автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Семантико-грамматические аспекты предложения с дееeпричастными оборотами в казахском языке.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Семантико-грамматические аспекты предложения с дееeпричастными оборотами в казахском языке."

РГЗ он ^

л 1СДЗАК,СТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ¥ЛТЫК, ГЫЛЫМ / С -;<:и 1«-с.О АКАДЕМИЯСЫ .

А-Байт^рсынулы атъпщагы Тш б1л!м! институты

Крлжазба кдоыгында

Ериазарова Зэуреш Шарщыбгккдаы

КДЗАК, Т1Л1НДЕП 1ШСЕМШЕ ОРАЛЫМДЫ С0ЙЛЕМДЕРДЩ СЕМАНТШСА-ГРАММАТИКАЛЫК, АСПЕ1СПС1

Мамандыгы 10.02.06 - турю тищер1

Филология шлымдарыныц хавдидатк’талыми дереггсесш алу уидн дайындалган диссертацияныц .

Алматы, 1993

Жумые А.Байгурсынулы атындогы Тіл б Ілім і тютитутыньщ гріл<матика бел ім інде орындалды.

Гылыми жетвкшіс! - филология гылымдарыныц доктора, профессор Ц.Н.ЕСЕШВ

Ра см и оппопенттер - филология гылдадарыиьгц докторы

Йотокаі \йъш - І^ааац мвмлекеттік кыэдар падагогикалык институты.

480021, Алматы к ал асы, Цурмангазы квмас 1, !& «еканкайы бойьш-ша Казахстан Республик асы Улттык гылым академиксы А.Байтурсын улы атындагы Тіл білімї институтыкын жанындагы Д 53.38.01 макі андандыр ы л ган кецзст1ц мажілісінде кор гал ада.

Дкссертациямен І^ааакстан Республикасы Улттык гылым акаде мкнсыньщ к1тапхаиасында танысуга болада.

З.Ц.АХМОТАНОВА

филология гылым дарышц кандидаты, доцент О.КУЯККНОВА

Диссертация \Vylh. & і

сагат

Мва

Автореферат Ш)3к.

Мамандандырылган кецвст!ц голым» хагаш сы, филология . гылшдарылыц доктори

Cohfh уацытта ¡отнлысы ыен шзмундкц аспектілерінде толы; ■ сэйкестхк керінбейтін, синтаксисте?! яай лоне цуркалас сойлемніїї дзстурлі олшемдеріне зяауап бере алмайгын курделі тілдік і^уршішдар зерттеушілер назарын аудара бастады. Кеп кылдын; зерттелу тарихыиа іїараиастан /С.іиенбаев, Н.Т.Сауранбаев, С.Аманколов »»{.Балашов , Р.Вміров жене т.б./» тіл білімінщ zçmprr дацу кагдайывда сэйлем эдрылысы мен семантикасышн арак^тынасы синтаксистегі єн озскті мооелелердін бірі больт огыр. .

Коріну формалары ер турлі, соіїлєм цурылысын кенейтіг., мазму-НЫН Кїрделендіргешзн, "сейлемдік дарежеге К0ТЄрІЛКЄЙГІІі" і^/рьшл.)-дарды К.М.Есенов "тэуелдг конотрукциялар" деп атадо. Предахативтік сипатына царай олар бірнеке турге болійеді. Солардщ хшінде бір субьектіге ортадтасып, негхзгі процеске досыша, кемекші арекетті білдірегін, лредякатнвті есімше, кесешве, шарттії раЛ, есім сезді цурылшдар "оралымдар" деген ;;шпш атаумен аталады.

Синтаксистік оралимікн бір їУрі - кесемше оралымкьщ /арі rça-рай - КО/ сэйлем цурылысьщдагы эр алуан ^ызыетх мен тілдін курде-ленуге уитилуымен байланыеты эдеби тхлімізде жиі ^олданылуы /Т.Црр-дабаез, Н.Оралбаева/ ош яеке диссертация exin içapa стыруьамэ дкн себебі болды.

-Зерттеудін езектілігі КО-нщ сеЯлеы етрлерін ддрасткратьш зерттеулерде/И.Т.Сау-ранбаєв, М.Баладаев , д.Есенов/ со з болганмен, сейлем ¡v/рклксында алагын орны, сетантикальщ ер&оелігі мен функциям тургысынан ЄГйЄЙ=ТЄГВЄЙЛІ зертгелмегеидігінєн керінеді. ВД-нын зерттелуімен :рзаі; тілі сингаксисінде сеіїлем турлері теориясы летіле тУседі.Сайш келгенде,синтаксистік оралыидарды^ зерттолуі

- тілдін дану йандыяьггшэ. щ%ш кеякей,бі;р-<3іріі-;ен дараяанкп ксл-ген жаЯ дане цуркалас сейлемдер :араскндаш калгаспалыцты тагсінуге

. 4 ■

екеледі, ойткені тіл езара байланысты буындардан ттрады.^

Зерттеудіц негізгі мацсата тіл білімінде калыптаскан иетіс-тіктерге суйене отырып, казіргі гылнии принциптерге сэйкес КО-нын грамма ти калы* мвнін ату, онык езіндік белгілері бар тілдік кгрн-лш екендігіне ке з кеткізу.

Бтя максат чекендегідей міндкггерді белгілейді:

І/ берілу холдарына там заццылыктар мен ктрылнмцык-семанти-калык турлерін йиьнтау ма^сатыида казак вдеби тіліндегі KQ-иыц негізгі квріністеріне вуйелі wn,ay ¡кургізу;

2/ ваге синтаксистік цгрылыидапдан ерекшвлейтін негізгі айы-Гым белгілерін аныцтау;

V тілдіц синтаксисті« ктрылысыида алатын огнын керсету.

Зепттеудіц гылыми каналы гы КО-ды сейлемніц курделі ойды бе-руде кай *эне к^рмалас сейлемдегді байланыетырушы аралыц сипатта-гы тілдік бірлік ретінде царалуынан керінеді. Диссертацияда KG-ныи казан тілінв тан негіагі белгілері с&раланып керсетіліп, бгрын эерттеу объектict болмыан ктрылыкць«с-семантикалы< турлері аныцтал-

да- .

Соныаен чатар, бірінші рет КО-ныц етістіктіч инфинит турлері-не цатысты берілетіндігі далелдєніп, дастурлі "ортак бастауш" принципі ортац субьект бодып езгертілді. КО-ныц берілу яолдарында-гы зак тіл¡не тан ерекшеліктер керсетілді.

Зерттеудіи теориялыц мані диссертациялыч негізгі ютепиалда-ры мен тгжырьмдарыныч казак тілі синтаксисі курцаленген *»й сейлем теориясыиыц кейбір оліда «актарын толыцтыгуынан керінеді. Атап айт-цанда, аткьста бірінші рет кесемпа фогмалы оралым мен багьтычкн сейлем, біркцгай иуиелердін аракатанасы ган-какты талданып, дастур

I. Бодуэн де Куртенэ A.A. Изб.труды по .общему языкознании. T.I,

Ы., 19оЗ, с.67.

5 -

лі ктршіимдиц айцомаїшлицтар назмгндьіц ерекшеліктермен тольи<;тьі-рьілдн.

Зерттеудіц ппактикальїц мацкан. Зерттеу »»шсмньїц нзтажелг-рін салистирмальї зерттеулерде, чазіргі ^азац тілі синтаксисі бо-йшгаа окьілатьін лекциялнц ісурстапда пай дала нуга б о лади. Соньїмен бір-ге зепттеу ягмьіси иогарги оцу орьіндари студенттері «єн «вктап оку-шьіларьіна арналган окульщ казуда ез пайдаснн тигізіп, синтаксисті мецгертуде кездесетін кейбір кинндиктардн яоога кемектесе алади.

. Кдгауга гснньїлатьм мзселелер:

1. КО - бір субьектіге тзн негізгі явне кеиекші зрекетторді бір сойлен бойинда беруде полданнлатан цтрьілш. Кемекші арокетті білдіретін косешіе зр турлі мандегі создерді езіне багшдьіра ота-рип, саЯлем ішіндв оралимди калкптастнради.

2. КО - багиннрди сойлеи иел яай сейлем мушесінен езіндіх белгілері бойшша ажнратиладьі. Негізгі белгілеріне сейлемдегі екі гачтьі - ері субьектімен, арі втістікпен байланьїси, соньїмен байла-ннсть» тольї^ тауелді предикативтікке не бстауи, негізгі етістік-пен байланнсьмда мвзгілдік аракатшастщ, интонацияльнс ерекшелену-ДІЧ сакталинбауи, сойлеи нурьілисинда еркін орналасуи яатади.

3. КО - сейлемніц трансформацияланган турі емео, зрі сез тіркесі, ері сейлеаніц белгілері бар синтаксиетік бірлік. КО сей-леи семантакасмн кугделендіргениен, они свйлешіц ¡кана тур і на о а- , гегтв алдайдн. Бгндай свйлецдер гай свйлеиніц курделенген турін гфльїптастарадц.

Зерттеудіи гдістері. Зерттеу жгкасшад дацсатн мен міндет-тері тілдв абден цалилтаскан сипаттаиа адісті аерттеудіц негізгі адісі рет інде тацдап аяудн пажет етті. Соншеи бірге агммста КО-ниц сейлемдегі кьізиєті мен сеггантакаснн иньцтауда теддаудед трансформацію, кискарт/* ауистиру тзоіадері шзн цгрьілиидьис салнстармальї

б

адіс цолданшды.

Тілдік катериалдыц еипаттаиасы. Зерттеудіц тілдік керсет-кіштері керкем еде б и <кзне публицистика стальдерінде казылган те-кстерден яинацталды* 8деби тілдіч улгісі ретінде АДїнанбаев, Ж.Аймауытов, Й.Жїкабаев, М.Эуезов, Г.Мусірепов, Т.Ахтанов, Д.їїт-маділов вэнв т. б. а»дан-яазушылар шыгаркалары, "Жглдыз", "Дрнсау-лык"» "І^зак тілі тне здебиеті", "Егемеи фзакстан'' газет-жур-налдарынын-матери&лдары алынды.

Кготстыч- апробациядан атуі. Жтмыстык негізгі натажелері Алматы мемлекеттік университет! кас галычдарыныц конференцияеын-да /Алыаты, 1992/, Дызылорда пединституты окытушыларыныц гылыш-практикалып конференциясьтда /Кызылорда., 199с/, Батые Казахстан аймацтьщ ¡кас галкмдарипын конференциясында /Лцтвбе, 1992/ баян-далды. .

Зарттву иумысшын цурылысы. Нтмыо, кіріспе, екі тарау кэне цорытымдыдан ттрады. Жгмыс ссцында таблицахар, кыскартылган кер-сеткіштер кэне эдебиеттер тізімі берілген.

ЗЕРТТЕУ Ы Ї Ы Ы С Ы Н Ы Н, ¡¡А 311 У Н Ы

Кіріспеде зерттеу вгыысыныц озектілігі, шкеаты мен міндет-тері нєгіздєліл, гылыми шцалыгы, геориялык яэне практикалык мані аныкталды. Соныкен бірге коргауга гсшылатын негізгі маселелер нгктелгп корсетіліп, зерттеудіц адістсрі иен тілдік ьатериал^дры-на он пат тама берілді.

"Касемае оралымныц сейлем кгрилысында алатын орны" деп ата-латын бірінші тапауда маселеніц зерТтелу тарихына кыскаша шолу. касалып, КО-ныц негізгі ерекшеліктерї мен айырым белгілері аныкталды. .

Туркі тілдерініц зерттелу тарихинда етістіктіц функцяоиаль-ді, инфкнит турі косешемен берілетгн курылык«ардын гтедикатиптп

7 -

сипатыйен байяаныоты цайдаяицты пййрлер г^алыптасты. СоЯлешйц Heriari бедггсх прэдикатизтгктi финитгх баявдауышпен байлашсхы-ратын зерттеулхлердтц бхр то бы косемшэ цурылымдарда тугелдой жай сэйлеы курамыадагы оралшдар деп цараЯды/И.И.Йралиев, Н,А.Баскаков, Б.А.Серебренников аэнз т.б./.

Бгздвд, о.Тышзша.предакативтзктг формалзд1 керсеткхштермен шектеу - сэЯлеынхд гглдегх баряьщ Kdpiii£oiH3 сай келхп, синтаксис-рхк щихеттШитх етоЛ алтйды. Предикатлатхктй, гракматикалыц бел-гхлерх тольп{ ^кталатын тхлдя: з(урылш.!дар оПды беруде свйлемнхн, HsrÍ3ri улгхсх болгашзн, шдальдхк, зацяы^-гащыц категориялар-дыц б 1рден—<3хр корхну форыалары бола алшЯди. Сондда;тан да сейлем турлерн тхлд1Ц imi цурылымдыц табигадилзн байланыстыра трасты-рыл, еэ бастаунзы бар косекзо здаылымди багшяоды со.Члем/Н.Т.Сау-раибаев, Т.Кордабаео/, ал багындирусл eiicriit бастаушына ораацта-скп борхлстхн TYpiii кай соЯлен г^урагаздога ораяым деп болетхи га-лшдар niüipiii цолдаЯиыз/Н.К.Дмитриев, А.Турсуноз, К).Д.Дганмавов, М.Дэулетов,■ Й.И.Чер0ииста/. 8з леко басгауша бар косемше ¡v/pu-лкадарды оралым деп ¡^арастируга болиайды. Багындаруш шылау тур-лерг д^мыкхгавдшуган/С.Исаев/, цазац тхлхнда саба^ас курмаласткн, 8TÍCTÍKTÍH инфинит формалары арцылц Caibmнксачыи сиитетикальщ ту-pi зуиаютасты. • .

Eip Састауывты кзсеышэ ¡^урылэддар Н.Т. Сауранбаев зерттеуле-

р1ндз 'VHipni ыушо", Ц.Есеноэ монографиясьида "оралым” деп аталды.

”УЙ1рлх гяпз" юрдаихмзн r/ica^ ?bii сятайсяс*нде бастауш-баян^

дауштьо? датьшаста тургашэн, интотацияльп; белг!сзнен айырылып,

гай сейлем ¡íYiisci цызмеинде тураткн соз тхркестерг бермедх/С.Еи-

онбаев, С.Ананаолов, К.ПЬукенов/. Согаи орай, 6ip бастауыоты ке! .

сема ¡эдрылшду туркологияда чалшгасчан хгбен "оралым" дед болу ДУрнс.

Н. К. Д ми три е в ї і н енбегінен бастап, соцгы зерттеулерге дейін КО-ды сейлемніц бас ты белгісі ретінде ¡арилымдич єреетеяік - ор-IX»; бастауш алыньш иелді. Бастауьп - балндауьшты« каткнаста ту-латын ?і;;ді:: бірлік - ¡уізгщ гілінд& ото тії коздакылатын xatl сзй-лєшін '¡ypí . Еірдц синтаксис садасындогн соцги герттаулер cq&ígíj-двгі apeiísr иесі-субьекїініїі sp ‘гурлі колеги берілетіндігіи кор-сетеді /К.А.Невская, Т.П.Николаева/. Солардщ іаінде атоу ттлгасш-дагы баотауьш бірден-бір болюгаьшгн, тхлде ец азі цояданалатш тесіл. Осы тїкирмига коса, зерттеу барысьзда КО-нид ккфіжит етіс-тіктерга де цатывты боріяетіндігіи акидтаган осц, КО-да йгьрату-дыц негізгі белгісі Соякп, ортак бастауюл емс, орта і* субьект алынды. КО-ды багындирувы саз негізгі єтіоїіі; /ЙЕУ, ал ногізгі оЛ бєрілетін сойлем компоненті негізгі болій деп аталада.

Несеш є о р а л ы ц деп негізгі етістікпвн бір су-бьектігв ортактасип, ар турлі канді ксиекаі зрекегті бідціротін косешіе titiH оган тауелді cea тіркссі-ерін аіітаьшз.

Со Я лем семантшсаси ион цуршксшиц ь~і *гурд і аспегстілері бо-йьінша хасалган талдау КО-нь»; НЕ семасын тояыцтыруш некесв пысы:;-тауыаток «¡атш&стщ тіядс і^алиптйскан гурлоріндо сипаттауиы кзнде кїмсалатьидагьм корсетті. КО-нш* ойди бейяелі, квркеи кат к і зуд а здєби тілгиізде їм і полданшіуи туркі ‘гілдерінщ "аньнстаушпд ца-ткнастагы coo тіркестсріиоп крделвнуші беГііеділігінзн" /Н.З.Гад-їмева/ тушдайдУ* '

КО-ды сзЙлемді зерттеу барксища ері исрфологкялыц /косемаз-ніц негізгі грамі'лтпкйлиі; нгиі/, грі сєіпітка-сгіктаксистік прин-циптер басшшгаїда алыиды.

Жуиін вулдкра, кок kyctuh сол оягииан сьршшп барады окон /ІІ.Зуезов/ - ссйлеиі егсі кошонєнїтсн тгруьпга ¡$арай дгстурлі тур-да ортаї; бастаушпи саба^тас ^тріалас деп г^ралди. Бїл согарада ййтиг,

тн TYpiti тхлдеріпз *;йз багаш^ы сойлемнін, ерзккз тгрін когда кыгаргандш; бояар оді. бйїкояі батыньвды еэйлеотз цоКылар va та-лаптщ біріиз неко бастауыетнн борілуі гатадн/Н.Валагдеа, T.lfop-ддбаео/.

КО дан ко со: .га форкалы барьтагэды сэйлем сырт 2çyрьшои .гл-гыган Y"cac колоді. їіссастш; екі ¡^рыяымнкц косешв форкаснмон бзріліл, писш^гаушгю; цдатста турукт.», сзйлеидордін, полипро-поенциялы сипатшан корінзді. Sipaiç олардщ арасында категориялыч аЗыркасыльедар бар.

КО кен багыякда сейлем тгізгі бвлімйбн екі гуп/ іЯлаш:-садя. Сонгкси баяндаушжн тяякщсыэ форкаси арцьиа dit, .„цты бай-лхкнсса, НО бір і'ззгілдз srapiorí болішсн екі тігрлх - зрг субьекя, зрі НЕ-аеи -сикта’.ісгс'іЬ: баДлзшста ?7ра,гн, 5ПЗ-псш байланксы пыскц-‘гауьттыч, ал субьзкїіїгои байглкасы пред-.іклттщ г^тинасгы гдлітп'гас-хнрады. Езсгаукз neu баяідаунз арасшіда продик&тоы-Ч ї^юішсткч, ор-гау&кзн багыньщи соїічєм тзусяді сіііттаги чопщ прздикатизтікке !іо болеа', екі етг?гы баЛлаїшсеая гухра.;! КО-га ш.ртылай прадикаадвтік тан/Р.Сібагатоз, Г.Лбдуршанов/.- Субъект і мен црсіаса -зрекеїіін, лбпташвд сыйыцдияыггиа, сонвдем біргз косеїшаиіц НВ-ке сзйкестз-ніп, белгілерго яе болу мушіїщігіиз і^ірай оубьакт

neu косекзеніц скнтахсіісїік баЯланысы хумыста с о П к о с т о м у деа аталадн.

KO восьма іс~зрзхохтх білдіретін іадршіод болгандщтан, сой-лсмдо стістікпен берілген, прздаттиотік балгіго но соАлт wiraûr* леріко бата баПлашсші, пкскраусттіл} цатикіста т/рада. Согзи сэйиос, яумкста онкц <*ишїїі баялдаугк^ !£ушйту бзрілуі тура КО, ал гурлаусиэ мусзлеризи байяакшггдн «гУрі/КО-*еоікшз, К0-»ко-сс:г=э, НО-»туПщ стхсгік/, а а я а м а КО деп болінді* ІГ&наш, КО 3S-ns:i пысм;таугагаа? цатіжасга аурганмзн, фшвгмі баяндауьи чара-

10 '

пынан НЕ-пен тттоо алынып, б1р сэйлеы мушео1 кизмет1н ат^рады.

Сейлевде КО-нщ бер глуше багьшдаруаш негхэг! етгстхк кан-дай кажет болса, окын субьективт! валентт1л1г1н1н / & / щьете аоуг

- субьектгнгн белг:л1 б1р морфологиялык формамен берглуг соншалы:;-ты керек. НЕ-пен оралыкды гйыццастьрушы кесекяенщ субьективтх валентт1л1ктер1н1ч /5П<- Ь* / свйкестену1 КО-ньщ сейлеыде бео1луг нщ кажет^ шарты болып табылады. Ортац субьект згеке сэз немесе косымша морфема турЫде корхну: нумкЫ.

I. Б1р1шц зкагддйда орта к; субьект сейлевдог: бастауьашен

бер ¿лвД1: Бглар Камалдьщ куйоуЫ}н ¡какандыгык бетпш бас-пак болып, влецдер!н де сол шгынада шыгарган /Ц.Дулатов/-/бглар/. Те«1Р гкол стаициясына кете алыай, орта аголда булЬшхлхкке тшыраган атрт бет-бетшен орманга кдшып паиалады /Б.Соцпацбаев/ -^/ятгрт/.

1Канама КО-да ортац субьект сайлеццег! обьект, мезгхл, багыт мэндх сездер турхнде Сергледх: Акал не, ертецЫде де бтр дорба к!л Т1Н сылдырлатып, почтага карай асы^пай аявдап бара наткан Зэкеедх кэргп, кавдайлары тоска согылап ед1 /О.Бекеев/ -5, /Зэкендх/. Найта ол- 9Э1не цгдай берген Едап-кэгнкт! каре алкай, кукдеп^нд)ген гйелдерд1Ч алдынаи еркашан басын т!к гстап ететЫ /Э.Нгрпейхсов/ -айелдерд 1н/. ‘

КУмыота КО-ныц деке бастауыыты деп аталатын тур 4 аныкталды. "Неке бастаушты” КО синтаксистк оралывдар теориясыныь нег1згх кагидасына кайшы келкей, онын б1р керш1сг болады: I/ КО-; аат есхм атау тулгасында берглед1 де, ал негхзгх болхеде ол есхмд] турхндв кайталанады /немесе керхсхнше/: 0 д е к уй хшхнхц каыын к йеухне айтпай, е э { баскарып кетт! /М.Эуезов/. - Эуелх... монша, ес1м1э содан кейш киналатш болар, - дед1 Жабий, НартаПга о з да калжынаай каувп кайтарып /Г.Иусхрепов/. 2/ негхзп бел1кца бастауьш орнында жанды заг мондх соз тграды да, -

II .

ал КО цурамында оган ндтксты теуелдік жалгаулы соз берілоді. By л ' бастауштар арясшда арі синтаксистік, арі семаїпшсальщ байланыс орна йди. Семаитикалъп^ байланыс бутін-болшеклііс ^атытастаи, я гіг. і бір с-аттиц гдллы жала яеко .тягын байляныстырудан, ал синтаксист ік байланыс екі оастаушткі муелдін калгауымен байлашсуытан корі— неді: Уш ваги цылшыцтау каргац ц у л а г ы яалбац-яалбан о?іп,

о л елсін-алсін артина бурьшші царайда/Б.Соцпацбаев/. Сонан артиі; тілге келмеИ, сущ капкан к и і м і сыцирдап, еоік алдціїда. торіс царап ту?1111 селіне бастады /З.ІІУрпеЛісов/.

II. Еісінаі жагдаііда субъект соЛлекдэ толщ магыналы свз ту -рінде корінбе;!, sarçibirç корсетіїіетермен берілєді. ирекеттін, субьек-тігз кртысыи фиштті баянда.уіетгьп\ æarçïurç £op>-*acu aprçimi аньщтауга боляды: Осы яерлерде но болса, соиы яедеу етіп, СеЛіттін, іиіне та-лаЯ-талаЯ тепкен єд;й/Р.Ніґіїл:6сі(оо/. Ода» арі таш цолтьпугап, ityp-метті цоиа^тарына артлган салгатггы кец белмесіне ісірді/С.Мукд-hod/.

-ганаа форкали КО-ды сэЯлемдо аатыц корсеткіш екі турлі і],ормада барілуі мумкін. Онілі, бірі ясане. негізгісі хіктік галгауы болса, екішісі -гаїсза косеїглесінін, есімсе нзгізді табигатымен СаЛланысты -ган фэрмасынан кеїіін тіркесетін тоуелдік яалгауы:Оса уйден кеткенВїЬе, !.г/5їщ ішіндегі корсслерді езіндікіндей па-їда-лан, балам /С.ПІаріпов/.

Кесеше - егістіктіц озгергеи формасы. Кесекшо арз^илн єні етістік dip-біріле darum баЯланысади. Біра^ бул баіїлашста сзз-дердіц морфологияльщ тулгалануи сыес, тгшшгиц сашсестіктері ь:ешуші дизиет атз^ради. Косєше формасы байланнстыруш цосымт ор-ишідз.' турлтындж^тан, косеете неп HS байлашсьш ïyÔî’) гсайпында ца-Öh’ca баПлаокс&тии соз тірксстерінен срокыелеп, косо м ш_.о л і a б ы с у деп a та у бар/В.А.Аврорин/. КО мен НЕ ¡cocewse çopi;a-

ларымен цатар, иылау арнылы байланысып, сейлемде байланысудьщ б!рнеше тас1лдер1 ^абаттасып келедЬ Олар: ^ак". "бер:", "сондык-тан", "бурык" шылаулы КО-дар. Алгаш^ы уш турх. магыналык; байланыс-№ нактылаушы кызметте турса, "бгрын" шылауы -мастан кесемшеехнен кей!н т!гкесхп, мезгхл мендг КО-ды цалыптастирады: Соны каре сада-' ак, Шэб1к карт шырмауды тоз яаэып кхбер хп, шортанды булкындырып КУшанка нарай бхр-а^ ыргитты /Г.Сланов/. Ойга алган стыысын Iстеме с теп бурьм, ежесгн}ц тапсырмасьи орындагысы келдх /Б.Соцпац-баев/. ■

КО-ныц беп!лу: кеп кагдайда ерекше цг^ылыспен байланысты болгандыктан, КО мен НЕ бхр мезгчлдэ екг тур л г магыналш« байяаныс-та тграды. Оныц б{р{ ¡когарыда аталган лысыктауьштык катынас болса, екгнш!с1 - процестердщ кенхстхк пен уакдттагы байланыстарынан ту-ындайтын и о з г I л д ! к арацатанае. Байланыстщ ссцгы тур! кесекшенхц негхзг! грамматикалык - етхспк нэнЫ згогалт-пауымзн байланысты ¡олыптасады. Ыезгхаддк арацаткнас б1рнеше тур-лерге ¡¡иктеледЬ Сейлем компонечттер{ арасшда екг ерекет бгр мез-гглде кузеге асса, бхр мезгхлд^, ар турлг мезгчлде кузеге асса, . еп мезг!лд1к арак;атынас орнайды. Ыезг1лд1к аракатынастыц тур лер! эрекеттердхц аспектуальдгк сипатымен байланыста б1рынгай турде ксз-деспейдг. Ыысалы: Велдеуден атын шеахгс ка ты а, осы уй гшшде иылап отырган кеп яанныц ундер1н естгдх Д1 .Эуезов/-К0 мен НЕ бхр ыез-хчлдхк арандтынаста ггр. Вхрак; екх эрекеттщ ету сипаттары б1рдей емес. Кемекип арекет созыльщцы сипатта отед1 де, негхзг1 ерекет оныц бгр сетгнде, олшеулх уацыт шшде, х;уоого асады.

Меэгчлдхк май багыныщы сойлешгц негхзгч белгхсх болганмен,

КО уипн б{рден-б1р, озгермейтгн белгх бола алшйды. бйткент КО-ниц укем! цосымша процестг бхлдхпмей» НЕ-пен катар б{р ерсистп атап тгруы мумкхн. Бгл гагдайда сейлем компоиенттер1 арасьгнда кео-

ІЗ .

гілдік- арацатквас сацталынбайды: бишеч маріушхр адіеі катай кутын,-' ііутьщ. аугіріп, жылы ваіда асыгып барады /Г.Ахтаков/. Еещтылы аен,-геГі болса шуйкєдєй боп шогіп. керер хезге аласарып ]$альтегы /Э.Нд-нахин/. Кесеше иен НЕ-тіц.бір ареісвіті атап тургага екх позиция-дагы етістік свмаларынкн, тацындыгьшан байцалады Дт/тіріп-асьтуп, шагіп-аласарьл/.

думыста пысынтауыштыз; кртьтсчкц т7рлері мандерініц гл^ын-дыгына жэне езіндік ерекшеліктеріие н;ара»і салыстыруалы, царттас /к^рсклыцты, себєл, кезгіл, мацсат, шартты менді КО-дар/, сипатта-ка Дишл-сын манді КО/ мзнді топтарга аіктеледі,

КО-нш, свПлемдегі зкартылаЯ предикатив тік жеш пысызугаукшткч цатинастарыныц шеиарасын саралаЗ корсет іп, елшем бірліктеркен есептеуге болмаЯды. Вірац пксьпугауьш'гщ ^атынастын т'/ріне, солымен байланысты кезгілдік араир.тынаствд цалыпгасуына :;арай предикатиптік сипат бірде айк;ин керінса, бірде корікбеЯді.

КО багшьзда сейлемге Караганда,негізгі болікмен бекемірек байлаїгксади. Буган ортац субьектіден тыс мезгіл, обьект мзнді саз-дердіц екі компонентне ортацтыга негіз болады,. Г.!ысалы: 0 г а н Д е й і н цазаз; аттн арбага аегу дегенді білмей, жацыи тттілі алые колта салат жігреді екен /С.Мудаков/. Оды суьгрьи ала сала, босага. аацца царай лацтырып кіберді /Б.ілдамнаров/.

Синтаксис саласындага зерттеулерде галымдар ез бастауиш бар багыныщы сойлем иен оралымньц шгу, і^лштасу тарнхиныц екх г/рлі екендігін корсетеді /Н.З.Гад-хиева,, М.З.Заклез/. Багынында сойлеу трансформациялаяган .тлй сойлем бслса, оралым кйсемиеніц спнтаис/.а-тік валеіггтхлігіїші х/зеге аоуьі арцшіи цалыптасцан, іс/рдолі ойда берудіц бір колы болыл табылади.Курылымы яагшкш КО-нвд сойлемнсн єш айыриашлига КО іші цурыльмыка :;арай екі нэке легх-.нушелі

Йолізі боліноді. Алгапп^ысы косєшізнііі бір созді багкндцруииди

И .

цуралса, соцгыси эр тїрлі магынальщ байлаїшстаги бірнешо сеэдердан турады.

КО-нвд курылымдак курделенуі свЯлемдегі орналасу тартібі-не тзуєлді. КО НЕ-кв кагысты алганда, одан бурын - баскД поэиция-де. кэно одан кейін - соцгы позициядд орналасады: Тобонін теріскей бетінде отырып, екеуі оцгіме курда /Г.СЛаноа/. - ОйбаЯ, онда цой-дак, - дед! Тоцмет, шибиген узьш саусдцтары/ен до с цолдал бетін (Засып /М.Магауин/.

Басць пооиниядогы К0-яиц цурылымы кагынан кенеюге мумкінді-гі мол. КО эдраыында шарі ты раЯлы, квеемше, єсінше, салыстырмалы конструкциялар жиі кездссєді: Купі кеше кебісій катіуан аерге долай алцаПтын Орапбацтг.н цоркш у ном і кун кбзіргетаа, і^іра кер ка-рылып еле кеткенім артык /И.Муртаза/.

1 [у рдел і цураыы кон сзіілемдегі орын тартібі КО-нын, ЯЕ-тен интонация кагьпіан ерекшелоніп ту руш і цалштастырады. КО-ныц, бул бол-гісі интонацлялык ерек-лелену ден аталды. КО-ныц интонациялыц ерек-шелануін оцапаланган сошлем мушелері мен багыньщды свйлемніц а.’!тылу интонациясимсн тоцестіруге болт.ідь;. Слардыц і^алиптасу негхэде--рі, табигаттары ар тУрлі. Іуазаі; тіліііда ондшлангак со Ллєм штекері аїЦіпідаукм, тцтылауды манімен ба“ілашстьі саДлем ізінде екі ткты кідіріспєн очдахулаыса, КО бір жацты ажыратыльш, жаэуда ол утірмен карсетілоді. КО-ды бастауютан акьіратьш, утірмен белу г*а-зак тіліндегі ;ш£инит форкали бигикынкы сз.їлгм турлеріне царсы ке леді.

Интонациялык сипаг бпгинауф соЛлемнін, гаЛ сві'лемдік табл-гатшен баЯлаьысты міндетті уа елшонніц біріне жатса, КО уіуін мін двтті белгі бола. ал^айды/ЬО.Д.Дкашаооз/. Ол бірнеие синтаксистік жагдаііяарга тзуелді: лО ІЕ-тєн І/ кгрдолг і^ураиліа копо алзац, ор-каласуиїв. царай: »зі'.рамкул біразга де Лін кілтті тУсіре алка.І, ес-

. IS •

ікті sopra аштц Д.Нутділев/; Zf НЕ пен косемшсніц ¡су рдел і соз тіркестарімеи берілуіне царай: Елаган да коздескен яердо оган тура царамай, козін таЯдьідщ окетегіїьді /З.НУрпейісов/; 3/ соцгы позицияда нелуіно цараЗ: -Балалар, осы каца не кердіндер ? - деді ке нет Как ш ата, аі^ таягкн я;ос колдап су йен турып /М.То^бвргенор/

- интонациямен ервкшелвиєді.

КО сойлемдвгі орын тзртібіке кане екі етістхктік біріні-ч дара турде берілуіне царай интонация иагытн ерекшеленбеуі мумкін, Мысалы: "'онібек аод аиегінен коніліне унаган гулдерді терэ журіл, табенін, ба сита кзтерілді Д.Луиеділоа/. Колындагы пьшаган тастай сала, мені цаусыра нгуоа^тады /Э.Канахин/ - соЛлемдерінде аралыц мущвлврді цысцартып, КО-дц І!Е-иен і^атар орнп.ластырсац, интонация сацталынбаПды: Нзнібек кол шегілен утган гулдерді тере журіп ко-терілді. Колкндага пышагын тастаЯ сала цушантады.

КО-нщ берхлухмен сеЙлем мазмуны гсагмші курделеніп, поли-пропозшщялы цурылымга аЯналады. Пропозиция - сеЯлем маэмуншшн, обьективтх кубьшыспон баЯланысын керсететін аспектісі. Полипропозиция - полипредикативтіїс емос, КО сеЯлем мазмунын курделондіріп, цурылымын кен,ейткенмен, калны сэДлем монопрадикативті болып цаяа-ды /А.О.ІІрияткит/. бйткені КО багыныцды сэйлемдей кеке предика-тиотіи бірлііс болмаЛ, саіілемнщ бір муиєсі - тсщтаут ^згегін-де ту рады.

КО-ныц саллемдєгі негізгі предикативтік ортальп^тан темен, цосыыпа предикатіттік орталыцты уйымдастыруи калпы соЛлемді дэс-турлі глЯ сошлем тУрінен ерекшелсіїді. Олар жа!1 соПлемніц курдо-лемген тУрін )гасаЯди/М.Даулетоа/, If/рделенєгєн га Я сайлємде онщ тзмундык моне ісурьшьмдьа; гагы голы к; саЯкестікте кзрінбей, асш-метрняльгц и;атіліаста турадл/Н.М.Махмудов/.

"Касеїше оральміьл, цурылкш ман семантикасы" деп аталатин

екінші тарауда КО-нюі НЕ-пен ыагыналык байланыстарынын турлері, оныц бертлу жолдары царастырылады.'

Оралывды УЙымдастырушы кесемаеніц ішкі жэне сьіртцьі функция-лары бар. Ішкі функцияеына еездерді езіне багындыруы жатса, сырт-чы фушциясы оралыццы сейлемніц негізгі беліміне таянацсьіз форма-сымен багына байланыстырып, гшсщтауыштыц цатынасты калыптастыруы-нан керінеді.

КО-нщ турлері кесемзеніц бєрілуіне чарай ыорфологиялиц принцип боііьінша жіктелді. Кесеше - бір етістіктіц екінші етіс-тікке арагсатанасш керсетin, багышцкы лозицияда тгратын етістік форыаси.

ЙартылаЙ предика тішті КО негізгі зрекетті ер турлі жацтан сипаттап, КУралдш;, сендыц, мацсат, мезгілдік, карсшшкты, шарт-та, сєбептік, салистырхалы лысыктауштыц цатштстарда тградьі.

Атолган магыиалыц байланыс турлері І/ кесємшеніц яалац турде берілуіизн катар, 2/ аналнгикалыч форманттар [НЕ + п/а/ отар, , syр, rav, бер, сал, кел Дп, +а/]; 2/ лалац формалардш? кайталануи; 4/ яексикалыц.магкналарынаи толь»; айрадшгдншенкемекші сездер ¡їьзометін атцаратын "деп", "боп”, ’’царамастан" свадері арцшы бє-ріледі. •

Зрекетгіц оту ^арисындагы бейнесі мєн сипатьи- беру, бір мез-гілдо зрекетті а т-а у мен они багалау - тек КО-ды сейлс вдер ге ■ran, Кгмисто. с и п а и а її а иенді топ цїралдик вэне с и н д v к пысыктауылтарга,^ ал ссн,гы турі біріші рет іштей с ы р т к и жене і ш к і с и її д и і(, я і к те у-б а г а л а у и_,о„л ш е р-. мамді бсжп етістіктіц сеьантшсалык топтарины!^ осара

1, Вміров C. Кай сайдам синтаксисі. Алмати, 1081, 147-6.

2, Оразов Ü. Cev-антака казахского глагола. Автореф.дисе... д.ф.н.

А.якзтьі, I9BS.

тіркесівділігіне царай жіктеліп карсетілді.

Негізгі арекетгіц оту здісін корсететін цгралдьщ мзнді КО коз нелген етістіктен емес, зрекет, сейлеу етістіктерініц анали-тшсалыя; форі» цурамьінда РНЕ + п/а/ отыр, яур, кел + п/а/] негізгі етістік орнында келуімен, -п, -а, -май, -дастан косейшее інде берілуімен кальштасады. Вйткені кез келген етістгістін цгралдьщ мэнде йїмсала бермейтіндігі свкілді барлыц етістік ету адісі жа-гынан сипаттауды кджет ете бермейді: Бар білген орысшасымен зр-кімнен страстыра келе, &кыры іздеген уйін тапты /И.Магауин/. Бір-де - бірін сырт тыгармай, бзрін ауыл-ьауьшымсн дртеп пі берімо к /І.Есенберлнв/. Кгралдик, кагына сейлем компоненттерініц тїтас наз-мгньмен, негізгі зрекеттіц вту к;трали бояатея заттык-гдралдкц мзнді сездіц КО іирамкнда беріліп, ал ісзсєі-оієніц оган процестік сипат устеуімен кэ.лыптасады. ПІзкірт герден тас альїп, бір суйекті кзздеп а тып отыр /Н.Айкауьтов/. Ацсагдл наннан там-тгадап узіп ал un, со-ларды веудеумен болды /М.Иагауин/ - тас/пон/ атып отыр, нан/иен/... кемдеумен бодцы.

Сындыц мзнді КО :.'езгілдг!С аракатьнастыц і^атнскна ¡сарай бір-неше турлерге .тіктеледі. КО негізгі ереіееттіц оту барысында туьаі-даган салдарди сипаттауы мумкін. Бтндай -а, -п фор гали КО-дар

і ш к і с а и д н ц мзнді ддп’болінді: Уй гашнан кішкене гсшыр туяктарымен шапшац дубірлегс, топнр саяш, гас коги-лацтар отті /М.Зуезов/. Ішкі синдик мзк косеїлша неп НЕ бірдей сеіальї создерцен беріліп, coran байланнста кезгілдік арацатннас сацталкнбаган таг-дайда далыпгасади: Ецкіштеу келген тзгн бойлы алзса у йде а м а л-с ы з и і л і п; кешкі колєцкедей с а л б нр а п ттрган-дц /Э.Нгрпейісов/.

Сиртци синднц мзнді КО негізгі зрекетпен бір кезгілде і;атар болган, ортац субьектіго тзн цосьетз процестік бал-

riHi б1лдхредк Sip кагынан цымызды к у та отырып, Аскар гаэетт: тей-тез .K/ripTia окыл шщты /С.Муланов/. %ан кайыс белд{гш таги да цынамай туоеге-туэете, кеыекан »iritr кайта к 1рдi /Ш.Цуртаза/. Сыртцы сьндьщ КО негхзг1 арекеттчц егу Сарыеындагы субьектшщ KBnicTiicreri чалпын сипаттайды. Негхзгх эрекет процессуалвдхк аспектхде Kopinco, КО нагыз гсроцостщ езхн емес, оныц туша нэти-кесш бертп, перфектен сипатта бегглу! мумкхн: Керпебай ацеацал таягьгн кеудосЫе талнып, босагада |дакиып ттп /К.Аймауитов/. Збдг-рахман бхлегхнЬ^ устЗнв басын цойып, ei;i nosi селода,ойланып туп. Д.Есенхсанов/.

Сынды!; мэид1 пысыктауштиц келесх туршде КО-да процестп! ooi, ал негхэгг бол1аде оньщ сзйлеушг тарапинан багалануи берие-дх: Аламойнак та етегхне оратыла ynin, Айшнга демеу 6epin жатап /О.Бэкеев/. Мал аыалсыз сойшшгх, :<аi шыгындап иатыр ДКЭуезоа/.

Herxsri эрекетпц оту сипатын, уАвтпелiriH карсететхн КО сшдыц лысиктауш тобинда карастщшлып, и о л ш е р мэндг деп ( аталды: Бала ойынш|, тхлЪпц леткетнше, 6apiH-6epin бастан-аяк айтып бердi /UJ.Муртаза/. Нлмил-сыя пысик.тауш тобыньщ соцгы турле-i'i op та г, субьектШ КО-га тан.

Ц е а г i л мэндг КО функциональд1 6in топ прайды. Косемпо-мгн салыстырмали мс згхлдп! ызн iwsif байланысты цалиптасатын ыеэг1Л-fliK ара^атынас ыеэгхл пысыцтаушша ггатпайды. Ыезгхл мэнд1 КО уш тупге белЬюдх: I/ жалпы мозгидЬ: ыэн; 2/ щектх ыезг1лдп< иэн;

3/ леэдхк ыезгхлдхк мэн. Bjpiiiaii хагдайда КО neriari ерекетт1 ¡зал-пи оту мезгхлг згагинал сипаттайди. КО яалац косемшеыен, ясгарвда аталган аналитакалык формалармен, -мастан косехшюсгнен iceilin "бурш" септеулхгхнщ TipKecyiweH ¡¡асалади: Решай цатап иеле жатцп, Назыкеа уйхищ кунгей бетйде ек: колыл sanro ripen, ец.чейхп отырган Ceftirri квгди /Г .Uy«,inenoB/. Кеаокз1дан ни скенгк бглм&‘с~

тен бурын, ол еэ белмес1не кгрдх /М.Иканганов/. Мезг1лд1к мэн лексикалкк аПкындауштардыц бер1лу1мен нафталана тусед! '• Б и л-т ы р мына латац Тгргали аульшда тустептп отырып, шытырлац ца-уып жегенш бар ед! /Б.Алдамжаров/.

Шект1 мезгхлдш кагына кесекшенщ курдел1 есЬгпе, есхи соз-д{ негхзх айюж керхнхп тгратын -ганша, -галы формалы КО-дар ар-фшы бергледг. -ганда формасыныц шектг мезгглдхк кагынасы ек!н-ш! -ша белш8г1н1Ц табигатымен байланысты. Грамматакадагы дэстурл: п!гсгр оны уаюгт, казгхл иагьшасындагы "шац” сез!мен байланыстыра-ды /А.Н.Кононов, Т.И.Р&мстедт ггзне т.б./. Бхрак ,-ганиа форкасшш* "огарыдагы кызмэтчие тцсамайтын салысп/рма мзнД1 КО Уйымдастыруы -они берглу формасы б{р балганмвн, грамютикаяыц кэндерх эр турл 1 омонт/дес шокт! мезг£л мандх -ганка /I/ тане салыстыртлы мэнд! -ганша /II/ кесемзелер! ретгиде карастнруга негхэ бодцы, -ганша /II/ кесекаесхндегх -ша бэлшегх квнэ багытты< септ!к аалгауы деп талдануизн к^атар /М.И.Черекиснна, И.А.Невская/, уству тудырушы -ша ятрнагы туриаде ¡сарастарылады /Н .З.Гадкивва, Б.А.Серебренников/. Шектч незгчлдгк мэн сеггантикалыц орекшелхктерЫэ царай 3 турге болЫдх: I/ эрекет, коэгалыс, сезЫ ет^стЬстерЪлен бер1лген негхэгх процесс кесесте-эрекетпен к;атар куэеге асып, соцгы аяцтал-ганаа созылады: Нысанага алгаи яотаснна язткеншэ, А^энтай артына ураган яок /С.Му^аноа/; 2/ нег13г! зрокет КО-дагы процесс бас-талганша созылады: Цажан элг{ сапарша а пан ганша, Токар-Огар га-эеттерде казылгандарды Балзияга неше цайтара окытты /С.Нун1сов/;

3/ -галы КО-ы неггзгх бел!цде эрзкотгщ Састалу пегЫ быу^радЬ Осыны есгткел! АбаЯ яол бойшда б:р саЛКчэ альадн ДКЭуеэов/. Сабантан аыкцалы п<»р!байда днмыл год /Г.Цгстафлн/.

Лвзд1к меэгхлдхк ман -а фориалы тана сойлевдег! функциональ-дх-семанщкалщ фЗЩ'тг тягынам -а гсгсешюс :нэ гцсас -ысымен фор-

. 20

шли КО-дар арцылы берхпедх. »ысыыен фориасшэд ифшт сипа? пт цараи багывынчи иозицияда. «гурып, эрекеттер аращтынасын бхлдхрух косеикенхн, курделх» чуинщ! •^ягаларышц ^зтаршща к<арадуг2;а шгхз болдьх. К'/рделз: к о сеже фор>5аш.ряка шгзсге/лх седаятика тан бояса, высьаюи косекпеех да тек дегдхг. иезгхадхк шгшзада вуисалада:Келе~ сх ньыш рабфакти бхтавхсхиви» зко-шааесхн ортальцтан шхдырдь^Р.Е!-йшбеков/. Кусыурьш бекхихохш хрге уебе, адрыиапар бул кеохпгеи айрылды /С.’Лущнов/. . • .

КО с е б о п тихще тирада дх, ал одш туындаИтын салп^р негхагх болгмдз берхледх.Соган байланысты соцгасы КО-га магьшалш; вагынан и’эуелдх болыл турады.Себеп мэадх КО -л, «кай форшлы сзсЬ:» экспрессиагг-омоЦйошльда шкдх еяхсгшгермен/ИЕ + а алкай, К2+

и '

гысы келызй аналкмасалыц фораанттары нею "дел1' ,”боп" коиекшх сзз-дерх ар1рваз бсргяадхгИзих «алгыэ уасгап кегуто кгаай, о;суга бит барзиады /О.Бохсев/. Шел отхнде тура алиай,ол щгап есл; алдина пел-Д1 /Э.Нурпейгсов/. .

Себепгп: иэинхц согаридарц берхлу соляра КО-га. сен*

Н я ц о а г яэндЬ КО озхнхн аЯциндыгшген, кщдалыпгмеа ерск-шеленхл, «п»«талы косексалерЬ изи "боп" »"доп" коыекшх соодорх ар-цшш берхяедй.Сонгн тэсхлдар гацса? ыэцдх баганздды сойлецде дз нездеседх.Бхра:; цургльйщ|с? айируашлвдгараа сэГссос с&йлемнхн екх гурх кометах сеэдор чхркесогхк егхс'Г1кгердш тулгаяануы йен =гагш косомвосхяхч икгонация гагыю.н ерекшелеод-ерекшалеибеухно кдрай б!р-б1р£кан агаграхыладыгЙАсболат оньзд баяндашга дайыздзду одгсх» де уйранбек боп .оса яайды Аьангйлиевгген бзраз цазбалаа с’/раа т-рзтхн /Т .Аманов/. Петр Чернов бхрдоме айггаЯш деп, басш! ьа.п*н царай бурда /Г.НУсхрепоо/. ' .

' «голы форшли КО сойлец Ьзхнде ттотщт сагшан сракиеяси-бейдх: Ауруханада калдагаа^а салт бойшпа цоигакрлы Баяендардхц

палатасына кірді /"Денсаульпс" .'зурналы/. Би-болыстар елді панда кцргш'ына айдагалы яасырын кимылдап га тир /Г.Сланоп/. Мацсат мэн-ді КО мен НЕ эр иозгілдік арацатынаста турады.

Ц а р с и л ні! ти мзнді КО кеиекші нано негізгі эрекет-тердіц ^раиа-вдг»сылыктыц екі ¡пекті куктасг ретінда бір-біріне нзрсы цойьшукиен, свЯлем кокпоненттеріндегі гкекелеген тідцік эла-менттердіц чарсшгакты манде яуисаяуымен калыптасады. Семантикальщ ерекшеліктеріне КО толык ягнв ішінапа карсылыцты панді топ-

тарга болінеді. Толын царсылынта дан "НЕ + а отар, лур, тур /+п,

+а/" аналитакаліі!{ форманттары иен "всім сез бола тура" дуранды етістіктері, "наракастон" комекші сезі аркылы бергледі: Бугін му-ниц нумыска иыгатшын біле турып, елемзй каттп калганы кынау /К.Нумаділоп/. 0ны1{ устіне инженер бола тура, падагопікадан ¡'ур ала-кан емес /С.Саргас^аео/. "К а р а и а с та н" косєіїлєсі арцнлы карснлыкты гглг:л:а КО-ды сеПлеццорде бер і лед г: Гдсына, мінезіне кд-ракастан, ол коргалап теле гатиаи сипота Д.Есенганов/ - сойлємін-де "каракастан" косеї-тесі лексшсалыг* ¡згынасвдан айрцяып, граг-ял-тикалщ ион тудыруиы яомекиі сэз цазігзтіндв тгмсалган. Лл толиц лексикалиц магшастда "каракастан" косєклесі какил-син кзнді КОди Уйквдастиради. ,

Іпінара ідосштк^ти гзи сраліяз ¡іон еоПлешіц ногізгі болтмі курамьида берілген создердіц лвксик&дщ тгшалари немесе граіша-тякалик форкаларьг аагагаи бір-бірінз і?ї.раї.'а-;;арси койьшуимви 15а-липтасады. Бїлигга о?істі;с?п( больгчди /болимоыз турлсрі/ Декех, Наташа РЫсцтлов^а ганшєн калап б а р м а й, гансиз болші, виші

б а р г а н болды гой.-Ш.Муртаса/, антоним создср /Шгзей душіеніц юшндцпі турали уПоє.іщіісті создсріїї б а с т а П боро, баласша ко~ . зі тусті де, ц о л ї^оПци.- М.Сундатоп/, кейбір ссізлари г;ара!.'л-к;зр~ сы создер /Іісатіц кз;р арщскна гана гарьткі т у с і р і п, уііде

. 22 отыргандардьщ бетін керсете алкай тгр. - Г.Мусірепов/ жатады.

Негізгі эрекеттщ ауаеге асу шартш білдіретін шар т т u манді КО кесемшеніц больмсыз -шй, -кайыншн формалары аркылы ш-салады. Шартты мэн НЕ болшсыз форкада берілген жагдайда цалигі-тасады: О^игандарш біліп алмайыша, ол ал га жыл т алмайды /М.Итн-ванов/. Оньщ атшсш, уй-куйгн тугел жетістірмей, ілгері баса алыаймыз /Г.Сланов/. Пысыктауштщ натшастьщ бїл тур інде екі ере-кеттіч мезгілдік багдары келер шавда багытталады. • .

-ганша /II/ касешесі КО-нщ баска турлерінде кездеспейтін с а л и с тир иа изнді конструкциялар ¡касайды. Эрекеттердг е sapa салыетиру бір субьектілі КО-ды сэйлевдерге тэн. Салыстырыа мэн ер турлі косьшза рецктершн курделеніп беріледі: І/ субьекті-ніц іфрєальді яэне реаладі сипаттаги зрекеттері салыстырылады.

Бір негізді, бір сомалы єтістіктер екі турлі позицияда беріліп,

©ту котивтері хагннан бір-біріно цараиа-гдреы койыла салыстырыла-ды: - Эй, Шыгалац-ай, іпін ййтканша, сыртш айтсахры /Г.Цїстафіїн/; 2/ субьектініц екі турлі врекеті салкстцлцла отырып, бірініц екішісінен артькдадыгы "sanca", "артіле", "дкрыс" сездерініц т гр-ке ?у і аріуші нактыланада: Шзрге сыйиай елтац-сьлтец дургенте, во~ рыкка аттангакнщ озі дгркс /С.Нунісов/. Ягндай цорлыда конген-Нуржаїш еяеуіиіодїц одгеніміа артьщ еді /І.Есенберлин/.

КО-Дар магыналык байланысыниц турлері изн тілдегі колданшу нііліктеріяє карай бір-бірінон ааіратшзада. Населен, косегаеніц калач фориаларымен берілетін турлер і /-п, -о, -кай фориалы КО-дар/ курде лі форіалитурлеріна /-гали, -ганша, -шетан, -шйынша, -ucu-иен формалы КО-дар/ щаганда, тілдегі полифунщиональді сипатта-ршен ерйкшеленеді. '

Тілдегі уновдеу зацы бойынша сейлеуде шїбалацкшіьщ пен каі>~ тштауды болдьгрмау ушін біріни ай мушалердії» -п форшеи аркылы бе-

рглетіні белгілі /Л.М.Мелиоранский, Ц.йубанов, М.Х.Шаяхметова азнсз т.б./. -п формалы бірьін,гай муше мен осы формалы КО-дар сьірт цгрылымдары, сайлемдегі орналасу тертіптері зкагьшан взапа їксап патады. ЙУмыста табигать ар турлі цтрьиымдарды бір-бірінен аяы-ратудыц мынадай лголдары усынылды: І/ бхрыцгай мушелерді толыгс фогмага трансформациялау сэйлем маэмгнын езгерт-пейді: Ауьш кісілєрі па^ылдап сейлесіи, ураган уйлерді яотнасып, біреуді мінеп, біреуді шенеп, біреуді жуптеп катты /Н.Аймауытоз/ -... С9ЙЛЄСІП ^атта, кинасыл жатта, шемеп жатты, яуптеп яатты. Ал КО-ды трансформациялау сейлем маэмуныньлд бастапкы идлпын озгерте-ді. 0ЛСІЗ алак,аны(/ен цолыады цысип, мзз-мейрам болыл, бір яасап калды Д.Жгмаділов/ - ... цысыгт калды, мэз-м-гйрам болып цалды, бір sacan кадды. -п формалы сейлем компоненттері бір-біріне багына байланысып, пысы^тауыштьк цатынаста тїргандь'цтан, трансформация сзйлемніц тгтастыц кдлпын бг зады. -п квс.етесініц универсальді сипа-тымен байланысты бір сейлем бойында бірьїцгай баяндауьаі пен КО катар берілуі мушсін: Бглар селодан екі нуз ¡одамдай а у.-а к; пшкдасын тобі сиге к, такырлау бір иінге тоцтап /бірьїцгай баяндауьві/, орме-леп шекке асыльт ДО ціфал./, кейікге таз салды Д.Есенгкшов/;

2/ -п форкали етістіктерді толык турге ¡селтхргп, галгаулы^тар ар-кыли байланысткру: Кеше экелген- балауыз ші;рацти кагып, ^оггайчиныц карыгым ошірдім /О.Бокеев/ - ... гацтш да, ...ешірдім - бхрыц-гай баяндауш. Аня алгш зорга кеторіп, аттап авдзын гана кетіп бага жатты /М.Жгкабаев/ - ...котерді де, ...катіп бара патты. КО мен НЕ біп гана процесті ал'аПтындыктан, олардьщ салаласа байланы-суи мумя і її ем ее. Ішкі сын мзнді КО /аягын зорга к отеріп/ процестіц озінсм тугаи салдарды керсетіп тур.

Сейлемде озара салаласа некесе саба^таса байланыскдн К0~ныц

24 .

бхрноаё гУрх дагар берглуг ыуыкхя. КО-дар бхрын.гей гзко ар ггрл! ' ыэндерде салаласа байланысады: МуралЫ бала бхр бозаркп, <51р :;ы-зарып /I КО.сырт.сын/, элсгн-алсхн тутыгьп /П КО сырт.сын/, кер-гек-бглгенхн баян етг4 Д.Кушдглев/. У Яго кхрген хаеды керхд /I КО себ./, цайгапы цабацтарын ашпай /II КО сырт.его/, Кэнхбек пен Керей баяу кылеи орталарынан орын бердд /Х.Есенберлин/. Бхр-бхрхнз баушза, оаба1?таса байланысатын КО-дар озара пысы^таудатьв^ Чатынаста турады: -Мен ?ой. Ташанай хрлдьи ба ? -дедх элгс кхсг, ол да 031Н •ганытайын деп /I КО иац./, деусын аныгырац шыгара/П КО ад./ - I К0->21 К0-»Н2.

Сейлем ч^ракинда бхрнеше ар ттрлх магиюлщ; цаткнаетагы К0-ньщ бархауг -бхр субьектхга тэн арекетаер комбинациясы хшхндз не-Г1зг1схн чосшапсышн ажыратып к ер се худе вте икемдх цолданылатын едрнлыы екондхгхн кврое<хед1. }

Корытындвда зерттеу куыысышц негхэгх нэтижвлер1 тузкырьш-далды. Предикатиэтхк сипатца. ие КО ^аэац тШндо вай сейлевдг дрх Чурьшыздащ»-3?! сешнгикальп; жа^тан курделенд1рушх гэуелдх конс-трувд[я-синтаксист хк оралшдардьщ ^тарына зкатады. Тхлдегх поли-^ункциональд! кьгзкетг оралымды уйымда.с?ыруш сэз-кэсешшпн, негхз-гх категориялнц маихмен баЯланысты щиштасады. ‘

Диссеряациянщ негхэгх «азиуны темендегх басылшдарда берхл-

д1; ’ . . .

1. Оштаксисгак оралдадардын зерттелухнзн //Ндаацстан ГА ха-барлари. Тй, едвбиет сериясы, 1592, 2 I, 24-29-6.

2. Оралыцды сеЯлемдердхц полипредикативтх сипаты хуралы. /Дазац ?1лх иен г^азаг; «гхлгн оцигу методикасынед кейбхр иэселелер!. /Аспираяттар иен ХЕденупхлер ей наш/. Ыьшкент, 1992, 33-36-6.

3. Кэсеикз оральшпа так синтаксистхк байланые .//Тезисы докладов 41 научной конференции профессорско-преподавательского сос-тааа";Сзал-Орд?шского_ пединститута кы.Корз:ых Ата/П-14 шя, 1993/.

. 25 .

Кгыл-Орда, 1993, c.IO-II.

4. Касемше оралыиды satt с<эйлеыдерд1ц, табигаты гкайьщда //Ка-зац тхл1 жэне эдебиет!, 1993, .? 7, 65-63-45.

5. Косемде оралымды сейлемдег! мезгхлдпс арацатынао тайын-

да //Казахстан 1ГГЛ хабарлары, Т1л, эдебиет сериясы, 1993, № 2.21-25-6.

Ернагтропа Заурсш Шагшыб^ковна.Срмантигео-грамштииескив аспекты пррпложпнии с деепричастными оборотами в казахском языке.

В диссертационно ¡1 работе на тему "Сетнтика-грамматиивскиа аспекты предложении с деепричастными оборотами в казахском языка" выявляются основные структурные и семантические типы деепричастных оборотов.

ТакоЯ анализ производится ш основе раскрытия состава и струк- • туры деепричастии, которые организуют оборот и интонационных особенностей последного 8 системе синтаксической конструкции.Все это в определенной степени раскрывает роль и место деепричастных оборотов в грамматической структуре казахского языка и выявляет их отличительные .особые приэиаки и свойств.Одним из таких ведуну« признаков деепричастных оборотов является наличие одного общего грамматическо-ч го подлежащего.вокруг которого организуется синтаксическая конструкция.В такой модели основное ядро высказывания содержится чаще всего во второй части предложения. •

По сравнению с остальными оборотами в казахской языка деепричастный оборот употребляется гораздо чаще к продуктивнее.Организуй-1цим ядром таких оборотов являются деепричастии,которые сшлиаот оборот. Они в функции завнсишх конструкции находятся в адвербиальном отношении о основной частью прадяоаения.Такая синтаксическая конструкция о названный оборотом организуется при. наличии полупрздакатиа-ных отношении.Деепричастный оборот с разных сьагеловых аспектов расширяет и дополняет содержание основной «астп предлозгошл и сей «шни организует ослодненное предложение. :

Ernz.23.rovj. ZawresA ShafsklhecQWna.. Ssm&n itc -

Cdl ¿specAs of s&nie/iccs wiih Verhd! odlwerh locuttons m Ka-z¿.xh ¡any uj_ye ■

In the dissertation on the theme "Semantic-grammatical aspects of sentences with verbal adverb locutions ir> Kazakh language" there revealed principal structural and semantic types of verbal adverb locutions.

This analysis is implemented on the basis of disclosing composition and structure of verba! addverbs, that organize the locution and intonational peculiarities of the latter in the system of syntactic constructions. All of this to a certain degree discloses a role and place of verbal adverb locutions in the grammatical structure of Kazakh language and reveals their distirictive, special features and qualities. One of such principal features of verbal adverb locutions is the presence of one common grammatical subject, around which syntactic construction is formed. In such patterns main core of the statement is contained often in the second part of a sentence, and verbal adverb locution, as a dependent on the main part of the construction, precedes it ' '

In comparison with other locutions in Kazakh language, verbal adverb locution in employed more oftener and productively. _

Organizing core of such locutions are verbal adverbs, that enclose the locution. In the function of dependent constructions they are in adverbial relation with the principal part of the sentence. Such syntactic construction with the mentioned locution is organized in the predence of semi-predicative relations.-.

Verbal adverb locution from different semantic aspects enlarges and supplement content of the principal part of the sentence and so organizes a simple compound sentence. .