрагмент з умоунай назван "кагттыуная сютэма", як ён усведамляецца носьбйам! бсларускай мовы, I зрабщь некаторыя прыватныя наз1'ранш. Кал1 мaдэлipaвaць фрагмент беларускай пшуна-моунай карщны свету "кагштыуная дзейнасць" у тэрмшах катэгары-яльных схем Дж. Лакафа, то свядомасць уяуляецца нам "кантэйнерам". Paзглeдзiм, яюм 1мепна "кантэйнерам" з'яуляецца свядомасць увогуле 1 яюя працэсы у ¡м адбываюцца, з на1уна-моунага пункту ногляду.

Свядомасць, як кантэйнер, запауняецца пзуным1 мадэлям! знешшх аб'ектау 1 аддосш. З'яуленне гэтых аб'ектау-мадэляу агпсваецца у тэрмшах уласнасщ 1 перамяшчэння у прасторы, звонку — унутр кантэйнера-свядомасщ: мы атрылийваем шфармацыю; бяром яе са знеиштх крынщ; даведваемся ад сяброу; успрымаем звестт; набываем ¡' папауняем уражапш 1 т.д. Цйсава, што семантычныя калыа у межах таюх блок-мадэляу, папрыклад успрымацъ, не парушаюць агульнай закана-мернасщ. Гэта зразумела, пакольга мова запазычвае тым больш, калькуе толыи тое, што адпавядае яе структуры i 1дэалош. Пра агульную тэндэнцыю ашсваць працэсы атрьшання шфармацьн у тэрмшах уласнасщ сведчаць 1 тага я пераносныя абазначэнш, як схапщъ, засвощъ, улавщъ 1 шш. Каузатывы таксама не парушаюць агульных на1уных уяуленняу пра спосаб фарм!'равання зместу свядомасщ: мы пврадаем веды, дзелшся ш/, часам уводзш у вушы, убгваем у галаву 1 т.д.; у апошшх прыведзеных выпадках вел!лп паказальная семантыка прэфжсау \ прыназоушкау. Значыць, запауненне кантэйнера-свядомасш' уяуляецна нам ¡менна як запауненне, як атрыманне нейих аб'ектау звонку, як прыём-перадача. 1Пто уяуляюць сабой адзшю зместу свядомасщ, з нагуна-мо)шага пункту ногляду, 1 пгго з ¡М1 адбываецца у самш кантэйнеры-свядомасщ?

У адпаведнасщ з МКС адзпш свядомасщ маюць дуалютычную

природу. У мове адлюстравана тое, што яны уяуляюць сабой нешта шшае, чым знешш'я у дачыненш да суб'екга мыслення з'явы, нягледзячы на тое, што ¡х з'яуленне у ментальнай прасторы ашсваецца як ф)31чнае, прасторавае паступленне, перадача, атрыманне. На такое разумение спецыфшнай прыроды аб'ектау мыслення указвае тое, што цэнтральныя абазначэшн разумовых працэсау, налрыклад, думацъ, мыслщь, меркавацъ, разважаць, маюць дэл1бератыунае юраванне, якое выкарыстоуваецца у тых выпадках, кал1 суб'ект уздзешпчае не непасрэдна на аб'ект, а на яго знак, мадэль (думацъ, меркавацъ;1разважаць пра былыя падзег, аб былых падзеях). Таюм чынам, недыферанцыраваныя абазначэшн разумовых працэсау характарызуюць аб'ект мыслення як з'яву ¡дэальную, адменную ад аб'ектау знешняга свету. Гэта значыць, у МКС ёсць указание на тое, што мысленне — працэс, адменны ад фгачных працэсау. працэсау пера-мяхдчэш1я 1 пад. Пра гэта сведчыць 1 тое, што болыпасць тагах дзеясловау матывацыйна непразрыстыя 1 не з'яуляюцца иераиосным1 абазначэнням!.

ЗуЫм шакш прадстаулены у МКС тага разумовы працэс, як даследаванне. Даследаванне прадвызначае, што суб'ект мыслення разу-мее сушасць разумовага працэсу (свядома выкарыстоувае даследчы апарат, можа адказаць на пытанне "як я гэта раблю?"). У,большасш выпадкау абазначэнш працэсу даследавання — гэта метафарычныя найменш (уикаць, разбграцца, разблытваць, паглыбляцца щ калька даследаваць). Г.зн. нагуна-моуная свядомасць адзначае cпeцыфiкy разумовых працэсау, але каш патрэбна пэунае уяуленне прыроды гэтых працэсау, яно выкарыстоувае метафарычную спасылку на звычныя, базгашя ф1з1чныя щ прасторавыя дзеяшп. Пры гэтым абазначэшн працэсау даследавання характарызуюць аб'ект дзеяння шакш, чым дзеясловы з семантыкай 'думацъ': мы разбираем пытант, разблытваем проблему, паглыбляемся у юпгу таксама (у моуным сэнсе), як ражпраем рэчы, разблытваем клубок, паглыбляемся у пячору. •

Угрьпшвайчы у свядомасш'-кантэйнеры пэуныя адзшю-канцэпты, акгыуны суб'ект мыслення дзейшчае як знешш носьбгг вол11 у дачыненш да гэтай в1ртуальнай прасторы з неакрэсленым)' межам1, 1 да сам!х аб'ектау, уяуленне пра яия змяняецца у залежнасш ад тыпу дзеяння з 1М1. Суб'ект "працуе" з прасторай каятэйнера-свядомасщ, пераадольвае яе, наблгжаючыся да рашэння праблемы: спасшгаючы сутнасцъ чагосьщ, у гэтым выладку аб'екг мыслення пададзешл як аддалены путнкт-мэта. I наадварот, ментальная прастора у першую чаргу вызначаецца аб'еклтп мыслення, каш мы у думках супастауляем ис, прытдваем, складаем, суадносш. ушка ем у щ думаем над ин щ маншулфуем ли яим-небудзь шшым чынам у свядомасщ-кантэйнеры, размяркоуваючы ¡х перад унутраным зрокам свайго "я". Мы можам у думках вярнуцца да пэунага аб'екта, перанесшся куды-н. \ пад. — тагая прыклады бясконцыя, \ яны пацвярджаюць, што мысленне у МКС пададзена як праца суб'екта з в)'ртуальнай ментальнай прасторай 1 аб'ект али мыслення, яия вызна-

чаюць яе. Гэта карэлюе з прасторавьнш уяуленням1 у М|"фалапчнай мадэл1 свету, дзе роля i фупкцыя героя — у acBaeiiHi хаоса, упарадкаванш яго, ператварэнш хаоса у космас. Творчасць у (шуна-моунай карцше свету таксама пададзена як праца з аб'ектам1 кантэйнера-свядомасщ: дзеясловы тварэння матьшаваны семантыкай ф131чнага дзеяш!я (тварыцъ, распра-цоуваць, сюшдацъ). Мы можам доуга выношваць iдэю, перш чым сфарм1руем яе канчаткова. Мы можам выду.шць што-п., г.зн. здабыць з ужо наяупага зместу свядомасш штосьщ новае, прыдумацъ, г.зп. дадаць штосыц да мысленага багажу, вынаисш, рухаючыся па прасторы кантэйнера-свядомасщ.

У иа$на-моунай карцше свету свядомасць, пададзеная як кантэйнер, змяшчае япхчэ адзш кантэйнер — памяць. Пры усёй распаусю-джанасщ атоесшванняу свядомасщ i памящ (ён быу без памящ = пепры-томны = 'без свядомасщ' i пад.), няма сумненняу у тым, што носьб1ты беларускай мовы дыферэнцыруюць ix. Доказам гэтаму служыць, у першую чаргу, лексжал1заванасць канцэптау "свядомасць" i "памяць", а таксама працэсау мыслсппя i запамшання/успамшаппя. Акрамя таго, пра тое ж сведчыць магчьмасць кантэкстау типу Я ycnoMuiy твары, ятя бачыу учора, i cynacmaeiy з mvari, якш бачыу зараз. У дадзеным выпадку адзш з аб'ектау разумовага працэсу "супаставщь" пастушу у кантэйнер-свядомасць звонку, а друп — знутры, з унутранага кантэйнера-иамящ. Такш чынам, свядомасць уяуляецца нам месцам, дзе ажыщщуляецца аперыраванне з нейти адзшкам), а памяць — месцам, дзе яны могуць захоувацца. Узшкае аналопя з аператыувай i доугачасовай памяццю камп'ютэра, аднак у шлхалогн доугачасовая i кароткачасовая памяць бьцй аналкычна размежаваныя задоуга да з'яулення вьнпчальных машын. 3 гэтага можна зраб]'ць два вывады.

Нягледзячы на пашыранасць камп'ютэрнай метафары пры anicaHHi кагш'тыунай дзейнасщ (да камп'ютэрнай метафары звяртаюцца не тольм члены навуковых суполак, але i усе носьбиы мовы anoumix пакаленняу), зваротнае уздзеянне таксама не вьвдпкае сумненняу: мы уяуляем i anic-ваем алерацыйныя працэсы вьипчальных машын па узору кагнпыунай дзейнасщ чалавека, а значыць, "пераяоам" на íx усе нашы натуна-моуныя уяуленш пра функцыяшраванне уласнай свядомасщ, метафарызуем ix у тэрмшах базюных для нас прасторава-ф131чных пераутварэнняу. Яркае сведчанне гэтаму — "камп'ютэрны" слэнг, гл. загрузщъ у памяць, yeecui тфармацыю, выйсщ з праграмы i т.д. I сам камп'ютэрны слэпг, i складаныя мехашзмы узаемадзеяння камп'ютэрнай метафары i Haiyra-моуных уяуленняу пра кагштыуную дзейнасць чалавека —- тэма асобнага даследавапня. Аднак вщавочна, што чалавек проста не можа уяуляць сабе працэсы у сферы щэальнага шакш, як метафарычна.

Коратка ашсаная вышэй структура свядомасщ", як яна пададзена у нафна-моунай карцше свету, у агульных рысах карэлюе з иавукопыдп ведам! пра кагшцыю. У мове зафжсаваныя i фyнкцыянipyюць як асобныя

цэласныя лекака-семантычньш падыстэмы таюя сферы, як "успры-манне", "мысленне", "памяць" i т.д., аналгшчна вылучаныя i даследу-емыя асобна у ncixanorii. 1ншыя суадносшы гтпж навуковай i iiaiyHa-моунай мадэллю разумовых працэсау. Haiyiia-моуная канцэптасфера "працэсы мыслення" не адпавядае ix сучасным навуковым мадэлям: у МКС уяуленне пра разумовую дзейнасць цалкам грунтуецца на метафарычным пераасэнсаванш 1фасторава-ф1з1чнай дзейнасщ (Руденко 1999 (1,2); Рудэнка 1995 (2); 2000)).

СШС АПУБЛ1КАВАНЫХ Г1РАЦ

Манаграфй

1. Кожинова A.A., Руденко E.H. "Интеллектуальные" обозначения: функционирование и мотивация. Мн.: МГЛУ, 1994.— 98 с.

2. Руденко E.H., Соколова М.А. Системное движение и гуманитарные науки. Мн.: МГЛУ, 1996 — 88 с.

3. Рудэнка. А.М. Дзеясловы з семантыкай разумовых працэсау у беларускай мове. Мн.: БДУ, 2000.— 221 с.

Даклады

1. Руденко E.H. Глаголы с семантикой мыслительных процессов в русском языке // Доклад на IX Конгрессе МАПРЯЛ. Мн.: БГУ, 1999

(2).—26 с.

Артикулы

1. Руденко E.H. Копштология и системный анализ // Новые исследования в зарубежной лингвистике. Мн.: БГУ, 1996 (2).— С. 44-77.

2. Руденко E.H. Общественно-политическая лексика русского языка конца XIX - начала XX века // Русский язык в школах Беларуси.— 1996(3).—№3,—С. 34-41.

3. Руденко E.H. Системный анализ как завтрашний день банка // Надежные программы.—1996 (4) — № 1-2.— С. 16-18.

4. Руденко E.H. Когнитивные процессы в синхронии и диахронии // Hermeneutics in Russia— 1997 (2).— № 1 // Internet: HTTP:/AVWW. POSTMAN.RU/~ANDREI/ COVER.HTML (HTTP:// WWW. VOLGA.NET).

5. Руденко E.H. Новая книга Анны Вежбицкой и некоторые вопросы семантики // Вестник МГЛУ.— Сер. 1. Филология.— 1998 (2).— № 3,— С. 124-129.

6. Руденко E.H. Дискурсивный анализ общественно-политической лексики 2-ой половины XIX века // "Методы исследования политического дискурса" (коллективная монография). Мн.: БГУ, 1998

(3).— С. 57-65.

7. Руденко E.H. Глаголы мышления белорусского языка: границы и структура класса // Belarusistyka. Zeitschrift fuer aktuelle Fragen der Weissrussischen Sprache. Berlin, 1999 (1).—C. 124-138.

8. Руденко E.H. Обозначение концепта "reason" в английском и белорусском языках // Вестник МГЛУ.— Сер. 1. Филология.— 1999 (3).— №5 — С.42-53.

9. Рудэнка А.М. Сучасныя i старабеларусюя штэлектуалышя абазначэнш у ix сувяз1 з перцэптыунай семантыкай // Беларуская лшппстыка. — 1991.— Вып. 39,— С. 43-48.

Ю.Рудэнка А.М. Прыметшм-харакгарыстъпа разумовых здольнасцей у сучаснай беларускай мове i помшках беларускага шсьменства // Весшк БДУ.— Сер. 4. Фшалопя. Журншпстыка. Педагопка. ПЫхалопя.— 1994 (3).— № 1,— С. 33-36.

11.Рудэнка A.M. М!фалапзм у мысленш i мове // Культура.— 22.02.95 (1),—№8,— С. 5.

12.Рудэнка A.M. Мысленне. Культура. Мова: аспекты сувяз1 // Кулмура, 4-10.10.95 (2).— № 37 _ С. 8-9, 12.

13.Рудэнка А.М. 'Beдань' i 'разумець': узаемаадносшы i спосабы матывацьп // Весшк БДУ.— Сер. 4. Фшалопя. Журпагастыка. Педагопка. Пахалопя.— 1996 (1).— № 1.— С. 50-53.

14. Рудэнка А.М. Вера i разумение у беларускай мове // Праваслауе у славянсюх культурных традыцыях. Зборшк артыкулау навукова-практычнага семшара "Спадчына святых братоу Юрыла i Мефодыя i славянсюя мовы". Мн., 1996 (2).— С. 60-65.

15.Рудэнка А.М. Кагштыуиыя працэсы у г1Сторы! i семантыцы мовы // Беларуская лшгвктыка—1996 (3).— Вып. 45.— С. 33-37.

16.Рудэнка А.М. KbMxi фарм1равання'капитыунай лексш у беларускай i англшскай мовах // Веснш БДУ. Серыя 4. Фшалопя. Журнал1стыка. Педагопка. Пмхалогш.— 1997.— № 2.— С. 54-57.

17.Рудэнка А.М. Функцыянальна-семантычны анагпз дзеяслова рашаць/рашыць И Весшк БДУ.— Сер. 4. Фшалопя. Журнагн'стыка.

. Педагопка. ПЫхалогш.— 1998(2).— № 1.— С. 58-61.

18.Рудэнка A.M. Дзеясловы тварэння як падклас абазначэнняу мыслицсльных працэсау у беларускай мове // Весшк БДУ.— Сер. 4. Фшалопя. Журнатстыка. Педагопка. Пахалопя.— 1999 (1).— № 1.— С. 49-53.

19.Рудэнка A.M. Семантычная сфера абазначэнняу працэсау мыслення у беларускай мове Н Вестник МГЛУ.— Сер. 1. Филология.— 1999 (2).— №5,—С. 110-127.

Матэрыялы папу ковы х канферэнцый

1. Руденко E.H. Отражение мифологического мышления в старобелорусском языке // Материалы Ш Международной конференции "Язык и культура". Киев: КГУ, 1994 — Т.З.— С. 51-52.

2. Руденко E.H. Когнитивные процессы в системной и диахронической семантике языка // Материалы Зй Тверской герменевтической конференции. Тверь: ТГУ, 1995,— Ч.2.— С. 47-55.

3. Руденко E.H. Английское think и белорусское думаць: сходство и различия // Материалы VI научных чтений "Е.Карский и современное языкознание". Гродно: ГГУ, 1996 (1).— С. 21-26.

4. Руденко E.H. Элементы мифологизма в семантическом развитии языка // Материалы V Международной герменевтической конференции. Тверь: ТГУ, 1996 (5).— С. 48-59.

5. Руденко E.H. Методы сопоставительного описания в лексикографии // Материалы 111 Международной конференции "Современные проблемы лексикографии". Гродно; ГГУ, 1997 (3).— С. 31-33.

6. Руденко E.H. Формирование "интеллектуальной" лексики в белорусском и английском языках // Материалы IV Международной научной конференции "Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнау-ства i Л1таратуразнауства". Витебск: ВГУ, 1997 (6).— С. 21-26.

7. Руденко E.H. Глаголы мышления: способ ономасиологического описания // Материалы докладов Международной научной конференции "Проблемы семантического описания единиц языка и речи". Мн.: МГЛУ, 1998 (1).— Ч. 1.— С. 222-226..

8. Руденко E.H. Семантика глагола: традиции и способы ее описания // Материалы IV Международной научной конференции "Словообразование и номинативная деривация в славянских языках". Гродно: ГГУ, 1998 (4).—Ч.1.—С. 67-79.

9. Руденко E.H., Сшщына Н.П. Проявление национально-культурной специфики в разных подсистемах лексикона // Материалы II Международной научной конференции "Национально-культурный компонент в тексте и языке". Мн.: БГУ, 1999.— Ч. 3.— С. 103-105.

Ю.Рудэнка А.М. Вера i разумение'у беларускай мове // Матэрыялы IV навуковых чытанняу "Шануючы спадчыну Карскага". Гродна: ГГУ, 1994(1).—Ч. 2,—С. 25-30.

П.Рудэнка А.М. ЛСП навучання у старабеларускай мове // Материалы конференции "Наследие Кирилла Туровского и современная общественно-культурная жизнь". Гомель: ГПИ, 1994 (2).— С. 86-91.

12.Рудэнка A.M. Семантика i сштактыка дэрыватау аднаго кораня у сучаснай беларускай i старабеларускай мовах // Материалы Международной научной конференции "Семантика. Синтактика. Прагматика". Мн.: МГЛУ, 1994 (5).— С. 117-118.

13.Рудэнка А.М. Беларусюя дзеясловы аргументацьп i ix размежаванне // Матэрыялы М1жнароднай навуковай канферэнцьп "Беларуская мова у другой палове XX стагоддзя". Мн.: БГУ, 1998(1).— С. 203-207.

Тэз1сы дакладау навуковых канферэнцый

1. Руденко E.H. Отражение понятийного структурирования универсума в семантике слова // Тезисы докладов X Всесоюзной конференции по логике, методологии и философии. Мн.: БГУ, 1991.— С. 29-30.

2. Руденко E.H. История исследования семантики глагола // Тезисы V Межвузовской конференции "Семантика языковых единиц". М.: МГОПУ, 1997 (1).— С. 41-43.

3. Руденко E.H. Номинация когнитивных процессов: методология исследования // Тезисы I Международной конференции по логике и методологии науки "Смирновские чтения". М.: Ин-т философии РАН, 1997(4).—С. 61-62.

4. Руденко E.H. Современные лингвистические теории и историческая семантика // Тезисы докладов Международной конференции, посвященной 30-летию МА ПРЯЛ "Теория и практика русистики в мировом контексте". М., 1997 (5).— С. 122-124.

5. Руденко E.H. Способ отграничения и описания глаголов мышления белорусского языка // Тезисы научной конференции "Валенггностная грамматика в структурном и коммуникативном аспектах и ее выразительные возможности в языке и речи". Могилев: МПИ, 1998 (5).—Ч.1.—С. 105-107.

6. Руденко E.H. Процессы мышления как фрагмент наивно-языковой картины мира // Тезисы докладов и сообщений IX Международного конгресса МАПРЯЛ. Братислава, 1999 (4).— Т. I.— С. 151-152.

7. Рудэнка А.М. Адлюстраванне пэуных фшасофсих заканамернасцей у моуных з'явах // Тэзюы дакладау на Заслаусюх чытаннях навукова-гумаштарнага таварыства. Мн.: БГУ, 1990.— С. 29-30.

8. Рудэнка А.М. Дыстрыбуцыя ужывання лексем адной ЛСГ ва умовах бл!Зкароднаснага бтшгв1зму // Тезисы докладов научно-методической конференции "Проблемы изучения и преподавания русского языка в вузах и школах республики". Мн.: БГУ, 1992.— 4.2.— С. 71-72.

9. Рудэнка A.M. Разумение i вера у сучаснай беларускай i старабеларускай мовах И Тезисы докладов Международной научной конференции "Национально-культурный компонент в тексте и в языке". Мн.: БГУ, 1994 (4).— С. 190-191.

РЕЗЮМЕ

Руденко Елена Николаевна СЕМАНТИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ КОГНИТИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ (на материале белорусского языка)

Ключевые слова: глагол, когнитивная деятельность, значение, актантный тип, аспектуальный тип, семантические отношения, концептуальная прототипическая категория, макрокатегория.

Объектом диссертационного исследования является семантическая сфера когнитивной деятельности, в частности подсистема мыслительных процессов. Материалом исследования послужили около 300 глаголов белорусского языка, номинирующих эту сферу. Предмет исследования моделируется и описывается интегративно: каждая лексема анализи-

руется по нескольким параметрам — сигматическому, аспектуальному, синтагматическому. Выявляются семантические отношения на всем множестве рассмотренных лексем, после чего полученные данные интерпретируются в терминах когнитивной теории категоризации и теории прототипов. Концептуальная подсистема "процессы мышления" представлена как прототипическая макрокатегория радиально-градацион-ного типа; рассмотрены прототипические и прокатегориальные эффекты, характерные для концептосферы "когнитивная деятельность".

В исследовании применяется дистрибутивный, компонентный анализ, метод диагностических контекстов. Верификация и интерпретация полученных результатов проводится путем концептуального анализа и моделирования. Научная значимость полученных результатов определяется связью диссертации с актуальными проблемами исследования глагола, целостного подхода в лингвистической семантике, теории прототипов и теории категоризации. Наработанный опыт интегративного описания семантики глагола, подсистемы глагольной лексики применим при изучении других глагольных классов. Интерпретация результатов семантического исследования в терминах когнитивной теории категоризации — одна из возможностей моделирования разных фрагментов наивно-языковой картины мира. Полексемное описание значительного корпуса белорусских глаголов, их семантики, валентностных и аспекгуальных характеристик имеет самостоятельную ценность для белорусистики, как и описание лексико-семантической системы "когнитивная деятельность" в целом — ее структуры, семантических отношений между лексемами.

SUMMARY

Rudenko Elena Nikolaevna

SEMANTIC SYSTEM OF VERBS OF COGNITIVE ACTIVITY

(in the Belarusian language)

Key words: verb, cognitive activity, meaning, actant type, aspect type, semantic relations, conceptual prototypical category, macrocategory.

The object of the research is the semantic sphere of cognitive activity, in particular, thinking processes subsystem. 300 Belarussian verbs nominating this sphere were chosen to serve as material for the research. The subject of the research is modelled and described in an integral way: each lexeme is analysed according to several parameters - sygmatic, aspect, syntagmatic. Semantic relations are revealed for the whole set of the lexemes under investigation after which the data obtained are interpreted in terms of the cognitive theory of categorisation and the theory of prototype. "Thinking processes" conceptual subsystem is introduced as a prototypical macrocategory of a radial-gradational type; prototypical and procategorial effects characteristic of the conceptual sphere "cognitive activity" are examined.

In the research distributive analysis, component analysis and method of diagnostic contexts are applied. Verification and interpretation of the data obtained is carried out by the conceptual analysis and simulation. The scientific significance of the obtained results is determined by connection of the research with actual problems of verb study, integrative approach in linguistic semantics, prototype theory, and theory of categorisation. The experience gained in the integrative description of verb semantics and a verb subsystem is applicable for analysis of other verb classes. Interpretation of the data of the semantic research in terms of the cognitive theory of categorisation is one of possible ways for simulation of different conceptual subsystems. The systematic description of 300 Belarussian verbs (their semantics, valent and aspectual characteristics), as well as the semantic system of "cognitive activity" as a whole, its structure of semantic interrelations between the lexemes, is likewise valuable for Belarussian linguistics.

Подписано в печагь 17.03.00. Формат 60x84/16. Б>мага офсетная. Тираж 100 экз. Заказ № 170.

Белорусски» iосударствеинмй унивсрсичсi. Лицензия ЛВ№315 от 14.07.98. 220050, Минск, пр. Ф. Скорины. 4. Отпечатано в Издательском центре Ы'У. 220030. г. Минск, v.l. Красноармейская. 6.