автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Семантика и прагматика референциальных отношений в белорусском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Семантика и прагматика референциальных отношений в белорусском языке"

АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1 1НСТЫТУТ МОВАЗНАУСТВА ¡мя ЯКУБА КОЛАСА

Р Г Б ОД

2 7 ЯНВ 13Р"7 На правах рукапюу

УДК 808. 26-541.2

Сянкев1ч Васть 1ванавм

СЕМАНТЫКА I ПРАГМАТЫКА РЭФЕРЭНЦЫЯЛЬНЫХ АДНОС1Н У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

(10. 02. 01 - беларуская мова)

Аутарэферат дысертацьп на атрыманне вучонай ступени доктара фшалапчных навук

МЫск 1996

Праца выканана у 1нстытуце мовазнауства ¡мя Якуба Коласа АН БеларуЫ

АфЩыйныя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар А.Я.М1хневм доктар фшалапчных навук, прафесар Н.Б.Мячкоуская доктар фшалапчных навук, прафесар В.П.Лемцюгова

Апажруючая аргажзацыя - Гомельсю дзяржауны ужверсггэт

Абарона адбудзецца_19Э7 года у_гадзЫ на

пасяджэнж Савета па абароне дысертацый Д 01. 43. 01 у 1нстытуце мовазнауства ¡мя Якуба Коласа Акадэми навук Eenapyci (220072, Míhck, вул. Ф.Скарыны, 25).

3 дысертацыяй можна азнаёмЩца у Цэнтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя Якуба Коласа Акадэми навук Бела рус i

А^арзферат разасланы_1996 года

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Дысертацыя прысвечана праблеме узаемасувяз! рэферэнцыяльных I семантыка-прагматычных адноЫн у беларускай мове.

Актуальнасць тэмы даследавання. Неабходнасць распрацоую праблемы узаемасувяз1 рэферэнцыяльнага 1 семантыка-прагматычнага планау беларускай мовы абумоулена, па-першае, лрацэсам1 нацыянальнага \ культурнага адраджэння, як1я падн!маюць у грамадстве вартасць гумантарных ведау, маральных I эстэтычных каштоунасцей. У мове \ мауленн1 праяуляюцца светапоглядныя пазщьн як асобных ¡ндывщау, так 1 цэлых сацыяльных фуп. Носьбггы мовы выказваюць думи у непасрэднай сувяз1 са сва!м1 жыццёвым1 ¡нтарэсам1, ментальнасцю, ¡дэалам! I жаданням!. У мове адлюстроуваюцца пануючыя у грамадстве тэорьп1 ¡нтэрпрэтацьн. На семантычныя I прагматычныя характарыстыю слоу значны уплыу робяць сацыяльна-палпычныя працэсы, уздзеянне яюх на слоункавы склад мовы не можа заставацца ла-за увагай лтгвютау, асаблша у той час, кал1 у грамадстве узмацняецца роля ¡дэалапчнага фактару. Па-другое, семантыка-прагматычнае даследаванне рэферэнцьи - праблема новая для айчыннага мовазнауства, Пытанн!, яюя асвятляюцца у дысертацьи, у большасф сваёй не был1 аб'ектам спецыяльнага вывучэння, а кал1 \ закраналюя некаторым! даследчыкам1, то у сувяз1 з вырашэннем ¡ншых задач. М1ж тым, на сучасным этапе развщця навуковай |' фамадскай думю, кал1 дасягнуты лрыкметныя лоспех1 у галже беларускай лекЫкалогп I лекакафафп, а на сродю выражэння моцны адбп-ак накладваюць працэсы, звязаныя з адраджэннем беларускай нацьн, само жыццё патрабуе ад лмгвютау больш глыбокага асэнсавання моунай рэальнасц1, прашкнення у таюя мовазнаучыя "зоны", аб яюх раней не магло быць 1 гаворю. Па-трэцяе, праблемы, яюя закранаюцца у дысертацьи, звязаны з агульнай антрапацэнтрычнай арыентацыяй сучасных лЫгвютычных даследаванняу, у яюх выяуляецца ¡мкненне вывучаць мову у кантэксце чалавечай дзейнасцк з ул1'кам камунжатыунай кампетэнцьп суб'екта маулення.

Сувязь з навуковым1 праграмамг Дысертацыйная праца разв!вае адз1н з прыярытэтных напрамкау сучаснай л1нгвютыю - тэорыю рэферэнцьи. Яе канцэптуальную аснову складаюць палажэнж дамЫуючых у сучаснай л!нгв:стыцы прагматычнай 1 антралалапчнай парадыгм даследавання мовы. У тэарэтычным плане дысертацыя непасрэдна звязана з таюм1 актуальным! нэпрамкам! навую аб мове, як прагматыка (прагматычная тэорыя значзння), семантыка, намЫацыя, сацыял1нгв[стыка, тэорыя мауленчых актау. Канкрэтным1 навуковым!' прафамам^ у рамках яюх выконвалася праца, з'яуляюцца: 1) "Слова I фразеалапзм у кантэксце мастацкай \ дыялектнай мовы" - прафама навукова-даследчай лрацы кафедры беларускага мовазнауства Брзсцкага дзяржаунага ужвератэта (1990 - 1997); юраужк - праф. Г.М. Малажай; 2) "Семантыка I прагматыка беларускай мовы " - прафама навукова-даследчай працы кафедры беларускай I рускай моу з методыкай выкладання Брэсцкага дзяржаунага ун1вератзта (1994 - 1999); юраутк - дац. В.1. Сянкев1ч; 3) "Вывучзнне функцыянальнай катэгорьн прэзентацьн маулення" - адз|'н з

раздзелау праграмы навукова-даследчай працы кафедры славянсюх моу Брэсцкага дзяржаунага уншерсп-эта (1990 - 1997); юраунк - дац. Н.М. Гурына.

Мэта I задачы даследавання. Мэтай дысертацьм з'яуляецца вызначэнне канцэптуальных параметрау узаемадзеяння рэферэнцыяльных I семантыка-прагматычных адносш I сютэматызацыя у рамках антрапалапчнай парадыгмы даследавання экспрзсгуных сродкау беларускай мовы. Умовай для дасягнення гэтай мэты было рашэнне канрэтных задач: 1) прааналйаваць мехажзм узаемадзеяння намЫатыуных I экспрэс1уна-ацэначных кампанентау значэння у сферы адноснай сЫтагматычна звязанай рэферэнцьн; 2) астэматызаваць сродю адноснай актуал1зацьи асобы у адпаведнасц! з антрапацэнтрычным прынцыпам даследавання рэферэнцыяльных адносж; 3) выявщь асноуныя моуныя формы рэалЬацьн адчужальна- аб'ектывуючай функцьн на узроун1 партытыуных адноЫн; 4) устанавщь залежнасць зместу рэферэнтных адзшак ад колькасных адноан, звязаных з паняццем " мера"; 5) ашсаць семантыка-прагматычны аспект рэферэнцьи асобы \ калектыву у сувяз1 з каардынатам1 "я", "мы"; 6) даследаваць асабл1васц1 праяулення сублмацыйнай \ прафанацыйнай фукцый у сферы сацыяльных зносЫ; 7) ашсаць семантыка-прагматычную прэсупазщыю асабовых \ прадметных намЫацый у сувяз! са з'явай карэферэнцьп; 8) выявщь I сютэматызаваць факты ¡дэалапчных дэфармацый беларускай мовы, заканамернасц: дзейснага выкарыстання слова у сферы сацыяльна-палггычных адносш; 9) сгстэматызаваць экспрэауныя квантытатыуныя сродю беларускай мовы .

Матэрыял даследавання. Матэрыялам для дысертацьм паслужыл! факты, узятыя з тэкстау мастацюх творау беларускай лггаратуры 1 перыядычнага друку. Прыводзяцца прыклады з вуснага маулення. Выкарыстоуваецца лекс1каграф1чная ¡нфармацыя з Тлумачальнага слоужка беларускай мовы (ТСБМ), Этымалапчнага слоунжа беларускай мовы (ЭСБМ) \ дыялекгных слоунжау.

Навуковая нззЬна даследавання. Навуковая навЬна дысертаць» заключаецца перш за усё у пастаноуцы самой праблемы вывучэння семантычных I прагматычных уласц1васцей рэферэнтных адзЫак беларускай мовы. Дысертацыйная праца з'яуляецца першым у айчынным мовазнаустве комплексным манаграфмным даследаваннем рэферэнцыяльных адносЫ у плане ¡х суаднесенасц1 з семантыкай I прагматыкай моунага знака. Нав1'зна дысертацьм заключаецца таксама у паслядоуным выкарыстанж антрапалапчнай парадыгмы пры атсаны \ тлумачэнн1 асабл!васцей актуал!зацьи асабовых \ прадметных рэферэнтных адзтак у мауленж. У фокус разгляду уводзщца феномен сацыяльных зноан, у цэнтры яюх стащь чалавек з ус!м! сва1м1 пахалапчным1 \ светапоглядным1 "складалышамР. Прынцып антрапацэнтрызму дазволу па-новаму разгледзець праблему адноан знакау да аб'ектау рэчаюнасф 1 да носьб'ггау мовы, яюя карыстаюцца гэтым1 знакам! у атуацьл непасрэднай камунтацьп. Упершыню у беларусюм мовазнаустве зроблена спроба тэарэтычнага асэнсавання \ стварэння канцэпцьн выяулення суб'ектыунасф у мове. 3 гэтай мэтай асноуная увага удзяляецца у працы намматыунай I дэйктычнай эксплжацьн катэгорьи суб'екта, сютэматызуюцца моуныя сродю, з дапамогай яюх

выказваецца суб'ектыуная ацэнка I непасрэдна звязаная з ёю эмацыянальнасць -моунае оыяуленне пачуццяу у дыяпазоне адабрэння - неадабрэння.

Практычная значнасць працы. Вынм праведзенага даследавання могуць мець як практычнае, так I агульнатэарэтычнае выкарыстаине. Значнасць дысертацьи абумоулена фундаментальным характарам праблем сучаснага мовазнауства, яюя у ёй распрацоуваюцца. Прадстаулены у дысертацьи падыход да праблемы семантычнай I прагматычнай рэлевантнасц! рэферэнцыяльных аднос!н можа спрыяць далейшаму развщцю той галЫы мовазнауства, у якой распрацоуваюцца антрапалапчныя асновы мауленчай \ мыслщельнай дзейнасц1, г.зн. вывучаюцца суадносжы адлюстраванай у мове рэчаюнасф з маштабам1 ведау \ светапоглядам чалавека. Вынм даследавання могуць быць выкарыстаны у выкладанж бэларускай мовы у ВНУ, на практичных занятках па л!нгвютычнаму анал!зу тэксту, пры распрацоуцы спецкурсау I спецсем1нарау па праблемах лЫгвапрагматыю \ сацыялЫгвютыю, а таксама могуць быць эфектыуньш у лешкаграф1чнай практыцы (удакладненне слоунжавых дэфЫ5цый, унармаванне стылютычных памет, выкарыстанне ¡люстратыунага матэрыялу пры складанн1 слоун1кау рознага тыпу). Фактычны матэрыял I тэарэтычныя палажэнш даследавання паслужыл1 базай для працы над стварэннем Слоун'1ка лексемных экспрэсюау беларускай мовы, якая распачата аварам дысертацык

Асноуныя палажэнн!. яюя выносяцца на абарону:

1. Рэферэнцыяльныя I семантыка-прагматычныя адносЫы уяуляюць сабой цеснае адзЫства, абумоуленае працэсам1 суб'ектна-аб'ектнай транспазщьи \ змешваннем элементау у межах рэферэнцыяльна-экзацэнтрычных \ сема-эндацэнтрычных радоу. Выжкам неразмежаванасц1 кан'юнктыуных (прынцып падабенства) I дыз'юнктыуных (прынцып адрознення) адносш з'яуляецца юнаванне у беларускай мове значнага пласта лекшчных адзшак, яюя сумяшчаюць у сабе ¡дэнтыф1куючую (намЫатыуную, указальную, дэскрыптыуную) I характарызуюча-ацэначную функцьм.

2. Анал|'з працэсау узаемадзеяння рэферэнцыяльных, семантычных I прагматычных адноЫн дазваляе выяв!ць 1 апюаць у рамках антрапалапчнэй парадыгмы даследавання мовы фундаментальную уласц1васць слова эгацэнтрычнасць, якая праяуляецца у арыентацьп рэферэнтнага \ нерэферэнтнага ужывання моуных знакау на каардынаты "маё", "я", "мы" \ з'яуляецца аргажзуючым цэнтрам даследавання узаемасувяз"! розных тыпау рэферэнцы'| з семантычным'1 I прагматычньш фактарамк

3. Вызначальную ролю у актах асабовай \ прадметнай ¡дэнтьфкацьи ¡фае прынцып члянення рэчаюнасц! на "сваё" 1 "чужое", у адпаведнасц'| з яюм адбываецца рэферэнцыя I ажыццяуляецца ацэначная ¡нтэрпрэтацыя фрагментау рэферэнцыяльнага кантынуума. Адзначаны прынцып выяуляе спецьфку у залежнасц1 ад адноснага або абсалютнага статусу гаворачай асобы, яе модусау ¡снавання па тыпу "мець" або па тыпу "быць". Ва уах выпадках крытзрыем ацэначных адносж да рэчаюнасф выступав антрапаморфнасць. Гэтая уласц1васць

з'яуляецца падставай для ужывання рэферэнтных адзЫак у субгимацыйнай 1 прафанацыйнай функциях.

4. Рэферэнцыяльныя адносЫы , акты асабовай I прадметнай ¡дэнтыфкацый выяуляюць непасрэдную сувязь з катэгорыяй колькасцк якая праяуляецца у мове у двух сва1х аспектах - вел1чыж1 множнасцк Арганмная сувязь ¡мен1 \ ¡менных выразау з выявлением колькас^ дае магчымасць прасачыць залежнасць якасна-ацэначных характарыстык рэферэнтау ад працэсау градацы'| - дэфадацьп, павышэння -пажжэння парадку аргажзацьи сютэмы. Адноаны меры \ парадку - асноуныя адносшы, да яюх зводзяцца шматлмя выпадю эмацыянальнай I разумовай ацэначна-характарызуючай щэнтыфжацьй у мове.

5. Семантыка-прагматычны план рэферэнтных адзЫак фарм!руецца у выжку узаемадзеяння экстралжгвютычных 1 уласна моуных фактарау. Яго змест складаюць прэсупазпыуныя адноаны, яюя выяуляюцца у ¡нфармацыйна-эмацыянальнай 1 камунЫатыуна-дзейснай формах, звязаных з выражэннем пачуццяу \ волевыяуленнем суб'екта. У першым выпадку прагматычна рэлевантнай з'яуляецца форма прыроднай або сацыяльнай з'яу: характар суб'ектыуных адноЫн абумоулшаецца недыстынктыуным1 прыметамк У друпм выпадку ацэначна ¡нтэрпрэтуецца тое, накольм эфектыуным1 з пункту гледжання пэуных маральных рэгулятарау (¡дэалау, стандартау, узорау I г.д.) з'яуляюцца у змястоуным плане тыя ц! ¡ншыя чалавечыя дзеяннк

6. Наяунасць у змесце ¡дэнтыф1куючых адзЫак прэсупаз1тыунага нарматыуна-¡мператыунага дынам1чнага стэрэатыпа дазваляе ¡м быць праваднкам! запланаванага суб'екгам маулення камужкатыуна-прагматычнага уздзеяння на вербальныя \ невербальныя паводзжы членау фамадства.

7. Ужызанне рэферэнтных адзЫак беларускай мовы у семантыка-прагматычнай функцьи' харакгарызуецца акстлапчнай амбщалентнасцю. Адно \ тое ж значэнне (¡нфармацыя) можа суправаджацца цалкам супрацьлеглай ацзначнай канатацыяй у залежнасц! ад наюраванасц1 камунжатыуна-прагматычнай Ытуацьн на рэальны або ¡нтэнцыянальны план. У гэтай сувяз1 вызначальную ролю у лжгвапрагматычнай ¡нтэрпрэтацьн фактау ужывання моуных адзжак ¡грае паняцце кантэксту - экстэнаянальнага, у ягам акцэнт ставщца на падабенства, 1 ¡нтэнс1янальнага - кантэксту меркавання, у яюм галоунае значэнне мае прынцып адрознення. У беларускай мове назфаецца спецыялюацыя рэферэнтных адзЫак на ужыванж у экстэнаянальных або ¡нтэнЫянальных кантэкстах.

Апрабацыя выжкау даспедавання. Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджэннях аддзела сучаснай беларускай мовы I Вучонага савета 1нстытута мовазнауства ¡мя Якуба Коласа АНБ, на кафедры беларускай \ рускай моу з методыкай выкладання Брэсцкага дзяржаунага ужверЫтэта. Апрабацыя асноуных палажэнняу I выжкау даспедавання ажыццяулялася

у форме дакладау 1 паведамленняу на мЬкнародных, рэспублкансюх I рэпянальных канферэнцыях;

у чытанж спецкурса для бакалаурау фталапчнага 1 педагапчнага факультэтау Брэсцкага дзяржаунага ужверсгтэта на тэму "Мова I ¡дэалопя";

у фаунщтве навукоаьш працам1 асгпрантау i прэтэндэнтау (асп!рантура пры Брзсцгам дзяржауным ужверс1тэце);

у форме публ1кацый (47 навуковых прац, у тым Л!ку i навуковая манаграфЫ "Семантыка i прагматьжа беларускай мовы" - Брэст, 1995. - 214 с.).

Структура i аб'ём дысертацьм. Дысертацыя складаецца з Уводзж, Агульнай характарыстыю працы, дзвюх глау, Вывадау i Cnica выкарыстаных крынщ. У главе 1 даследуецца семантыка-прагматычны аспект адноснай рэферэнцьм. Глава II прысвечана даследаванню семантычных i прагматычных уласц1васцей прамой (абсалютнай) рэферэнцьи. Аб'ём дысертацьп складае 197 с.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ПРАЦЫ

Ва У в о д з i н а х даецца агульнае уяуленне аб праблеме даследавання, разглядаецца яе месца у Ыстэме лжгвютычных парадыгм, абгрунтоуваецца метадалапчны падыход да праблемы, акрэсл1ваюцца перадумовы даследавання, яюм1 з'яуляюцца: 1) размежаванне рэферэнцыяльных i семантыка-прагматычных адноан; пастул1раванне сувяз1 гэтых адносж праз працэсы суб'ектна-аб'ектнай транспазщьн; 2) апора у даследаванн'| на рэферэнцыяльна-экзацэнтрычныя i сема-эндацэнтрычныя рады; 3) неабходнасць правядзення даследавання у рамках антрапалапчнай парадыгмы; 4) лрызнанне для мовы фундачентальнага характару апаз1ць;1 "знешняе - унутранае"; 5) размежаванне адноснай i абсалютнай, асабовай i прадметнай рэферэнцый; 6) даследаванне акта у ¡дэнтыфжацьн рэферэнтау у сувяз! з колькасным'| адносжамК

У Агульнай характарыстыцы працы выкладаюцца фактары, як1я абумовМ актуальнасць тэмы даследавання, указваецца на сувязь даследавання з навуковым1 праграмам1, ставщца мэта i вызначаюцца задачы працы, называюцца крынщы, раскрываецца тэарэтычная i практычная значнасць, нав1зна працы, фармулююцца асноуныя палажэнн'|, яйя выносяцца на абарону. У гэтай частцы даецца таксама ¡нфармацыя аб апрабацьи вын!кау даследавання, аб структуры i аб'ёме дысертацьп.

Г л а в а I " Адносная рэферэнцыя: семантыка-прагматычны аспект" прысвечана даследаванню семантычных i прагматычных уласц!васцей адноснай антагматычна звязанай рэферэнцьн. Глава складаецца з чатырох раздзелау.

У п е р ш ы м раздзеле "Прынцып падабенства i адносная рэферэнцыя" акрэсл1ваюцца канцэптуальныя контуры главы. Сутнасць адноснай рэферэнцьм раскрываецца праз паняцце "адносжы", аснову яксга складае уяуленне аб падабенстве (роунасд). Адрозненне ж разумеецца як адмауленне адносж ("непадобнае", "¡ншае"). Адносная рэферэнцыя ажыццяуляецца у с'гтуацьи маулення i можа быць арыентавана на асобу (мае рук1, твой сын) або на прадмет (ствол гэтай бярозы). Вын1кам адноснай рэферэнцьн з'яуляецца утварэнне намЫатыуных рэлятывау, у аснове яюх ляжаць адносжы эмп1рычнай кан'юнкцьн "i - i".

1дэнтыфкацыя зб'екта у актах адноснай рзферэнцы: ажыццяуляецца пры дапамозе пытання "чый?", якое мае на мэце атрыманне "голай" ¡нфармацьп, не звязанай з указанием на якасць рэферэнта. Аднак у большасф выпадкау звестга аб рэферэнце звязваюцца з яго семантыка-прагматычнай ¡нтэрпрзтацыяй ("мой -значыць таю", " твой - значыць тага"). Такое асэнсаванне ¡нфармацьи з'яуляецца формам яе сацыяльна-нарматыунага вытлумачэння, прычына якога заключаецца у неразмежаванасф экстэнаянала ! ¡нтэнаянала моунага знака.

Акты суб'еетна-аб'ектнай адноснай ¡дэнтьфкацьп з'яуляюцца, як правша, эмацыянальным'1. Станоучы або адмоуны характар эмоцый залежыць ад антрапаморфнасц1 зб'екта. Прадметы аб'ектыунай рэча>снасц1 дзейычаюць на асобу дваямм чынам: адны ёй падабаюцца, \ яна ¡мкнецца ¡х мець, друпя - не падабаюцца, I асоба адчувае да ¡х апду. У актах ¡дэнтьфкацьй адбываецца адносная актуал1зацыя асобы суб'екта маулення, як! ман1фестуе аднос1ны аб'екта да сябе ("мой"), да другой асобы ("твой") \ да прадмета, яю знаходзщца па-за адносЫам1 "мой

- твой" ("яго, яе, ¡х"). Падабенства з'яуляецца граду1раваным. Адносная рэферэнцыя не аддзелена ад колькасных адноЫн - велнын! - \ працэдуры пачуццёвага вымярэння.

Д р у г I раздзел "Адносная актуалЬацыя асобы. Эмацыянальна-ацэначная транз'1тыунасць" прысвечаны анал'юу актау адноснай асабовай рэферзнцьи, якая звязваецца з партытыуным1 аднос1нам1 I ¡снаваннем суб'екта па модусу "мець". На ранн1х этапах фарм1равання канцэпцьм свайго "я" асоба ¡дэнтьфкуе сябе з тым, чым яна валодае. Паняцце "маё" старэйшае за паняцце "я". "Я (Б ) валодага 0 (аб'ектам)

- гэта азначэнне "я" праз маё валоданне. Суб'ект - гэта не "я" сам па сабе, а "я" як тое, чым я валодаю. Мая уласнасць стварае мяне \ маю ¡ндывщуальнасць"1. Акты адноснай ¡дэнтыфкацьн звязаны з эмацыянальна-ацэначнай транз!тыунасцю: пачуццё да суб'екта пераносщца на тое, чым ён валодае. У друпм раздзеле разглядаюцца акты ¡дэнтыфкацьй аб'ектау з першай асобай ("маё"), другой асобай ("тваё") \ трэцяй асобай ("яго").

Акты ¡дэнтыфжацьм аб'ектау з пе£шай_асобай з'яуляюцца аутарэферэнтным'1. Такая ¡дэнтыфжацыя ёсць не што ¡ншае як атаясамл1ванне асобы з тым, чым яна валодае, г.зн. усведамленне аб'ектау у якасф сваЫ неад'емных прыналежнасцей (частак). Межы фйчнай асобы уключаюць у першую чаргу часта цела, яюя дадзены як умовы яе ¡снавання. Акрамя тага, у "цялесную" структуру асобы уваходзяць параднёныя з ёю аб'екты, яюя як бы складаюць "падоужанае" цела I пры страце яюх асоба рэальна адчувае сваю недастатковасць.

Чалавечае цела уяуляе сабою мадэль, паводле якой моуная свядомасць структуруе розныя вщы неадчужальнай лрыналежнасцк Дыяпазон пашырэння ф1з1чнага "я" на аб'ект залежыць ад узроуню развщця чалавечага менталггэту. 1нтэфальныя сувяз'| ахопл!ваюць тое, з чым чалавек зауважае падабенства да сябе, 1 з'яуляюцца падставай для карытатыунага пачуцця - жалю ( спагады ), якое атрымл1вае разнастайнае выражэнне у мауленнк Адсутнасць спагады -бязлгсаснасць (бесчалавечнасць) - характарызуе чалавека, яю адносщца да

1 Фромм Э. Иметь или быть. - М., 1986. - С. 102.

рэчаюнасц1 аб'еетыуна, г.зн. усведамляе непераходную мяжу чужасц1 памЬк сабой, суб'ектам, \ аб'ектам.

"Мае" успрымаецца звычайна праз прызму суб'ектыуных пачуццяу, уяуляецца ппербал!завана значным ¡, як правша, ¡нтэрпрэтуецца прадузята, напр.: - Чые дзета харашэйшыя? - Мае. - кажа сава, - \ лупаценьюя, I кашлаиеньюя (Народн.). Эмацыянальная щэнтьфкацыя суб'екта маулення \ аб'екта найбольш часта ажыццяуляецца пры дапамозе зваротка. У рол1 адрасата можа выступаць не тольм друп чалавек, але I суб'ектываваны прыродны аб'ект, жывёла. Зваротак з'яуляецца ¡ндывщуалЬаванай формай ¡дэнтыфжацьн, ¡м выражаецца гедажчная ацэнка ("Ах, ты мая журавтачка!..". "Ах, ты мой салоды !.." 1 ¡нш.). У эмацыянальных зваротах адсутжчае сувязь з прапазщыянальнай функцыяй, што дае падставу адносщь ¡х да разраду ¡менных фуп, асноунае прызначэнне яюх - быць сродкам рэферэнцьи удзельжкау вербальных зноЫн.

Найбольш пашыраным у беларускай мове з'яуляецца атаясамл1ванне суб'екта маулення з дзецьм1, роднай прыродай, каханым чалавекам, богам. Адпаведна першая асоба актуалЬуе сябе у патражмЫных, патрыятычных, ¡нтымных 1 тастычных адносЫах.

У аснове ус1х в1дау антрапамарф1зацьм рэчаюнасф ляжаць адносжы кроунай роднасц1, падабенства у яюх з'яуляецца не мфчным, а рэальным. Дзец|' усведамляюцца як аргажчныя части суб'екта ("кроу ад крывГ, "плоць ад плоф"). Эмацыянальная ¡дэнтыфтацыя дзщяц1 з суб'ектам маулення стварае у выказванж фокус кантрасту, напр.: - Мяне сын гукае, мой сын! (Бондар). Звароткам да дзщяц1 перадаецца пачуццёвая эмпатыя, напр.: - Дочанька! Дачушка мая! - увесь час чулася наперадзе (Марчук).

Патражммнае значение перадаецца у славянсюх мовах з дапамогай суфксау, яюя указваюць на малую велмыню, пераходзяць да выказвання ласкальнасц1 I' выяуляюць здольнасць да канглютынацьм. Большасць памяншальна-ласкальных суф!ксау абавязана сваёй мел1яратыунай канатацыяй значению патражм!чнасц1 (параун.: тел-^ - Вас-я, Насц-ён-а; парас-ят-ы - вачан-ят-ы, кулачан-ят-ы \ !нш.).

У патрыятычных адноЫнах выяуляюцца адгалосм ан!мютычнага светапогляду старажытнага чалавека, яю у разнастайных праяуленнях жыцця прыроды бачыу аналопю да свайго пахннага стану. Прышсваючы словам край, зямля \ да т.п. эп'1тэт родны (-ая), носьб'|т мовы як бы станов'щца на пункт гледжання чалавека раннеродавага грамадства, яю лгсаральна верыу у "душу" усяго ¡снага на зямл1 ! сваю параднёнасць з прыродай. Роднае асяроддзе стварае пс1ха-фЫялалчны оптымум для чалавека \ можа замяняць партнёра па зноЫнах, напр.: Мая зямля, зямелечка, зямлща. Стамуся я, дазволь мне прытулщца да баравых тва1х зялёных скроняу...(Дав1ДОв1ч). Ацэначная ¡нтэрпрэтацыя радз1мы не пазбаулена суб'ектыв1зму. Яна заусёды "лепшая", або "найлепшая".

Эмацыянальная щэнтыф|кацыя суб'екта маулення з другой асобай шырока прадстаулена у сферы ¡нтымных адносЫ. У адноа'нах да прадмета ¡нтымнага пачуцця суб'ект не можа быць аб'ектыуным 1 бесстаронн1м ("Ты мой адзЫы, ты мой самы лепшы". - Шзпт як малггва чуецца у вяках. Дудзюк). Уласцюая актам

змацыянальнай ¡дэнтьфглацьи экспрэсю распаусюджваецца на усе "неадчужальныя прыналежнасцГ другога чалавека, напр.: - А зараз - мая! Мае вочы. мае валась,1, мае рую! (Кал1на). У эмацыянальных зваротках выкарыстоуваюцца, як правша, вобразы рэальных з'яу. Як рэальная, з'ява распазнаецца у тых выпадках, кал1 яна з'яуляецца яркай, г.зн. кал1 тат якасц), як святло, колер, цяпло, выяуляюцца з дастатковай ¡нтэнаунасцю. Менавгга гэтым тлумачыцца тое, што С1мвалам1 каханага становяцца назвы нябесных свяцш ("маё сонейка", "мая зорачка ясная") \ ¡нтэнсгуных па колеру прыродных рэаглй ("мая кветачка майская"). Наогул жа амвалмнае значэнне набывае тое, што прыносщь эстэтычнае задавальненне: лашчыць слых (" песня мая", "казка мая"), на што люба глядзець ("ластаука мая", "галубка мая" I ¡нш.). Прагматычная значнасць актау змацыянальнай ¡дэнтыфжацьп абумоул1ваецца эфектам папярэдняга чакання, неусвядомленым адчуваннем адпаведнасф аб'екта пэунай апрыёрнай суб'ектыунай устаноуцы.

У мауленж выяуляюцца акты змацыянальнай ¡дэнтьфкацьи суб'екта з богам. Умовай для такой ¡дзнтыф^кацьн з'яуляецца антрапапатызм - уяуленне аб чалавекападобнасц! бога. У адпаведнасщ з антрапамарфКшым прынцыпам вытворныя ад бог прадугледжваюць значэнне части (бататы, збожжа. ст.чран. ва а 'доля' 1 ¡нш.). Словы з коранем -бог- ужываюцца у беларускай мове для выражэння спагады (нябога, небажаты I ¡нш.). У выкл!чн1кавых выразах слова бог суправаджаецца паказчыкам нездчужальнай прыналежнасц'| ("Божа мой!").

Выпадга адноснай актуал1зацы: першай асобы у сферы патражмЫных, патрыятычных, ¡нтымных 1 тзютычных адноси ¡люструюць яе цялесны характар, яю адпавядае прынцыпу падабенства \ адноанам эмп1рычнай кан'юнкцьм частак у складзе цэлага. 1дэнтыфтацыя навакольнага свету з фЫчнай асобай з'яуляецца крын1цай эмацыянальнасц! у мауленнк

АктуалЬацыя другой_асобы_ ажыццяуляецца, як правша, з пункту гледжання суб'екта маулення - першай асобы - абумоулшае аказ'!янальны семантыка-прагматычны змест займенжка твой, ¡нфармацыя аб пасесуных адноанах пам1ж рэферонтам1, на ямя указвае займеннк твой, у мнопх выпадках атрыгишвае суб'ектыунае асэнсаванне. У свядомасф носьбтау мовы ¡снуе своеасаблшая пахалапчная устаноука на тое, каб бачыць за знешжм падабенствам якасную сувязь рэферэнтау, напр.: - На, на! Любуйся, яюя празэнты атрымлщае твая дачушка! -Лжэш! Каб яна была мая, то была б такая, як я (Купала). Прычынай канатацьи займеннжа твой з'яуляецца неправамернае выкарыстанне аналог» у жтэнс1янальнай сферы.

Прынцып "твой - таю, як I ты" дазваляе ускосна абразщь рэферэнта праз указание на яго адносЫы з друпм рэферэнтам, у дачыненж да якога суб'ект маулення мае негатыуную установку, напр.: - Ну, а твая палячка як пажывае? - не надта выб:рау ён [Ейктар] словы (Карпюк). Прагматычнае ужыванне займенжка твой звычайна суправаджаецца аптатыунай мадальнасцю - непажаданасцю чаго-небудзь, напр.: - Не хачу тваёй эащрга. не хачу! - шапчу у адказ (Ягоудзк). Радзей займенжк твой можа мець станоучы змест, напр.: - Скажы, мая прычоска табе падабаецца? -Ужо адно таму, што яна твая! (Карпюк).

Акты адноснай ¡дэнтыф1кацьн аб'ектау з 1рэцяй_асобай звязаны, як правша, з выражэннем пагарды i нянав!сц| як да гэтых аб'ектау, так i да самой асобы. Нянавюць распаусюджваецца на усё, што мае дачыненне да "яго", напр.: Яго [Яух1ма] умомант ззл1ло нянав'юцю, такой пякучай, luto стала цяжка дыхаць: ненавщзеу лыс!ну з psakímí валасамк ненавщзеу недаспаны зямлюты твар. ненавщзеу расхрыстаную касаваротку. ненавщзеу другую, худую шыю з ямкай над ключыцай... (Мележ). Элементы, на яюя распаусюджваецца нянавюць, звязаны пам1ж сабой эмтрычнай кан'ганкцыяй i састауляюць рэферэнцыяльна-экзацэнтрычны рад, напр.: Усё было нямта, нават нянавюна: i конь, i сын, i снапы. Увесь свет (Мележ). Нянавюць - вынк абстрактнага падыходу да рэчаюнасцк ягам н1вел1руюцца яе распазнавальныя прыметы. Гэтае адчуванне звязваецца з мысленнем, якое Гусерль назвау агнфкатыуным, а Лейбнщ - сляпым. Эпггэт сляпая

- пастаяннае азначэнне для нянавюцК Фгнфкацыя рэферэнцыяльных адноан -яскравы прыклад неразмежаванасц! ¡нтэнЫянала i экстэнЫянала.

Неправамернае прыунясенне у пасеЫуныя адносЫы ¡нтэнЫянальнасц1 абумоул1вае сувязь пытання "чый?" з семантыка-прагматычнай атрыбутыкай, напр.: -I вы не ведаеце чаму? - не ведаеце, хто ён, чый сын?! (Калша); Бацькоу ты чьих, чалавек, што рукою вандала Biy памяць пад дых... (М.Сянкевн). Суб'ектыуную канатацыю набываюць у мауленн'| прыналежныя прыметн1ю. напр.: Не раз i не два кляла яна /Ганна/ Глушаковы хлявы. Глушаковых свЫей, а веч а к. Глушаковых сабзк (Мележ). Абстрактна-схематычны падыход да рэальных з'яу выразна праяуляецца у сферы naniTbiMHbix адноан. Спекуляцьп на адносжах роднасц'| могуць прыводзщь да трапчных сацыяльных вынжау (клеймы тыпу "сын (дачка) кулака", абрэвттура ЧСВН

- член сямЧ ворага народа" ¡ ¡нш.).

Шматлмя адносныя ацэначныя намжацьи, утвораныя на падстзве пасеЫуных адносж, з'яуляюцца лаянкавымк Рэзка адмоуную ацэнку набывае у маулент уяуленне аб "чужой частцы" (св1нячы потрах, сабачая лапа - у адносЫах да чалавека). Лаянкавая лешка выяуляе найбольшы адрыу ад рэферэнта, што з'яуляецца перадумовай для стварэння экспрэсуных алапзмау (тыпу cvkíh сын ), яюя не маюць рэферэнцыяльнай суаднесенасф ¡ належаць выключна да апарату прагматычнай функцьн.

Адмоуная эмацыянальна-ацэначная канатацыя актау щэнтыф1кацы1 аб'ектау з трэцяй асобай тлумачыцца яе бессуб'ектным статусам. Суб'ектыуныя адносжы да аб'ектау - неадчужальных прыналежнасцей "яго", " яе" - вызначаюцца адноанам1 да самой асобы, якая знаходзщца па-за сферай "маё - тваё".

У т р э ц i м раздзеле "Суб'ектна-аб'ектная нещэнтычнасць. Прынцып гетэрагеннасц1 у мове" анал!зуюцца моуныя сродю i спосабы, звязаныя з ацэначнай итэрпрэтацыяй "¡ншага" (непадобнага), якое паустае як прынцып неупарадкаванага руху, зменл1'васц|, недыферзнцыраванасц!, неютотнасц1 i бяссэнсавасцк У сютэме моуных уяуленняу падобнае атаясамл1ваецца з дабром, непадобнае - са злом, недасканаласцю.

Пры дапамозе займеннка ¡ншы ¡ форм множнага л1ку н1вел1руецца асабовы статус рэферэнтау, напр.: Bwhíkí рэферэндума, паводле яго [Замяталжа] слоу, стал'|

пахавальным псалмом для пззнякоу. шушкез;,чзу, навумчыкау I ¡ншых ("Нар. газ."). Займенжк розны прадстауляе рэферэнта у якасц1 выпадковай з'явы. Нярэдка ужыванне гэтага займенжка суправаджаецца выражэннем класавай нянавюц! да ¡дэалапчных прац|ун!кау, напр. : ён /дакладчык/ сказау, што закщвае вудачю усякая нечысць - нацдэмы розныя, розныя Гартныя (Мележ). Падводзячы прадмет пад рубрыку "Рознае", суб'ект маулення не проста аддаляецца ад яго распазнавальных прымет, але \ яуна або ¡мплщытна дыскрэдытуе ¡х, пазбауляючы прадмет сваёй увап I праяуляючы у адноанах да яго чужасць \ абыякавасць.

Для выражэння уяулення аб недонтычнасф шырока выкарыстоуваецца у беларускай мове прыём кантрастыунага антан1м1равання. Ужываецца канструкцыя "Не ..., а ...", напр.: - Кюель. а не жанчына. Не выношу паказной святасц1 (Марчук). Значнае адлюстраванне у мауленж знаходзщь антытэза "чалавечае - нечалавечае", напр.: - Забт1 дзщя. Забт1 святое. Гэта ж не людзк а нелюдзН (Шахавец). Статус "не-чалавека" з'яуляецца пстарычна \ сацыяльна абумоуленым. Як правша, антыгуманютычнай устаноукай суправаджаецца нецяр^масць да "¡ншага" у сферы палпычных адноЫн, напр.: - Канчай яго, чаго цырымон'щца! Нехта друп запярэчыу: -Кончыць заусёды паспеем... Чалавек. як-жяк... - Чалавек?! Недабп"ы контрык ён!.. (Марчук). Як тслью чалавек перастае разглядацца у якасц1 суб'екта - раунапраунай ¡стоты, пытанне аб яго жыцц| I смерц! перастае быць маральнай праблемай.

Неабходнай умовай щэнтычнасц! аб'екта з'яуляецца яго ¡нварыянтнасць (устойл!васць, нязменнасць). Варыятыунасць з'яуляецца крынщай "¡ншага" стану аб'екта \ пазбауляе яго уласц1васц1 быць тоесным самому сабе. Прагматычная рэлевантнасць зменл1васц1 выразна праяуляецца у метамарфозе - тропе, яю фунтуецца на уяуленж аб градацьн/дэфадацьи аб'екта. Звычайна адмоуна ¡нтэрпрэтуецца страта папярэдн1х становых якасцей (азвярэць. звар'яцець, здзяц1нець. вырадз'щца. асвтець ) ¡нш.', параун.: азвярэць - звер?. ахамець - хам, абабщца - баба? \ г.д.). Дзеясловы стаиь. ператварыииа могуць служыць у якасф дыягнастычных пры размежаванж метамарфоз \ метафар, параун.: хам - стау хамам - ахамеу. але: варона? - "стау варонай. Працэс метамарф1зацьи адбываецца, як правша, у дыяпазоне "антрапаморфнасць - неантрапаморфнасць". Структуруючы аб'екты па шкале "вышэй-жжэй", метамарфоза выражае суб'ектыуныя адносЫы да узвышанага I ганебнага у чалавечым жыцц1.

Адмоунае стауленне да "¡ншага" можа выражацца у мауленж пры дапамозе ммесюа (пераймання) - своеасаблшай скажонай цытацьй чужога маулення. ПЫхалапчная установка на адзшую правшьнасць свайго маулення прыходзщь у супярэчнасць з фанетычным'| законам! ¡ншага маулення, напр.: - Чуеце, як вукае? -шэптам перакрывша мужчыну: "Кунь, вуз! Пушоу-пу1хау" (КалЫа). Мауленчыя карыкатуры могуць мець з'едлюую ¡дэалапчную канатацыю , напр.: Потому как если бы правительство только занималось "¡дэялёпяй". мы бы уже давно пили пустую "гарбату" вприкуску с политическими заявлениями ("Нар. газ.").

У беларускай мове на выражэнн': адчужальных адносЫ спецыял'юуецца уласц|'вае для ¡ншамоуных (нямецюх) слоу гукаспалучэнне [шм]: "анкеты-шманкеты" (Брыль), "танцы, шманцы" (Супрунчук), "курч, шмурч" (КалЫа) I ¡нш. Механизм

пераймання дазваляе су5'екту маулення выказаць адчужальныя адносжы да рэферэнта шляхам наумыснага скажоння яго маулення або выкарыстання у адноанах да адрасата экзатычных для беларускай мовы гукавых спалучэнняу.

Чацвёрты раздзел "Семантыка \ прагматыка колькасных адносЫ" прысвечаны аналЬу семантыка-прагматычных уласц'васцей велнынь ("большае-меншае"). У прапорцыях няроуных велЫынь адноаны меншай вел1чыж да большай называюцца недахопам, а большай да меншай - лшкам. Паняцц1 "недахоп" I "лшак" з'яуляюцца надзвычай релевантным! у прагматычных адносжах. "Граду1раванне 1' эмоцьи цесна пераплецены, г.зн. выраэы "больш, чым" '1 "менш, чым" звычайна перадаюць як аб'ектыунае, так \ суб'ектыунае фаду!раваныя значэнж у залежнасц1 ад павел1чэння ц1 памяншэння колькасц1\1

3 адноЫнам1 недастатковасц1 звязана адна з ф(гур экспрэЫунага маулення -меёзю, сутнасць якой заключаецца у заведамым прымяншэнш ступеж ц1 уласц1васц1 чаго-небудзь. Прымяншэнне можа ажыццяуляцца розным1 сродкам1 I прыёмам1, служыць для выражэння як мел1яратыунай, так I пеяратыунай эмацыянальна-ацэначнай канатацьп.

1мплщытная фадацыя \ адносжы "менш, чым" уласфвы дэмшутыуным формам. 3 прагматычнага пункту гледжання памяншальнасць характарызуецца амйвалентнасцю. У актах эмацыянальнай ¡дэнтьфкацьи памяншальнасць звязваецца з ласкальнасцю ("Малому уласцша быць мшым". К. Аксакау). Супрацьлеглую канатацыю набывае памяншальнасць у сувяз1 з рацыянальнай ацэнкай "важна": з прыметай 'малы' асацьируецца уяуленне аб неютотнасцг, да малога ставяцца з пагардай; параун.: Бязмежная жаласць да яе пражзала сэрца. -Няпрауда... Ты тая ж маленькая Волечка. Маладая, дауно жаданая (Дубоука); "Змылачак ты фюрэрскГ, - усм'|хнууся у думках Апесь (Брыль). Мел1яратыуная канатацыя дэмжутыуных форм змяняецца на пеяратыуную, кал1 яны ужываюцца у ¡нтэнЫянальных кантэкстах, параун.: - Ой, Сцёпачка, яю ж ты п'яненькП - здзуляецца Надзя (Плевм); На лесв1чнай пляцоуцы стаяу п'яненью Язэп Каня (Ас|'пенка).

Найбольш тыповым'| для памяншальна-ласкальных форм з'яуляюцца кантэксты, у яюх выказваюцца спачувальныя адносжы да аб'екта. Пачуццёвыя адценж да аб'екта ¡дзнтыфжацьн фактычна не паддаюцца клас1ф1кацьм. Памяншальна-паскальная дэрывацыя характарызуецца незвычайным пол1марф1змам, напр.: Прыгадвалюя \ словы - мама , мамка , мамачка ; матулька , матулечка ; мамуся , мамуська , мзмусечка ; матухна , матухнзчка , матка I мацечка матачка I маценька ...(ЯнкоускП.

Шырока прадстаулены у мауленж выпадет эмацыянальнай транз1тыунасц|, напр.: Ён [Колька] спау на спЫе, закжуушы тоненьюя ручю над галавой, трох1 сагнуушыся кволеньгам цельцам ... (Пгев'м).

Памяншальна-ласкальныя формы могуць ужывацца не талью ¡нфарматыуна, але \ камужкатыуна - для перадачы адрасату суб'ектыунай пачуццёвай ¡нтэрпрэтацьп аб'екта, напр.: - А вы чайку гарачанькага ... А можа, сырадойчыку пап'еце, -

1 Сепир Э. Градуирование // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XVII. - 1985. - С. 59.

прапанавала Домна Сщарауна (Гаурылюн). У камункатыуным ужыванж, у адрозненне ад ¡нфарматыунага ужывання, мел!яратыуныя формы не сведчаць аб эмацыянальным стане гаворачага, а перадаюць свайго роду пачуццёзае паведамленне.

Пагардл1вае значэнне уласц!ва дэмнутывам, яюя даюць маральную ацэнку рэферэнтам, напр.: - Падсишачку сабе знайшоу ... (МЬсно); Кпасавай пагардай прасякнуты палпычныя ацэнга, напр.: - Там адны буржуйчыю вучацца (Астенка); -Слабей аф!иэрык , - сказау Каварск! ( Далщов!ч). Адчужальная канатацыя дэм'шутыуных вытворных тлумачыцца ¡х сувяззю з прапазщыянальнай функцыяй. Гэтая сувязь адсутннае у актах эмацыянальнай щэнтыфкацьп аб'етау з суб'ектам, у яюх акцэнт ставщца на падабенства.

Акрамя дэммутыуных форм, значэнне недастатковасф перадаецца у беларускай мове прыстаукам1 са значэннем непаунаты, напр.: неданосак , буржуй недарэзаны , прыдурак , напаудз1кун 1 ¡нш. Прагматычная ¡нтэрпрэтацыя недастатковасц1 у шэрагу выпадкау ажыццяуляецца словам! з метафарычным значэннем. Так, ужытае у пераносным значэнж слова свЫня характарызуе малакультурнага чалавека, слова мядзведзь - недастаткова выхаванага, слова цюлень - недастаткова рухавага \ г.д. Прыродная прымета, на якой грунтуецца метафарычнае значэнне, з'яуляецца ¡мплщытна граду1раванай \ суаднос!цца з пэунай нарматыунай шкалой, на якой яна вызначаецца параметрам! " менш, чым", "неда", "мала" I ¡нш.

Значэнне недастатковасц! супрацьпастауляецца значэнню празмернасц! (лшку), якое звязваецца з вылучальнай функцыяй мовы. На празмернасц! грунтуецца эмфаза - ф1гура маулення, сутнасць якой заключаецца у вылучэнн! якога-небудзь элемента выказвання. Такое вылучэнне дасягаецца лешчным! (дэйктычным! \ нам1натыуным|), словаутваральным!, сжташчным! ! фанетычным1 сродкал/п. У адпаведнасц! з гэтым ¡снуюць розныя тыпы моуных эмфаз, яюм1 выражаецца аугментатыунасць (павел1чальнасць).

Адным з найбольш распаусюджаных эмфатычных сродкау беларускай мовы з'яуляецца займенжк гэты . Прагматычнае ужыванне займенжка гэты становщца магчымым дзякуючы яго агнфкацьн - ператварэнж з "слова-метю" у слова, якое характарызуе. Канатацыйны дыяпазон займеннжа гэты надзвычай шырою, аднак ва уах выпадках гэты займенн!« выступав у якасц1 сродку суб'ектыунага волевыяулення (непажа да нас цО адносна празмернасц! (лшку) аб'екта I служыць сродкам аб'ектываванага адчужэння, напр.: - На чорта табе гэтая старая качарга ? - спытау бацька (Астенка); - Штоб \ духу етаго не було! (Мележ); - Тольм мне етаго не хапала - уздыхнуу Казакев1ч (ЛевановЫ). Эмфатычная функцыя уласцша у беларускай мове таксама займеннкам самы (самая поскудзь). так! (такая сволач)I ¡нш.

Вылучальную функцыю выконвае у мауленж ап'юанне. Ап'юальная канструкцыя уяуляе сабой ¡менную групу, якая адсылае да ¡ндыв!дуал!заванага у спуацьн маулення рэферэнта. Падставай для выкарыстання дэскрыптыуных ¡ндыв1дуал1зуючых канструкцый у прагматычных мэтах з'яуляецца, па-першае, тое, што дэскрыптыуная прымета (рыса) мае рэальна-рэферэнцыяльны характар I не

можа служыць сацыяльным азначэннем асобы. Б1ялапчныя уласц1васц1 чалавека (рысы твару, вел1чыня вушэй, колер вачэй I валасоу I1 ¡нш.) не укпючаецца у ланяцце "асоба". Па-другое, аказ1янальная абразл'геая дэскрыптыуная намшацыя грунтуецца на анамальнай (нетыповай) прымеце, якая " юдаецца у вочы" наз^альшку I мае ¡дэнтыф|кавальную с ту. Акцэнтаванне увап на неардынарнай прымеце рэферэнта стварае эмфазу, напр.: - ён табе кветю ноаць, гэты лысы таукач ... (Навуменка); -Вышхнще яе, не давайце ёй ... - Каму ёй? - Вунь той, з каутуном на га лаве! (Бондар); - Уся веска гаворыць, што вы з той, цыглай у белых штоыках , бегал1 да Вастя (Шахавец).

Эмфатычная функцыя уласцюа словам тыпу экземпляр , сЫгура , кадр, асноунае прызначэннз яюх - вылучаць адзжкавы прадмет з аднароднага рэферэнцыяльнага рада, напр. : - Трапляюцца экземпляры , - лакруц1у галавой Сасноусю (Карпау).

Эмфатычную функцыю выконваюць у беларускай мове суф!ксы з павелмальным значэннем. Найбольш регулярны з ¡х - суф1кс-1н-а (гадзща, скацЫа , гульта1на \ ¡нш.). Вылучальная экспрэая уласцша суфжсам з элементам *д (зладзюга падлюга .спрытнюга , бамб!за ! ¡нш. ), суфжсу -еч-а (-эч-а) ( худзеча , скупеча , гультаеча \ ¡нш.), -¡шч-а (-ышч-а) (нзашча , ручышча , нажышча ! ¡нш.), -¡ск-а(о) (канюка , агнюка ; дыял.: волыско , выпручыско , гулыа¡ско \ ¡нш.), -¡зн-а (худзЬна ), -ак-а (-як-а) (чарцяка ), -рно (сабарно) ! ¡нш. Прагматычная значнасць суф!ксальных вытворных фунтуецца на значэнж павелнальнасцК

Вылучэнне ¡стотнай у сэнсавых адноЫнах часто выказвання ажыццяуляецца пры дапамозе фанетычных (сегментных прасадычных) сродкау. Эмацыянальная афарбоука слова падкрэсл1ваецца эмфатычным намекам. Звычайна падаужаецца зычны гук, напр.: - Бар-р-ран . Усе вы бараны бязмозпя! (Грахоусю); - К-кулацкая душа!.. Контра! (Мележ). Суб'ектыуная канатацыя можа звязвацца з экзатычнай "¡ншасцю" запазычанага слова (мадам, марцыпаны \ ¡нш.). Канатацыя ¡ншароднасц1 выяуляецца у некаторых ¡ншамоуных суфксах (тыпус , заюдоны , старушэнцыя \ ¡нш.). Эмфаза дасягаецца паутарэннем адзшак мауленчага ланцужка (гады , гады; свалата. свалата \ ¡нш.).

Цесная сувязь фаду|равання I эмоцый дазваляе выраз'щь у мауленж цэлы калейдаскоп эмацыянальна-ацэначных адценняу, акс!ялапчная характар яюх абумоулгааецца прагматычным кантэкстам.

У канцы главы прыводзяцца каротюя вывады.

Глава II "Семантыка-прагматычныя уласц!васц1 прамой рэферэнцьп" прысвечана аналЬу семантыю I прагматыю абсалютнай асабовай I прадметнай рэферэнцьп'. Глава складаецца з шасц1 раздзелау.

У першым раздзеле "Прынцып адрознення. Класавы падыход у мове" акрэсл1вакэцца зыходныя перадумовы даследавання прамой рэферэнцьп. Гэты В!Д рэферэнцьп (уключаючы аутарэферэнцыю) грунтуецца на прынцыпе адрознення I звязваецца з модусам ¡снавання асобы па тыпу "быць". Адрозненне стварае значнасць 1' сацыяльную адзжку - асобу. Модус быцця мае у якасф сва\х перадумоу незалежнасць I наяунасць крытычнага розуму.

АпазЩыя "экстэнаянал - ¡нтэнс1янал", у асновэ якой ляжыць супрацьпастауленне падабенства i адрознення, адпавядае апаз1цьп мноства, р.кое задаецца экстэнаянальным шляхам ¡ мае гнасеалапчную прыроду, i класа -анталапчнага утварэння, аснову якога складае паслядоуная дыферэнцыяцыя аб'ектау. Клас'фкацыя, у адрозненне ад TaKcaHaMii, з'яуляецца аналлычнай формай разумовай дзейнасцк Яна прадугледжвае селектыунасць (адбор) i папярэднюю зададзенасць адносж. Класфкатары ("словы-анаглзатары") адсылаюць не да канкрэтных прадметау, а да класау (паняццяу).

Супярэчнасць класавых адносж ("або-або") i адносж элементау мноства ("i-¡") з'яуляецца асноунай супярэчнасцго, на якой фунтуюцца шматлшя прагматычныя эфекты i якая прадвызначае характер асабовай i прадметнай рэферэнцьн. Размежаванне i змешванне гэтых адносж выступав у якасц1 падставы для праяулення у сферы рэферэнцыяльных адносж ¡epapx¡4Hara прынцыпу "вышэй-нЬкэй". Гэты прынцып звязваецца з дзвюма з'явам1, яюя маюць месца у мыслена i мове - субл!мацыяй i прафанацыяй.

Субл1мацыя фунтуецца на разборл1васц1 i дыферэнцыяцьм; непараунальнае, непадобнае - с'жожмы узвышанага ¡ дасканалага. Тэрмж "прафанацыя", наадварот, указвае на спосаб, пры дапамозе якога вышэйшыя формы зводзяцца да нЬкэйшых. Гэта бывае у тых выпадках, кал1 да рэчаюнасц! ладыходзяць татальна (без разбору), г.зн. кал1 адносжы лапчнай дыз'юнкцьн, яш прадугледжваюць выбар, падмяняюцца больш простым! адносЫам1 эмт'рычнай кан'юнкцьм. Прастата i агульнадаступнасць прафашчнага тыпу мыслення робщь яго надзвычай папулярным у розных сферах фамадсих адносж.

3 субл1мацыяй i прафанацыяй звязана ¡снаванне у беларускай мове супрацьпастауленых па зместу i функцьм намжатыуных адзжак. Беларускамоунай практыкай выпрацаваны прыемы i сродю выражэння субл1мацыйных i адчужальна-прафажчных сэнсау. 3 найбольшай выразнасцю прынцып "вышэй-нЬкэй" выяуляецца у сферы асабовай (дэйктычнай i намжатыунай) рэферэнцьн.

У д р у г i м раздзеле "Семантыка-прагматычны аспект рэферэнцьн асобы" анал1зуюцца семантычныя i прагматычныя уласцщасф асабовай рэферэнцьн. Метадалапчны сэнс нашага пункту гледжання заключаецца у прызнанж суаднесенасф дэйктычных ¡ намжатыуных сродкау рэферэнцьн асобы. Структуру катэгорьм асобы складае апазщыя дзвюх раунапрауных асоб "я-ты" трэцяй асобе -"ён (яна, яно)". 3 актуалюацыяй першай ¡ другой асоб звязана ¡снаванне уласных i агентыуных ¡мён, рэферэнцыя трэцяй асобы ажыццяуляецца пры дапамозе абразл'|вых ¡ндыв1дуал1заваных намшацый - мянушак.

Уласнае ¡мя з'яуляецца выявлением "аднаго з вышэйшых тыпау iepapxii жыцця" (П.Фларэнсю), першым i найбольш ¡стотным самапраяуленнем чалавечага "я", сродкам субл'|мацы'| асобы. Сэнс ¡снавання уласнага ¡мен'| зводз1цца да намжатыунага выяулення сама1дэнтычнасц1 ("самасцГ) асобы. Уласнае ¡мя цалкам антрапацэнтрычнае, ¡нфарматыунае, энцыклапедычнае. Па сваёй прыродзе яно не мае значэння (канатацьп), а акамулюэ ¡нфармацыю аб рэферэнце.

Субл1мацыйная функцыя уласнага ¡меж рэалйуецца праз зваротак. Зварот па ¡меж узвышае адрасата, пераводзщь яго у зуЫм ¡ншую рэальнасць, чым тая, якой з'яуляецца рэальнасць рэчы. Няведанне уласнага ¡мен'| сведчыць аб тым, што для суб'екта маулення адрасат не мае асабл1вай значнасцК напр.: - Эй, вы, як вас там ... Таня , падайце, кал1 ласка, крэсла ... (Супрунчук). Пры адчужэнж ад суб'екта пазбягаюць ужываць яго уласнае ¡мя. "Свой" свет - гэта свет уласных ¡мён.

Уласныя ¡мёны функцыянуюць у м!жасабовых адноанах \ з'яуляюцца паказальным1 для дыягностым харатару гэтых адноЫн. Яны рзагуюць на розныя адценж сацыяльных зносш I выяуляюць пры гэтым незвычайную пбкасць. Выбар формы \ структуры уласнага ¡меж абумоул!ваецца шкалой духоунай дыстанцьм, якая юнуе памЬк асобам!. Уласнае ¡мя дазваляе суб'екту маулення выказаць да партнёра па зноанах пачуццё бл1зкасц| або роднасцк У неафщыйнай сферы уласнае ¡мя набывае рэдукаваную форму 1 можа "рассыпацца" бясконцым1 варыяцыям! на асноуную тэму, у афщыйнай сферы ужываецца складаная форма уласнага ¡меж, утвораная паводле прынятай у грамадстве мадэлк

Адсутнасць у уласнага ¡меж сувяз! з ¡нтэаяналам можна л'шыць, як сведчаць шматлмя прыклады, талью ¡дзальным станам гэтай катэгорьм. На самай справе уласнае ¡мя аказ!янальна I узуальна пераходзщь у разрад канатацыйных адзЫак. Канатацыя уласнага ¡меж абумоул1ваецца неразмежаваннем сфер ужывання яго неафщыйнай ( афщыйнай форм (баба Клёпа - Клеапатра , Вась Вась - Васшь Васшьев1ч ). Публннае ужыванне памяншальнага ¡меж у адносшах да дарослага чалавека пры^носщь у фамадскую атмасферу фальш I неабходнасць нейкай падсвядомай устаноуи (Саша - замест Аляксандр 1ванав'1ч). Звычай ужываць памяншальныя формы уласных ¡мён для прыжжэння дарослага чалавека мае даунюго пстарычную традыцыю.

ПамЬк уласным ¡менем ! яго рэферэнтам адсутжчае ¡нтэрвал абстракцьй. Гэта з'яуляецца падставай для атаясамлшання уласнага ¡меж з уласц|'васцям1 рэферэнта, напр.: Не магу выгаварыць паганае ¡мя Таццяны . Нюол! у жыцф не змагу палюбщь гэтае слова (Казлоу). Рэферэнтныя уласц!васц1 уласнага ¡меж страчваюцца у антанамази - метафарычным ужыванж уласнага ¡мен! для характарыстыю асобы, якая мае уласцтас^ носьбгга пэунага ¡мен! ("Ну : Сцёпа ты ..." Пгев1ч). Прафанацыя самой катэгорьн уласнага ¡меж мае месца тады, кал1 у гэтую катэгорыю прыуносщца ¡дэалапчны змест (Молат Дзмггрыев!ч , Марлен , Юм \ ¡нш.).

Семантычныя I прагматычныя уласц'|васц'| уласных ¡мён звязаны з ¡х асноунай функцыяй - быць намЫатыуным! сродкали рэферэнцьп асобы. У гэтай функцьн уласныя ¡мёны выяуляюць здольнасць прыстасоувацца да адценняу адносш у межах пэунага соцыуму; яны цалкам пластычныя \ лёгка успрымаюць кожны нацюк на сябе.

Агентыуныя ¡мёны мажфестуюць сацыяльнае абл'мча асобы. Трансцэдэнтнае "я" схавана ад друпх, для грамадства ¡снуе тольга асоба у свэ1М сацыяльным (праяуленым) абл1ччы, якое атрымл1вае дэйктычную эксплтацыга пры дапамозе займенжка ты , а намЫатыуна вуражгецца агентыуным! ¡мёнамк Агентыунае ¡мя -сродак сацыяльнай субл1мацьй асобы; яно узвышае асобу, прадстауляе яе у рол1 дзеяча, напр.: - Дзе ето заседзеуся, старшыня? - У тым, што ён [бацька] назвау не

"М!канор", а "старшыня", у тым, як сказау гэта, чууся гонар за сына (Мележ). У пазщьп другой асобы суб'ект надзяляецца правам быць юм-небудзь.

Кожная сацыяльная роля з'яуляецца зададзенай \ прадпюанай. Грамадсюя нарматыуныя стэрэатыпы маюць дынам1чны характар \ складваюцца на аснове ¡мплжаць» "кал;..., то...". Яны не то лью пабуджаюць асобу да пэунага тылу паводзм, яюя чакае грамадства ад носьб1та агентыунага ¡мен, але I прадвызначаюць характар гэтых паводзЫ; напр.: - Мы ж байцы з табой. Толью уперад 1 ж кроку назад (Супрунчук); - Мы во бабы I то ... А ты ж брыгадз1р ... (Гаурылюн). Наяунасць у агентыунага ¡меж семантыка-прагматычнага плана дазваляе яму быць сродкам уздзеяння 1 сацыяльнай рзгуляцьи паводзЫ асобы у грамадстве; кожны член грамадства павжен паводзщь сябе адпаведна сваёй сацыяльнай рол|' 1 адпаведна свайму ¡меж.

У беларускай мове ¡снуе шэраг прыёмау I сродкау субл1мацы! асобы у агентыунай ролк Гэта ганаровыя званж (майстра , маэстра , ударжк \ ¡нш.), адпаведная ¡нтанацыя (- На тое яны I мужчыны ... - Пгев1ч), жэсты (- Камандз'ф - во!-падняу ён [ Жываценка] уверх палец . - Хомчанка). Сцвярджальна-субл1мацыйную функцыю выконвае у мауленж адмауленне тыпу (не зломак , не заморыш \ ¡нш.). Значнасць асобы падкрэслшаецца на шсьме ужываннем вял1кай лгары, напр.: Запаважал1 Мастака (М1хно); 1ван Пятров1Ч быу Настаунжам (Савоська). Разнастайным! з'яуляюцца таксама сродю прынЬкэння агентыунага статусу асобы. У мауленж падкрэсл!ваецца намжальнасць ¡мен! сацыяльнага агента, напр.: -Гаспадары, называецца ...(Гаурылюн); так званы паэт, адна назва , адно званне } ¡нш. У вусным мауленж неадпаведнасць нарматыунаму уяуленню выражаецца з дапамогай спецыфннай ¡нтанацьн, напр.: - Я и ты прыклад ¡м лаказваеш, чаму вучыш, настаужк? - яна [мац'О знарок'нацюнула на апошняе слова (Зэкау). На п'юьме намЫальнасць перадаецца двукоссем, напр.: Хто дакажа "усенароднаабранаму". што парламент не парушае Канстытуцыю?! (Л1М). Сацыяльнае прэжжэнне агента дасягаецца заменай яго прафесмнага ¡меж на менш прыстыжнае, напр.: Але зноу жа, згодна з прэзщэнтам, Ц1цянкоу усяго толью "заухоз"... ("Свабода"). Сацыяльны статус асобы прыжжаецца дэмжутыунай формай агентыунага ¡меж, напр.: - Ну ж I настаужчю тады был!... (Карпкж).

Грамадсюя нарматыуныя стэрэатыпы з'яуляюцца адноснымк Кожны соцыум можа даваць свае прыклады нарматыуных рэпрэзентацый, напр.: - Яга ж гэта хлопец, кал1 ён ж разу дзяучыну у канопл1 не зацягнуу, - гаварыл1 у вёсцы (Кусянкоу). Грамадства не падыходз'щь, як правша, з меркай належнага да "несвядомых" рэферэнтау, яюя яшчэ не уключаны у сацыяльны парадак., напр.: - Прычым тут Вадз1'м? Ён жа дзщя , зуам яшчэ дз1ця (Бондар).

У беларускай мове у большай ступеж эксплмазаны выпади, у яюх адмоуна ¡нтэрпрэтуецца адхшенне ад нормы, а не адпаведнасць ёй. Моуная свядомасць з асаблшай п'шьнасцю став'щца да тых, ад каго залежыць сацыяльны парадак - асоб, яюя выконваюць пэуную сацыяльную ролю! з'яуляюцца носьбтам1 агентыуных ¡мён.

Трэцяя асоба выключаецца з адноан, яюя характарызуюць "я" ! "ты", \ мае рэферэнтны статус аб'екта (рэчы). Рэферэнцыя адзЫкавага аб'екта ажыццяуляецца

указальна (займенн!кам1 ён , яна , яно ) ; намматыуна - пры дапамозе ¡ндывщуальных назвау, яюя даюцца канкрэтным адушаулёным \ неадушаулёным аб'ектам - ¡ндывадам (горад Шнек , карова Зорка , вулща Зялёная \ т.д.). Ужытая у адносшах да суб'екта (асобы) ¡ндывадуальная назва пераводзщь яго у прадметна-рэчыуны план 1 усведамляецца носьб!там1 мовы як мянушка ("мяно", "шчка", "шкуха").

Мянушка прадстауляе чалавека не як асобу, а як ¡ндывща (асобжу) -экземпляр чалавечага роду, яга вылучаецца сва1м1 экзатычным1 недыстынктыуным1 прыметамК У мянушцы сумяшчаецца намЫатыунасць 1 прапазщыянальнасць. 3 аднаго боку, мянушка па-свойму ¡дзнтьфкуе ¡ндывща, а з друпога - дае яму суб'ектыуную харакгарыстыку. Змест мянушю у большай ступени суадносщца э выказваннем, чым з чыстай намжатыунасцю I можа быць асэнсаваны на прадмет 1сц1насц1 ("дзядзька Дзюб сапрауды мае доуп нос" \ ¡нш.). Асобныя мянушга па форме могуць нагадваць прапазщыю, напр.: Мянушка, якую наау саугасны пастух М1кола Чуткау, была, бадай што, самай мудрагелютай - Мухщумал1яздох ("Полымя").

Значная колькасць мянушак мае дэлакутыуны (адфразавы) характар. Звычайна мянушкам! становяцца словы-параз1ты (Бацька кал1 зазлуе, дак ус)х пасылау да ядронай мацеры. Яго Ядронам \ празвалк.. (ГПпсга). Утваральнай базай для мянушак могуць выступаць сегментныя адзжга маулення: фанетычныя словы (М|'шка Лучок па мянушцы Авотово ), фразы (- Мянушка такая - Абыщха . Кажадуб; -Ты не бачыу сёння "Усё прадам"? Дантенка). Мянушка можа быць матывавана рэфлекторным1 гукамь яюм1 характарызуецца мауленне асобы, напр.: На варце Гэгэкала ... Раздалося не на адны гонк Гэ-га-гэ! (Янкоусга).

Мянушю матывуюцца не тольга фразавым1 (цытатным1), але \ дэскрыптыуным! элементам! (Чорны , Рабы , Мечаны ). Дэскрыптыуным1 па сваёй прыродзе з'яуляюцца назвы прыродных рэалм, ягая шырока выкарыстоуваюцца у рол! мянушак (Жаба , Слон , Гуса к , Цапля I ¡нш.). У рол1 мянушак функцыянуюць назвы прадметау матэрыяльнай культуры (Ступа , Тумба , Аглобля , Бочка ! ¡нш.). Мянушкам1, як правша, становяцца назвы тых рэчау, у ягах канкрэтна-вобразная ("жывая") ¡канмнасць пераважае над дыяграматычнай ¡кажчнасцю (Пщажок).

Мянушга звычайна бытуюць у асяроддз1, у як:м не бярэцца пад увагу асоба чалавека. Ужываючы мянушку, суб'ект маулення не тольга адчужаецца ад другога чалавека, але \ дэманструе сваю перавагу над ¡м. Акт абразлшай намжацьм, у яюм выкарыстоуваецца мянушка, з'яуляецца актам прафанаць» асобы, спекуляцыяй на пажжзнне.

У т р э ц I м раздзеле "Семантыка-прагматычны аспект рэферэнцьп калектыву" разглядаюцца семантычныя I прагматычныя уласц1васц1 дэйктычных \ намжатыуных сродкау, яюя суадносяцца з пэуным! рэферэнтным1 фупам! -калектыуным1 суб'ектам1. Дэйктычная рэферэнцыя калектыву ажыццяуляецца з дапамогай займенжкау мы , вы , яны ; пры намжатыунай рэферэнцьи выкарыстоуваюцца розныя тыпы антрапон'!мау, яюя ¡дэнтыф'|куюць асоб паводле ¡х месца жыхарства, нацыянальнасц1, партыйнай прыналежнасц! 1 да т.п. Такая

¡дэнтыфжацыя адбываецца пры узаемадзеянж з семантычным1 ¡ прагматычным; фактарамк

Калектыунае "мы" ¡снуе у мауленж не ¡накш, як на аснове "я". Займенжк мы робщь выяуленне першай асобы больш массным, але менш акрэсленым, напр.: -Што, мы не маем права тут юраваць?.. Мы ж вызвала ix /заходжкау/ ад буржуяу, нясем ¡м святло, новае жыццё! (Далщовм). У выжку ппертраф|'раванага усведамлення свайго "мы" капектыуныя суб'екгы пачынаюць л^чыць сябе абраным'| i прадузята адносяцца да ¡ншых соцыумау ("¡ншародцау"). Грамадсю "нарцы&зм" праяуляецца ва. успрыманж ¡ншых чалавечых супольнасцей бессуб'ектна - як "яны" ("не-мы"). АпазЩыя "мы - яны" з'яуляецца прыватным выпадкам адлюстравання у беларускай мове фундаментальнай апазщьи "свае - чужыя", аснову якой складае сацыяльная ксенафо61я - варожасць да усяго чужога (ладу жыцця, ¡дэй, светапоглядау).

Займенн'|к яны набывае у мауленж канатацыю чужасц'|, напр.: Незнаемая жанчына усё пыталася, плачучы у трубку: "Што яны з нам1 робяць?" Так свет падзялгуся на "мы" i "яны" ... (ГШ). Апазщыя "мы" - "яны" можа мець антыгумажстычную установку: "мы - людз1, яны не людз1 (ворап, бЫлапчныя ¡стоты, рэчы)", а таму не маюць права на этнмнае ¡мя i не дапускаюцца да зноЫн. Прычыны шматлМх сацыяльных супярэчнасцей, адлюстраваных у мове, караняцца у свядомай аб'ектывацьп ¡ншых чалавечых супольнасцей, адмауленж ix чалавечых уласц!васцей.

Семантыка-прагматычны план дэйктычных сродкау рэферэнцьм калектыву з'яуляецца аказ1янальным i абумоулены ¡дэалапчным1 фактарам1, яюя прадвызначаюць характар ацэначнай канатацьм займеннжау мы , вы , яны i уплываюць на ix ужыванне у якасц'| сродкау узвышэння i прынЬкэння "свайго" -"чужога".

Параметр "вышэй-ижэй" у поунай меры выяуляецца у сферы нам!натыунай рэфенрэнцьи калекгывау. 1нфармацыя аб рэферэнтнай прыналежнасц асобы нярэдка ускладняецца дадаткозай семантыка-прагматычнай канатацыяй; намжатыуныя сродй рэферэнцьн пачынаюць суадноацца з пэуным1 атрыбутам! рэферэнтау.

Пэунае адлюстраванне у беларускай мове знаходзЩь супярэчнасць памЬк горадам ¡ вёскай. У спуацьп моуных 3hocíh га раде k¡ жыхар можа выказваць высакамер'е ¡ непавагу да жыхара вёсю; напр.: Ca мной 1гар нават гаварыць не хацеу - лЫыу мяне проста вясковым хамутом (Сачанка). Неалапзмам з'яуляецца абразлшая нам'жацыя калхознт, напр.: I вось чарговы парадокс: "калхозжк'Г сёння вырашаюць лёс фамадства. Гэта нешта накшталт пометы гарадсим "вумжкам" ды "вучоным" за знявагу ¡ занядбанне мжулых часоу (ГШ). Факт прыналежнасц! да гарадскога насельжцтва можа асэнсоувацца як станоуча, так i адмоуна, напр.: - А мой не абы-якую бярэ ... Яна гарадская , - адазвалася Bapasynixa (Калжа); параун.: - Наслухауся ты гарадск1х разумжкау . А сэнсу не дабрау (AcineHKa).

Этжчнае "мы" фарм!руецца праз усведамленне сваей прыналежнасц! да пэунага народа, напр.: - Беларусы! Мы - вял1Ю народ. Шырока раскжулюя мы i

спрадвеку жывем тут (Багдановн). У шматлмх выпадках этжчная щэнтыфкацыя ажыццяулецца па прынцыпу "мы - яны", у адпаведнасц1 з яюм ¡ншыя этнасы усведамляюцца "жжэйшымГ ("А за Палессем людз1 ё? ё, толью дробненьюя"). Этжчнаму нарцыЫзму супрацьпастауляецца этжчны жплЬм ("Палешую мы, а не чалавекГ).

Этнавызначальны паказчык "мы - яны" звязваецца з ¡снаваннем у беларускай мове двух тыпау этжчных намЫацый - этножмау \ этичных мянушак, ягам! высмейваюцца схшьнасц1 пэуных народау, ¡х звыча1 ( бульбашы , мамалыжнт I ¡нш.). У сферы пал'гтычных адноЫн носьб'гг этнмнай мянушю можа успрымацца як вораг, напр.; - Твой вораг маскаль ... Твой вораг лях ... Усадз! яму у жывот трызубец!.. (Прокша). Этжчнай мянушкай адмауляецца самабытнасць пэунага этнасу, сцвярджаецца яго "тутзйшасць".

У беларускай мове адлюстравалюя саслоуныя супярэчнасц1. Прадстаунш пэуных саслоуяу могуць лмыць сябе "вышэйшымГ: прэтэндаваць на вытанчаны густ, манеры, выключную ¡нтэлектуальнасць \ ¡нш. Кантрастыуны прынцып падзелу сацыяльнай рэчаюнасц1 паводпе саслоунай прыметы адлюстраваны у творах мастацкай лтаратуры (камедыях Дунжа-МарцЫкев1ча "ГМнская шляхта", Яню Купалы "ПаулЫка"). Нараджэнне абразл1вых семантычных неалапзмау найбольш актыуна адбываецца у перыяды карэнных сацыяльных пераутварэнняу. Так, пасля рэвалюцьп 1917 года, адмоунае канатацыйнае значэнне атрымал1 назвы прадстаужкоу пануючых саслоуяу (пан , барын , барыня, багач \ ¡нш.).

Значны уплыу на фарм1раванне ¡дэалапзаванага слоужка беларускай мовы зрабу падзел свету на дзве антаганютычныя астэмы - сацыял!стычную 1 каптал ¡стычную. Рэвалюцыйна-пралетарскае укараняецца як асноуны крытэрый пры ацэнцы ус1х прадметау ! з'яу рэчаюнасцк Узвышэнне савецкага адбывалася шляхам нагнятання класавай варожасц1 да усяго, што звязана з капггалютычным укладам жыцця. Паняцц! "савецкае - несавецкае", "пралетарскае - буржуазнае" усведамляюцца у кантэксце дыхатамм "сваё - чужое". 1дэалагнны фактар з'яуляецца вызначальным для фарм^равання семантыка-прагматычнага змесу слоу, яюя ¡дэнтьфкуюць рэферэнтау паводле ¡х прыналежнасф да пэуных пал1тычных аргажзацый (бальшав1к, камужст, фашыст \ т.д.).

Рзферэнцыя калектывау адбываецца у кантэксце выражэння сацыяльных супярэчнасцей, ¡снаванне яюх абумоулена суб'ектывюцк1м1 светапоглядным1 уяуленням! асобных калектыуных суб'ектау.

У чацвёртым раздзеле "Карэферэнтнасць \ семантыка-прагматычная прэсупазщыя" анал^зуюцца факты анафарычнай I намжатыунай карэферэнцьп \ звязаная з ¡м( семантыка-прагматычная прэсупазщыя, якая аказ1янальна актуалЬуецца у некаторых анафарычных словах беларускай мовы I з'яуляецца узуальнай прыналежнасцю слоу-ярлыкоу.

3 функцыянаваннем займенн1ка гэта звязваецца праяуленне пачуцця сораму, у яюм матэрыяльныя схшьнасц! адштурхоуваюцца як чужыя 1 варожыя ("Доктар, у мяне "гэта"; Як дапамагчы тым, у каго не ладзщца з "гэтым".- "Нар. газ."). Дэнатат, на якога указзае займенжк гэта , знаходзщца, як правша, па-за межам! сацыяльных

рэгламентацый, з'яуляецца выпадковым, напр.: I тут здарылася гэтае... (Кусянкоу); -Гэтага нельга больш цярпець! Гэта недапушчальна (3 разм.).

Ацэначна-характарызуючы каыпанент ¡мплщытна прысутжчае у выказваннях з займенн1кам той , напр.: Лабарантка Лена пляткарка яшчэ тая (Супрунчук); А веска спакваля загаварыла, што гэта яе мужык - ды з дзвюма, з ёй самой ¡ з той !... (Брыль). "Той" - гэта раней вядомы; фонавыя веды i ацэнка састауляюць семантыка-прагматычную прэсупазщыю займенжка той пры ужыванж япо у мауленнк

Субстанцыянальная тоеснасць аб'ектау з'яуляецца зместам анафарычнай адсылга, якая ажыццяуляецца займенжкам ён. Кожная рэч мае форму ён , яна , я но. Перавод у трэцюю асобу - эфектыуны прыём аб'ектываць» i адчужэння. Пра "яе" гавораць як пра нешта пабочнае, напр.: Kani сабралюя ля воза, стары строга глянуу на Яух'|ма: - А яна што не паедзе?.. Скажы ёй , - строга загадау Яух1му стары. -Жджэм, скажы! (Мележ). Крайняя пагарда да асобы выказваецца займеннжам ён у форме жякага роду, напр.: - Я прыеду, а воно /зяць/ утыкнецца у кн!гу... (HoBÍKay).

Прыслоуе там , як i ¡ншыя анафарычныя сродю, належыць да класа "моуных ¡ндывщуал!Й" i абавязана"сва!м ¡снаваннем акту маулення - с1туацы1 "тут" i "цяпер". Гэтае прыслоуе' указвае на тое, што знаходзщца па-за межам1 мауленчага прасцэн1ума "тут" i з'яуляецца аддаленым локусам. Ацэначная свядомасць успрымае далёкае як чужое, ¡ таму 'слова там , адсылаючы у ¡ншы культурны i каштоунасны свет, аказваецца знакам адчужэння ¡ адмоунай ацэнга, напр.: А там людз1 чужыя, А там горы кругыя, А там чужая старана ( Народн.). У рол! часцщы слова там выкарыстоуваецца разам з шшым1 сродкам! адчужэння, напр.: Цяпер пракурорам i судам не да нейкага там зэка... (Хомчанка); -1 я павтен слухаць гэтую лухту, розныя там "чаму" ды "навошта" цэлы дзень?! (Шуртакоу).

Семантыка-прагаатычная значнасць анафарычных слоу з'яуляецца кантэкстуальна абумоуленай. Выступагачы у рол i сродкау аб'ектывацьм, гэтыя словы становяцца знакам! адчужэння ¡ выяуляюць у гэтай poní рэгулярнасць.

Семантыка-прагматычную прэсупазщыю змяшчаюць словы-ярлыю шаблонныя характарыстыга суб'ектау (нацдэм , вораг народа , апартунют i ¡нш.). 1дэалапчная зададзенасць пал!тычнага ярлыка праяуляецца у тым, што ён прадвызначае адносЫы да яго носьб1та, напр.: - Ты кулак - значыць вЫаваты. Значыць híxto з табой i не пагаворыць як з чалавекам. Быццам пракляцце якое... (CinaKoy).

Словы-ярлыю замацоуваюцца у палл-ычным лекЫконе i выкарыстоуваюцца як сродю щэалапчнай барацьбы, напр.: Яны нам: "Вы - сталжюты i з ¡MnepcKÍMÍ замашкамП" Мы ¡м: "А вы - экстрэмюты ¡ наиыяналюты! Пад суд вас!" (Далщовн). Навешванне ярлыка - прафажчны акт абвшавачвання пал1тычнага працужка. Тэты акт характарызуецца прастатой i катэгарычнасцю, напр.: - Аж страх бярэ - як лёгка цяпер некаторыя вешаюць людзям усяляюя ярлыю. Скажа - "вораг" , "нацдэм" , "прыслужжк Фашызму". - i яму хоць бы што! (Мележ).

Актуальнасць ¡ змест палпычнага ярлыка цапкам абумоулены экстрал1нгвютычным1 фактарам! - залежаць ад перамен, яюя адбываюцца у грамадстве, размежавання палочных смпатый i антыпатый. Вылучаюцца ярлыю-

арха!змы (фармазон , ерэтык , якабжец ), лекака-семантычным1 I марфалапчньш ¡навацыям1 з'яуляюцца ртварэнж ад тэрмжалапзаванага слова вертыкаль (вертикальны , вертыкалыичык ). Некаторыя ярлым адносяцца да л!ку аутарсюх неалапзмау, напр.: Прысутнасць на экзамене "камфара" стварала напружанасць 1 адмоуна уплывала на абгсурыентау ("Наша слова"); Ц1 думаюць пра гэта "запускалыичыю заводау"?! (ШМ); Што да эл1ты, якую топча нагам1 яшчэ адно "дзщя хлуснГ, то яна у нас сапрауды ёсць (Л|'М).

1снаванне славесных ярлыкоу з'яуляецца адлюстраваннем працэсу арэчаулення грамадсюх адносж. Функцыянаванне у сучаснай беларускай мове астраюсцюх назвав - выжк супрацьстаяння розных пал'|тычных ст, яюя свядома злоужываюць словам для дасягнення пэуных ¡дэалапчных эфектау.

У пятым раздзеле "Семантыка-прагматычны аспект прадметнай рэферэнцьн" разглядаюцца семантычныя I прагматычныя уласц1васц1 назвау рэферэнтау, яюя з'яуляюцца аб'ектам! уздзеяння, г.зн. не маюць суб'ектнага (асабовага) статусу. Большасць тагах рэферэнтау падводзщца пад катэгорьм "¡нструмент дзеяння" I "пацыент дзеяння".

Вызначальнай прыметай ¡нструмента з'яуляецца тое, што ён выкарыстоуваецца у якасц1 сродку для дасягнення пэунай мэты. Быць сродкам -прызначэнне рэчы. Асобу абражае функцыя прылады, напр.: - Кал1 выбрал1 мяне старшынёй, дык слухайце, а толью я "затычкай" не буду (Гурсю). Магчымасць прадстзв]ць асобу у якасц'| сродку бярэцца на узбраенне прагматыкай, напр.: Самай страшнай абразаю был! словы: "Подсишка ты нямецкая!" (Пгеем). Кантаусю катэгарычны ¡мператыу наюраваны супраць тага, каб выкарыстоуваць чалавека у якасф сродку.

У сферы ацзначнага словаутварэння у беларускай мове выяуляе прадуктыунасць словаутваральны тып на -л(о)(а), напр.: Боудзто , яна ж не можа ¡накш, разумеет? (Карпюк). Словы тыпу аб1рала , аб'ядала , дурыла , заграбала з'яуляюцца родазмяняльным!. Адмоуная ацэначная канатацыя назоунжау на -ун грунтуецца на значэнш мнагакратнасц!, якое асэнсоуваецца як "чауночнасць" (прынцып "туды-сюды"). Ад дзеяловау са значэннем мнагакратнасф утвораны тэхнмныя тэрмжы : хадун , шатун , сапун \ ¡нш. Гэты ж суф!кс выступав I у ацэначных вытворных (тыпу балбатун , рагатун), ил"о дае падставу для меркавання аб першапачатковым ¡нструментальным значэнн! суф|'кса -ун , на базе якога развшася яго другасная экспрэЫуная функцыя у шматлмх ацэначных характарыстыках асоб. У ¡дэнтыф1куючых ¡нструментальных назвах I экспрэауных субстантывах ужываюцца таксама суфксы ;ач (таукач ), -лк-а (вучылка).

Маральнае неадабрэнне, якое выражаецца пры дапамозе ацэначных назоункау , матываваных ¡нструментальным значэннем, з'яуляецца формай суб'ектыунага волевыяулення адносна неадпаведнасц'| паводзж асобных членау грамадства пэуным сацыяльным прэскрыпцыям.

Намжатыуная эксплюацыя прадмета, ям успрымае на сябе прамое уздзеянне I выконвае ролю пааунага удзельнка сггуацьп, ажыццяуляецца з дапамогай ¡мён са значэннем 'пацыент дзеяння'. Прагматычная значнасць пацыентных ¡мён

тлумачыцца, па-першае, ¡х аб'ектывуючай функцыяй - суб'екту далёка не усё роуна, ц! дзейжчае ён сам, ц1 з'яулязцца толью аб'екгам, з яим мантулюе агенс. Па-другое, пацыентныя ¡мёны звязаны з выражэннем эл1мшатыунага сэнсу. Яны называюць асоб, у адносшах да яюх прыменены меры прымусовага уздзеяиня (¡згой , арыштант, выкармак , л'нцзнец ¡нш.). Этымалопя слова вораг таксама выводзщца з каузатыунага дзеяння, якое абазначаецца дзеясловам гнаць (параун. рус. изверг).

Апазщыя актыунага дзеяння I паЫунага стану з'яуляецца падставай для адмоунай ацэню членау фамадства, як!я знаходзяцца лад уздзеяннем пэуных прыродных патрэб 1 залежаць ад ¡х. ПаводзЫы пацыента абумоул!ваюцца бязл!юм "яно": Яго цягне (хто?) да гарэлю - ён п'янща . Словы тылу п'янща , абжора толью па форме з'яуляюцца субстантывам:, па зместу - гэта ад'ектывы. У ¡х сумяшчаюцца функцыя щэнтьфкацы! \ прэдыкацьн. Як правша, таюя ад'ектыуныя субстантывы ужываюцца для выражэння маральнай ацэнга. За кожным ацэначным назоунжам ста!ць маральны ¡мператыу, напр.: соня ("Ну колью можна спаць!"), абжора ("Х1ба можна столью есцП"). Для тага каб паводз!ны чалавека был'| маральным'|, ён павЫен дзейжчаць насуперак свам схшьнасцям.

- Прагматычнае значэнне ад'ектыуных субстантывау абумоулена непрымальнасцю у сацыяльным парадку кан'юнктыуных адноан "¡- Г, не звязаных з адрозненнем 1 асабютым выбарам (абжора - есць 1 гэта, \ гэта, \ гэта...). Прагматычная. рэлевантнасць неселектыунасц'| выяуляецца у адмоуным стауленж да сэнсау "абы з мм", "абы-дзе", "абы-як" I да т.п.; напр.: - Знайшоу каго!.. Ету сучку!.. "Голый адно - штоб склешчыцца!... Абы з юм !... Абы кныр!... Абы склешчыцца... Суку завугольную!... Якая ля кожнага вугла! Ля кожнага плоту!... Абы з юм!... (Мележ).

Прагматыка стварае своеасабл|'вую, непадобную на прыродную, ацэначную таксанам!ю - с'ютэматыку асоб паводле ¡х схшьнасцей.

У ш о с т ы м раздзеле "Квантытатыуная семантыка-прагматычная актуалюацыя" звяртаецца увага на прагматычную рэлевантнасць звязаных з намЫатыунай дзейнасцю колькасных адноан, яюя выяуляюцца на узроуж ¡снавання мноствау.

Прадметы могуць мысл!цца у якасц! членау аднаго з двух мноствау - зборнага ц1 раздзельнага (дыскрэтнага). Зборнае мноства характарызуецца тым, што любы яго элемент роуны любому ¡ншаму элементу гэтага мноства. У раздзельным мностве кожны яго элемент спецьфчным спосабам адрозжваецца ад кожнага ¡ншага элемента. Апазщыя "зборнасць - раздзельнасць" уяуляецца носьйтам мовы як супрацьпастаулення "усяго - усякага" (Усяго-усякага - кал1 было да гаворю - казал! пра Хадоську... (Мележ).

. Адрозненне памж дыскрэтнасцю! недыскрэтнасцю у пэунай ступеж залежыць ад пункту гледжання успрымальнжа. Адна \ тая ж сукупнасць можа успрымацца \ як дыскрэтнае мноства, якое складаецца з асобных аб'ектау, I як недыскрэтная маса, у якой адзЫю не адрозжваюцца. Прадстауленне у мове мноства безумоуна дыскрэтных аб'ектау, быццам бы яны был! суцэльнай масай, у шэрагу выпадкау роб!цца праднамерана I мае адчужальна-эл1м1натыуную мэту. Абстрагуючая ста аб'ектывацьм здымае усягая распазнавальныя прыметы элементау чужога свету,

сцвярджаючы ix абсаяютную роунасць (тоеснасць). Уяуляючы аб'екты суз1рання недыферэнцыравана, суб'ект маулення не толью абстрагуецца ад ix адрознення (як гэта бывав пры абстрагаванж на лапчнай аснсве), але i сваёй наумыснай няувагай прыжжае ужкальныя рэферэнты, выказвае да ix сваё адчужэнне.

Адчужальная катэгарызацыя звычайна ажыццяуляецца пры дапамозе займеннжа усё , яю указвае на зборны ¡нварыянт, напр.: Кот Базыль еу усё , што папапа, не пераб'|раючы, хлеб - хлеб, бульба - бульбу... (Брыль). Займеншк усё выступав структурным кампанентам формулы абыякавасц1 - "Мне усё роуна", якая адначасова з'яуляецца i формулай адчужэння. Ужываючы выразы "усё роуна", "усё адно" i да т.п., суб'ект маулення пераходзщь ад дыферэнцыяцьп да ¡нтэграцы!, падмяняе анал1з сЫтэзам, лапчную дыз'юнкцыю ("або-або") эмтрычнай кан'юнкцыяй ("i-i"), напр.: LÜ сабака ray, щ ён сказау - то усё роуна (Прыказка). Абсалютная ¡дэнтычнасць (тоеснасць) супярэчыць "чалавечаму" погляду на свет, таму што ппастазуе асобу, зводзячы яе на узровень рэчы. Падняцца над рэччу i безжыццёвасцю аб'екта можна толью - пераадолеушы тоеснасць.

Значэнне узмоцненай аднароднасц1 i недыферэнцыраванасц) прыуносщца у выказванне часцщай адз1н . Серыя фразеалапчных адзжак беларускай мовы, у склад яих уваходзщь гэтая часцЩа, ужываецца для выражения эмацыянапьна-ацэначных аднос!н да абсалютнай роунасц1 (адна трасца , адзЫ чорт , адна кантора. адна хеура i ¡нш.).

Трактовка некаторага мноства як цэласнай нечляжмай сукупнасф аднародных прадметау прадстаулена у зборных назоужках, большасць з ягах належыць у беларускай мове апарату прагматычнай функцьм. Адчужальна-пеяратыунае значэнне набывае у мауленж сам сэнс зборнасш - "сабранае з розных месц у адно месца", напр.: Нейкая навалач з усяго свету сядз'щь у Наносах, як скула, i адважваецца папракаць яго, Сцяпана 1вашкев1ча! (Чарнышэв1ч). У выказваннях са зборным1 назоун!кам'| акцэнтуецца увага на нетутэйшасц! прышэльцау, яки незаконна знаходзяцца у Ытуацьн "Я тут" (сволач , набрыдзь ), актуал1зуецца сэнс "астатю чаго-н." (падонне , атрэп'е , ахвосце ); рэферэнты, адносна яюх ужываецца ацэначны зборны назоужк, характарызуюцца прагматычнай ¡ндыферэнтнасцю (драбнота , блазнота ), грубасцю (салдатня , шафярня ).

У мауленж функцыянуюць ацэначныя назоужю са значэннем Ынгулятыунай зборнасцк Прагматыкай выкарыстоуваецца здольнасць назоужкау адзЫочнага л^ку абазначаць ycix (без разбору) прадстаужкоу пэунага в!ду, напр.: - А мы развеет! вушы ... Забываем, што вораг не спщь, робщь сваю справу ... (Мележ); - Без узброенай с'ты, ваша светласць, жчога не зроб1ш - мужык азвярэу (Грахоусю); Неабходна вырваць той элемент , яю перашкаджае калектыв1зацьп (JlincKi). Ужыванне формы адзЫочнага nÍKy для абазначзння суцэльнага мноства нярэдка мае ¡дэалап'чныя падставы i з'яуляецца адным з прыватных выпадкау спекуляцьн словам.

Для абазначэння раздзельных мноствау ужываюцца у беларускай мозе формы множнага л1ку назоужкау i займеннжавыя квантытатывы.

Прагматыка форм множнага л1ку тлумачыцца непажаданасцю многага у ¡нтэнсюнальнай сферы. Дыскрэдытуючай уяуляецца сама ¡дэя памнажэння, напр.: -Развялося вас , эксперыментатарау... (Пгевм); - Гэтага цвету па усяму свету , -сказау 1ван (Савоська). Усё, што мае значэнне для чалавека, адносщца, як правша, да адзшкавага, аднакратнага.

Форма множнага л'|ку паказвае на тыповасць предмета (з'явы), што само па сабе з'яуляецца непрымальным у адносжах да ужкальнай асобы. У мауленж распаусюджаны формы множнага Л1ку ад уласных ¡мён, яюя прырауноуваюць асобу да ¡ншых, пазбауляюць яе непауторнасщ напр.: Як новы поп, дык новае маленне. То 1лычам , то ¡х паслугачам (Ауласенка); Мележауская "Палеская хронжа" сваёй выразнай беларускай ментальнасцю заусёды дасць адпор усягам там "шэляговнам", ды уам ¡ншым, хто намагаецца прышчапщь Палессе да УкраЫы ф Расе1 (ГШ). Абсалютная аднароднасць элементау мноства, абазначанага плюрал1заваным1 уласньш ¡мёнам1, можа падкрэслюацца займеншкам усе, напр.: - Да чорта усе Берьй \ Паулы Паулав1чы. усё да чорта (Супрунчук). Адчужальныя множналжавыя формы уласных ¡мён выкарыстоуваюцца звычайна як сродю ¡дэалапчнай барацьбы з палпычным1 прац|ун1кам1

У палпычным лешконе шырока ужываецца форма множнага л1ку элементы , напр.: - Што далей, то больш: чаму у партьн аказалюя элементы з заможнай праслойю, элементы з цёмным прошлым, элементы , яюя злучылюя з класава чуждым1 элементам! (Мележ). У выжку класавага падыходу да сацыяльных з'яу усё грамадства дзелщца на члены класа \ элементы мноства. Да апошжх прыкладваюцца азначзнн1 "несвядомыя", "дэкласаваныя" 1 да т.п., напр.: Рэй вёу сакратар партьм па ¡дэалогм ... - Таварышы свядомыя I несвядомыя элементы ... (Далщов1ч). Прагматычны эфект форм множнага л1ку назоунжау грунтуецца на наумыснай падмене адносш "уключацца" адносжам1 "быць элементам". Такая падмена з'яуляецца эфектыуным прыёмам аб'ектывацы! \ прафанацьй суб'ектау.

Для удакладнення аб'ёму прэдыката суджэння у лопцы ужываюцца аператары, яюя адносяцца да прадметных пераменных I называюцца квантарам!. 3 паняццем квантара у лопцы звязана ¡дэя квантытатыву у мове, дзе юнуюць адпаведнм квантарам - займеннм, яюя характарызуюць прадметы з колькаснага боку (усе , некаторыя , кожны , усяю . усяляю ! ¡нш.). Квантытатыуная актуал!зацыя прадметау, якая ажыццяуляецца у выказванж пры дапамозе квантарных слоу, прыходзщь у сувязь з прагматычным фактарам. Моуныя квантытатывы могуць набываць у мауленж другасную семантыка-прагматычную функцыю - ужывацца для выражэння суб'ектыунага адчужэння 1 дыскрэдытацьн прадметау, абазначаных назоунжамк

Квантытатыу усе выражае поуную магутнасць мноства (Усе людз1 працуюць). Шматлмя выпадю суб'ектыунага адчужэння грунтуюцца па формуле "Усе Б суць Р ". Будучы схемай агупьнага суджэння, гэтая формула супярэчыць модусу ¡снавання асобы па тыпу "быць" , напр.: - Я - не усе . Панятна ? У нас урауншаую няма (Рудова). Моунай свядомасф уласцты своеасаблшы тып абагульненага адчужэння, якое ажыццяуляецца па формуле "Усе в суць Р ", напр.: - Усе вы таюя : як знайшоу

абжматку, дак забыуся й родную матку (Кусянкоу); - Усе яны - адзжакзвыя , што мая быушая, што - твая (Пгевм).

Выкарыстанне аперацьи квантыфжацьп у прагматычных мэтах прыводзщь да jn-варэння фразеалапчных выразау, мнопя з яюх з'яуляюцца ycrofinisbiMi ( усе на адз'|н капыл , усе аднаго крою , усе на адзж твар , усе адным MipaM мазаны ¡ ¡нш.). У мауленн'к - Мама! Ноччу усе каты шэрыя ! (Савоська); - Усе вы бараны безмозпя ! На ceaix паднялюя (Грахоусю).

Квантытатыу абое адмоуна ¡нтэрпрэтуе сэнс "што ён, тое i яна", "што адз'|н, тое i друп", напр.: - Бо i ты таю ! - усюпела жанчына. - Абое вы роуныя ! Абое рабое ! (Сачанка). Выраз абое рабое сжанМчны выразу два боты пара , яю таксама ужываецца у адносЫах да двухэлементнага мноства.

Квантытатыу кожны , як i ¡ншыя квантарныя словы, мае жвелфовачнае значэнне: кожны - усе роуна хто. Рэферэнт, яю суадносщца з займеннжам кожны , падаецца у выказванж як выпадковы, напр.: Зноу стрымау сябе Васть, як бы скардзячыся некаму, са здзекп!вай непашанай npaMOBiy: - Кажны прыходзщь, кажны камандуе, каму ахвота! Кажны уласць над табою! (Мележ). Прагматычнае значэнне квантытатыву кожны актуал1зуецца ва ужыванж фразем кожны жук i жаба , кожны сабака , кожны сустрэчны i ¡нш.

Квантытатыу усяю мае неакрэслена-прыметжкавае значэнне. 3 дапамогай гэтага квантытатыву адмоуна ¡нтэрпрэтуецца ¡нтэфальны сэнс "без разбору", напр.: -Пляцеш усякае ! Чалавек падумае: ¡ прауда (Мележ). "Усякае" уяуляецца выпадковым: - Усякае бывае ... (Прокша); - М1ж суседзям! усякае здараецца (Самуйлёнак). Прагматычна эфектыуным аказваецца ужыванне займеннжа усяю у адносЫах да суб'ектау , напр.: - Камандуе усякае , а ты слова не скажы! (Мележ); Колью ж гэта усякай шушары рынецца праз беларусю кал'щор? ... (J1ÍM).

Квантытатыву усяляю уласц!ва значэнне узмоцненай пол1морфнасц! - усяляю 'самы разнастайны' (ТСБМ). Бясконцая разнастайнасць матэрыяльнага свету стварае атуацыю, кал! суб'ект маулення абстрагуецца ад адметнасц! яга элементау i уяуляе ix татальна . У такой сггуацьн i ужываецца займенжк усяляю . яю прыуносЩь у выказванне значэнне прагматычнай ¡ндыферэнтнасц1 (усялякае ламачча , усялякае барахло i ¡нш.). Адценне класавай пагарды улас^ва антагматычным намжацыям, яюя называюць асоб, напр.: Tepoi нацдэмаускай драматург», усяляк1я Скарыны , княз"| Юры1 , Калжоусюя , жзрынуты у мннулае ("Полымя рэвалюцьп"). "Усялякае" не дапускаецца у спуацыю "Я тут" (- Ходзяць тут усяляюя ... 3 разм.).

Да лжу квантарных займенж'кау адносяцца няпэуныя займенжю нейю , яю-небудзь , яюсьц , абы-хто i ¡нш. Яны суадносяцца з рэферзнтаг/i, непядомым! для суб'екта маулення. Рэферэнцыяльная неакрэсленасць змыкаецца з выказваннем адчужэння.

Наибольшую рэгулярнасць у прагматычным ужыванж выявляв займенжк нейю напр. : - Найшла з юм цягацца - з атопкам нейюм (Скрыган); - Цераз нейкую гэладранку свету не бачыць (Мележ); - Навалакла сюды нейюх поуную хату ... (Карпкж). Займенжю яю-небудзь , яюсьщ i ¡нш. сжажммныя займенжку нейга ,

параун.: - Машына - гэта вам не яю-небудзь аблезлы конь (Пальчэусю); - А у ix там працуе нейю Карпюк, дык той нават яиясьш раманы niaia (JliM).

Выступаючы у прагматычнай функцьн, квантарныя займеннш могуць замяшчаць адзш аднаго. 1х аб'ядноувае агульнае пеяратыуна-адчужальнае значэнне, якое развюаецца па асабл1вых законах лолга успрымання "чужога" свету.

Уяуленне аб дыскрэтнасц1 - недыскрэтнасц1 сумяшчаецца у ¡менах масы, яюя даюць магчымасць гаварыць аб аб'еетах, быццам бы яны не складаюцца з дыскрэтных частак. Слова "маса" адсылае да непераутворанага фЫчнага кантынуума, у яюм усё недыферэнцыравана па прычыне прагматычнай нязначнасцк Maca - найбольш адэкватны с\мвал "чужога" свету. Уяуленне аб людской масе перадаецца словам! натоуп , арда , табун , зграя , зборышча i ¡нш. Ужыванне таюх ¡мён у аднос!нах да чалавечых калектывау прадстауляе ix як супольнасц!, пазбауленыя усяюх форм арган'1зацы'|.

У канцы другой главы прыводзяцца каротюя вывады.

У Вывадах змяшчаецца абагульненне вын!кау дысертацыйнага даследавання.

Змест дысертацы! адлюстраваны у наступных публжацыях:

1. Катэгорыя ацэню у русюм i беларуск1м мовазнаустве //Becqi АН БССР.Сер'грамад.навук. - 1985, №6,-С.116 - 123.

2. Аб семантычных падставах клас|ф1кацы1 ацэначнай лекс1к! (на матэрыяле назвау асобы у рускай i беларускай мовах) //Беларуская л1нгв!стыка. - 1986, вып.ЗО.-С. 22-29.

3. Оценочная номинация лица в русском и белорусском языках //Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Тез. докл. конф. - Гродно, 1986, Ч.2.- С.211-213.

4. К вопросу о языковой природе оценочного значения (на материале названий лица в русском и белорусском языках) //Русский язык: Межведомств, сб.-Мн., 1987, вып.7.-С.71-81.

5. Пра квалфкатыуныя адз|'ню мовы i крытэрьн ¡х щэнтыфкацы! //Беларуская мова: МЬкведамасны зб. - Мн., 1987, вып.15. - С. 57-66.

6. Категория оценки в белорусском и русском языках (на материале названий лица): Автореф. дис. канд. филол. наук: 10.02.02, 10.02.01 / 1нстытут мовазнауства АН БССР.- Мн.,1987. -24с.

7. Ацэначная намЫацыя //Беларуская лжгвютыка. - Мн., 1989, вып.36.- С.47-

53.

8. Парадигматика средств разговорной речи (гипонимия и синонимия) / Разговорная речь:структура, ресурсы, функционирование. - Тула, 1989.- 15с.- Деп. в ИНИОН АН СССР 13.04.89, №37127.

9. Вторичная аффиксальная номинация в сфере разговорных и просторечных средств /Разговорная речь: структура, ресурсы, функционирование. -Тула, 1989. -16с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 13.04.89, №37594.

10. Простая и составная количественная аффиксация в русском и белорусском языках //Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Тез. докл. конф. - Гродно, 1989, ч.2. - С.228-230.

11. Структурно-семантическая и функциональная характеристика метафор /Структурно-семантический анализ единиц речи. - Тула, 1990. - 16с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 1.06.90, № 419993.

12. Семасиологический аспект образования тропов в белорусском и русском языках / Структурно-семантический анализ единиц восточно-славянских языков. -Тула, 1990. - 15с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 30.07.90, № 42543.

13. Метафорические социально-оценочные средства в творчестве В.И.Ленина //Творческое наследие В.И.Ленина и развитие восточнославянских языков. Тез.докл. конф. - Львов,1990. - С.87-8Э.

14. Семасиологическая природа экспрессивов среднего рода в русском, белорусском и польском языках //Беларуска-руска -польскае супастауляльнае мовазнауства. Матэрыялы I усесаюзнай навуковай канферэнцьм. - Вщебск, 1990. -С.131-134.

15. Речевая вариативность как основа функционально-стилистической дифференциации языка /Речевые средства в функциональном аспекте .- Тула, 1991.

- 14с. - Деп.в ИНИОН АН СССР 3.04.91, № 44286.

16. НамЫатыуная значнасць катэгорьп жякага роду у пауднёва-заходнЫ гаворках Беларуа //Рэпянальныя асабл1васц'1 усходнеславянсюх моу. Тэз. дакл.канф.

- Гомель, 1990. - С. 107-108.

17. Морфологические средства выражения количественных значений в белорусском и русском языках /Структурно-семантический анализ единиц восточнославянских языков. - Тула, 1990.- 16 с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 5.11.90, № 50121.

18. Семасиологический подход к определению предмета стилистики //Координационное совещание " Статус стилистики в современном языкознании". Тез. докл. - Пермь, 1990. - С. 158-160.

19. О возможностях патриотического и интернационального воспитания студентов в процессе преподавания языка //Проблемы развития национальных отношений, интернационального и патриотического воспитания. Материалы конф. -Брест, 1990, ч.4 - С.60-62.

20. Синтаксическая обусловленность парадигматической значимости единиц языка //Валентность и сочетаемость на синтаксическом уровне языка и речи. Тез. докл. конф. - Могилев, 1991. - С.26-28.

21. Нравственное воспитание студентов в аудиторной работе средствами языка II Формирование нравственной культуры будущего учителя. Тез.докл. конф. -Брест, 1991. - С. 12-14.

22. Культура речи: эстетические и этические ориентиры //Формирование нравственной культуры будущего учителя. Тез.докл.конф. - Брест, 1991. - С.57-59. (у сааут. з Каралевн С.А.).

23. Прз адну метанЫчную мадэль у беларускай мове ( да праблемы выхавання моунай наз1ральнасц| вучняу) //Беларуская мова \ лтаратура у школе.-

1991, №6. -С.47-49.

24. Модальный характер количественной аффиксации в русском и белорусском языках II русский язык. Межведомств, сб. - 1991, вып.11. - С.19-27.

25. Прагматическое значение как языковая и речевая данность /Функционально-стилистический анализ средств речи. - Тула, 1991.- 15 с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 16.06.91, № 44794.

26. Прагматическая значимость категории посессивности (к постановке проблемы) /Функционально-стилистический анализ средств речи. - Тула, 1991.- Юс. Деп. в ИНИОН АН СССР 25.07.91, N2 45074.

27. Семантические типы оценок в языке и речи //Функционально-стилистический анализ средств речи. - Тула, 1991. -16с. - Деп. в ИНИОН АН СССР 25.07.91, №45070.

28. Субъективное в языке: аутореференция //Лингвистика: взаимодействие концепций и парадигм. Материалы конф. - Харьков, 1991. - С.54-56.

29. Тэрытарыяльна-дыялектная варыятыунасць катэгорьп ацэню (на матэрыяле пауднёва-заходжх гаворак Беларуа) //Дыялекталопя \ культура беларускай мовы. Тэз. дакл. канф. - Мн., 1991. - С.161-164.

30. Лекскаграф1чнае адлюстраванне стылютычнай значнасц1 слова у Тлумачальным слоужку //Мова, л!таратура, краязнауства. Матэрыялы канф. -Брэст,

1992, ч.1.-С.27-28.

31. Принципы сопоставительного изучения аксиологической семантики (на материале белорусского и русского языков) //Проблеми зютавно! семантики. Матерели конф. - Ки1в-Черкаси, 1992. - С.41-42.

32. "Сваё-чужое" у камедьм Яни Купалы "Паул'жка" //Валадар роднага слова. Тэз. дакл. канф. - Гомель, 1992.- С.93-95.

33.Прагматычны аспект катэгорьп "тэма" альбо да пытання аб месцы нацыянальнага у структуры свядомасф //Асвета. Псторыя. Мова. Тэматычны зб. навук. прац па беларусазнауству.- Брэст, 1992,- С.47-49.

.34. Идеология единственной правильности и язык ( к проблеме изучения языковой прагматики) II Политическая культура личности; проблемы, цели, средства. Тез.докл.конф. - Брест, 1992, ч.1.- С.65-66.

35. Культура политической речи и политическая культура //Политическая культура личности: проблемы, цели, средства. Тез. докл. конф. - Брест, 1992, ч.2. -С.59-60.

36. Лжгвютычнае мадэл1раванне \ стылютычная своеасаблюасць //Наука миру - мир науке. Тез. докл. конф. - Брест, 1992.- С.48-49.

37. Прынцып падабенства у гнасеалоги [ ашялош //Наука миру - мир науке. Тез. докл. конф. - Брест, 1992.- С.52-53.

38. Суб'ектыуная спецьфкацыя I квал!ф1кацыйны змест ¡мен1 //Пачатковая адукацыя выхаванне. Зб.навук. прац. - Брэст, 1994, вып. 1,-С. 82-85.

39. Семантыка-прагматычны аспект характарыстыга i ацэнм //Беларуская лжгвютыка,- 1993, вып.42.- С.3-19.

40. Моуны статус i прынцыпы клаафкацьн метафары //Беларуская мова.-1992, вып. 19. - С.64-67.

41. Суб'ектыуная ацэначная варыятыунасць: экстэнаянальны i ¡нтэнаянальны аспекты //Becqi АНБ. Сер.гуман. навук. - 1994, № 1. - С.106-112.

42. Вучыць любов1 ( з вопыту патрыятычнага выхавання на уроках беларускай мовы у школе з рускай мовай навучання) //Пачатковая адукацыя i выхаванне. 36.навук. прац. - Брэст, 1995, вып.2.- С.146-149 (у сааут. з Сянкев'мам M.I.).

43. Прынцыпы тэорьн варыятыунасф у працэсе вывучэння мовы //Пачатковая адукацыя i выхаванне. Зб.навук. прац. - Брэст, 1995, вып.2.- 37-41 (у сааут. з Леванюк А.Я.).

44. Аб дзвюх асноуных семантычных мадэлях мовы //Пачатковая адукацыя i выхаванне. 36. навук. прац. - Брэст, 1995, вып.2. -С.75-78.

45. Як правтьна? (Да пытання аб нарматыунасф уласнага ¡мен1) //Пачатковая адукацыя i выхаванне. 36. навук. прац. -Брэст, 1995, вып.2.-С.81-83( у сааут. з Дзешко A.A.).

46. Семантыка i прагматыка беларускай мовы. - Брэст, 1995,- 215 с. (Рэц.:Крыуко М.Н. Важнае лжгвютычнае даследаванне //Весц1 АНБ. Сер. гуман.

навук. - 1996, №2,- С. 124-127).

47. Выразнасць i правшьнасць як фундаментальныя якасц! мовы //Пачатковая адукацыя i выхаванне. 36. навук. прац. - Брэст, 1996, вып.З.-С.96-97 ( у сааут. з Дзешка A.A.).

30

РЭЗЮМЭ

Сянкев1ч Васшь 1ванавм СЕМАНТЫКА I ПРАГМАТЫКА РЭФЕРЭНЦЫЯЛЬНЫХ АДНОС1Н У БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ

Семантыка, прагматыка, рэферэнцыя, экстэнЫянал \ ¡нтэнЫянал, антрапацэнтрычная парадыгма даследавання, антрапамарфЬм, "сваё-чужое", аб'ектывацыя, адчужэнне, экспрэсунасць, сублшацыя, прафанацыя, семантыка-прагматычная прэсупазщыя, канатацыя.

Аб'ектам дысертацыйнага даследавання э'яуляюцца рзферэнтныя адзшга беларускай мовы. Ыэта працы - вызначэнне канцэлтуальных параметрау узаемадзеяння рэферэнцыяльных \ семантыка-лрагматычных адноан \ сютэматызацыя у рамках антрапалапчнай парадыгмы даследавання рознаузроуневых экспрэЫуных сродкау беларускай мовы. Асноуным метадам даследавання з'яуляецца метад сютэмна-функцыянальнага анализу; выкарыстоуваюцца таксама апюальны, параунальна-супастауляльны метады ! метад кампанентнага анал1зу.

У дысертацьн даследаваны семантычныя 1 лрагматычныя уласц1васц'| узуальных 1 аказшнальных рэферэнтных сродкау беларускай мовы. Вызначаны умовы актуалюацьи лрагматычнай значнасц1 ¡дэнтьфкуючых адзЫак пры ¡х ужыванж у экстэнаянальных I ¡нтэнЫянальных кантэкстах. Апюаны спосабы \ прыёмы спекулятыунага выкарьстання семантычнага механизма мовы у ¡дэалапчнай сферы. Установлена лрагматычная рэлевантнасць катэгорьа колькасц1, яе сувязь з экспрэс!унай функцыяй, а таксама з намшатыуным, дэскрыптыуным I дэйктычным спосабам1 рэферэнцыя

Дысертацыя уяуляе сабой лершы у беларусюм мовазнаустве вопыт комплекснага манаграфннага даследавання рэферэнцыяльных адноан на прадмет ¡х сувяз1 з семантычнай I лрагматычнай сферам! беларускай мовы.

Выжю даследавання могуць быць выкарыстаны у далейшай распрацоуцы пытанняу узаемасувяз1 мовы I ¡дэалогп, лраблем прагматычнай значнасц1 слова, антрапалапчных асноу маулення, а таксама прымяняцца у лекс1каграф1чнай практыцы \ пры выкладанж беларускай мовы.

31

РЕЗЮМЕ

Сенкевич Василий Иванович СЕМАНТИКА И ПРАГМАТИКА РЕФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЙ В БЕЛОРУССКОМ ЯЗЫКЕ

Семантика, прагматика, референция, экстенсионал и интенсионал, антропоцентрическая парадигма исследования, антропоморфизм, "свое-чужое", объективация, отчуждение, экспрессивность, сублимация, профанация, семантико-прагматическая пресупозиция, коннотация.

Объектом диссертационного исследования являются референтные единицы белорусского языка. Цель работы - определение концептуальных параметров взаимодействия референциальных и семантико-прагматических отношений и систематизация в рамках антропологической парадигмы исследования разноуровневых средств белорусского языка. Основным методом исследования является метод системно-функционального анализа, используются также описательный, сравнительно-сопоставительный методы и метод компонентного анализа.

В диссертации исследованы семантические и прагматичекие свойства узуальных и окказиональных референтных средств белорусского языка. Определены условия актуализации прагматической значимости идентифицирующих единиц при их употреблении в экстенсиональных и интенсиональных контекстах. Описаны способы и приемы спекулятивного использования семантического механизма языка в идеологической сфере. Установлена прагматическая релевантность категории количества, ее связь с экспрессивной функцией языка, а также с номинативным, дескриптивным и дейктическим способами референции.

Диссертация представляет собой первый в белорусском языкознании опыт комплексного монографического исследования референциальных отношений на предмет их связи с семантической и прагматической сферами белорусского языка.

Результаты исследования могут быть использованы в дальнейшей разработке вопросов взаимосвязи языка и идеологии, проблем прагматической значимости слова, антропологических основ речи, а также применяться в лексикографической практике и в преподавании белорусского языка.

32

SUMMARY

Senkevich Vasily Ivanovich SEMANTICS AND PRAGMATICS OF REFERENCIAL RELATIONS IN THE BELARUSIAN LANGUAGE

Semantics, pragmatics, referencia, extentional and intentional, antropotsentrical, paradigm of investigation, antropomorfism "one's own - smb. else's", objectification, estrangement, expressiveness, sublimation, profanation, semantic-pragmatic presupersition, connotation.

The object of the research is referential units of the Belarusian language. The aim of the thesis is to define conceptional parameters of interactions of referencial and semantic-pragmatic relations and within the frames of antropological paradigm to systematize the means of different levels in the Belarusian language. The main method of investigation is systematic-functional analysis. Besides there were used discriptive, comparative-confrontational methods and the method of component analysis.

The thesis also deals with semantic and pragmatic properties of usualistic and ocasialistic referencial means of the Belarusian language. There have been defined the conditons of actualisation of the pragmatic significance of identificational units being used in extentional and intentional contexts. There have been described the ways and methods of speculative usage semantic mechanisms of the language in the ideological sphere. It has been stated pragmatical relevance of the quantitative category, its links with the expressive function of the language and nominative, descriptive and daictitive means of referention.

The dissertation is the first attempt of the complex monographic research of the referencial relations and their links with semantic and pragmatic aspects of the Belarusian language.

The results of the investigation can be used in the further solution of issues, of language and ideology interrelations, the problem of pragmatic significance of a word, antropological bases of speech as well as in lexicographical practice and Belarusian language teaching.

Jb. Pjkioc&'<--