автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Синтаксическая деривация парцеллированных и присоединительных конструкций в современном узбекском языке
Полный текст автореферата диссертации по теме "Синтаксическая деривация парцеллированных и присоединительных конструкций в современном узбекском языке"
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
D АЛИЩБР НАВОИЙ номидаги САМАРКАНД ДАВЛАТ ПО V» УНИВЕРСИТЕТИ
2 О 1.1АП \?С1
Кулёзма х,ук,ук;ида УДК 809. 437. 5
ГАФФОРОВ Алишер Ахмедович
Х.ОЗИРГИ УЗБЕК ТИЛИДА ПАРЦЕЛЛЯТИВ ВА ИЛОВАЛИ К.УРИЛМАЛАРНИНГ СИНТАКТИК ДЕРИВАЦИЯСИ
10.02.02 - Миллий тиллар (узбек тили)
Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Самарканд - 1997
Гадкдкот Алишер Навоий номидаги Самарканд Давл университета узбек тилшунослиги кафедрасида бажарилди
Илмий ра^бар: Расмий оппонентлар:
Етакчи муассаса:
- Россия ФА мухбир аъзоси, профессор Э. Р. ТЕНИШЕВ
- РФ Таълим Академиясининг мухбир аъзоси, филология фанлари доктори, профессор М. АСКДРОВА
филология фанлари номзоди С. УСМОНОВ
- Файзулла Хужаев номидаги Бухоро Давлаг университети
Х,имоя 1997 йил " " ¿¿¿¿ч куни соат ^ Самарканд Давлат университети хузуридаги К 067. 04. 01 ракаш номзодлик илмий даражасини олиш учун диссертация х,имож буйича ихтисослаштирилган илмий кенгаш йигалишида уткази;^ (703004, Самарканд шах,ри, Университет хиёбони, 15)
Диссертация билан Самараканд Давлат университети илм! кутубхонасида танишиш мумкин
Автореферат 1997 йил да таркатилди
Ихтисослаштирилган илмий кенгаш котиби, филология фанлари докторис М. К,. МУХДДДИНС
ишншг дойна пвсии
Ш сэуягаг ыухицаиси. Тиавунослих фани таракциётгаинг бугунгя босзичягача 1илнйнг беягигар йигивдисндан тавкил •гопган система эканяиги ва у бяпан богяия булгам куплаб ыуашоадр хая этявди.Бя-роа Ь'дсаяанймг икквнчи тскопи - тил беигшарт.:нинг нутвда кошсрет куяяаниливи шсаяясига старяи зътибор беритэди.Холбуяи.Су ¿яса-гз яиеоний тадяи^омзрнииг довэарб гауппаридан бири санаяиоги поэм-! оди. 5.да Соеевр хам Оу хдкдд гааиргакпда, тиявуносяарнкнг бн-риичи галдаги еззгфой тйянинг нутадагм ?рнг.ш1 а.чикаапдан нборат зканаигиня аяохздз ¿айд бтгаади*. ^
Тйй беягинаритг нутяха кучярпашьагбагга ,турли хил сянтак-•гик хурийьагар ердзымда аиайга овирйвади. Бсгакапа айтганда ,синтак-
цурилмалар аакяяаниаи. учуй тил йетшрн зарурий хоы асадкр. бн£о* тка безгилзрйнийг- барчасн -учук бир хяяда нутрий фаождих бера еяадиган ущтЛ дериьацион цонунияг , ееро морфема с?з сатхвда, 1 гад до'лргсада гл нойаэо, иугкий фзоялкк касб этади. Парцедхятив ва иловалк ¡цгрийкаяарнинг скнтактих деримцилея хам анзту хонунн-ятга буйсунадя га нураякаб ^ркаяи яуриямалар цолиаида в>„_;дга яог/.б, тиянинг нутзда кучиряяиаи уоуяйридан бирини тажозо этадч.
Равкаяхи, тилнияг нуткха хучириаияи ва конкрет иулглипляпи бя-яан богли* булган хзр кандай иуатго тадхигн бугунги тилиуносяикнинг энг актуал ¡.-асалаларидзи хисобланади,чунхн нутк цонуниятиарянв ур-гании тяя хонуииятяартт Урганишдан анча орг-ада долган. Иу бопс
диссертация шззус!япшг-актуа л лиги шуб х;асиэдйр. .....
Айтиа керакки, бугунги кунда дериватояогия '¡ипиуносякк факз-нинг ьдълум бир буяими сифатида Уз Урни ва ало*ида ыавкеига эга. Унинг иазарий асосланиаида Е.Курилович, Н.Хомский, Д.С.Кацнепъсон, В.С.Храковский,' Е, С.Кубрлкова сингари йирик тилиуносяарнияг улуи-йарн салмокли булдк. Айки'пайтда бу' сохада- Яирлк ыонографих иылар Хам вуяудга кеяди. Улар-яумла сига Л.К.Нурзиннинг рус тияидагя хо-сила ^урилтнар, НД.Турниёзовнинг хозирги узбек чияидаги гнпотая-тяк курилмалар еннтактих дернвацияси принципларига багнигаиган докторякк, У.Н.Бобоешинг узбек тияидаги пай? эргаи гапли *ушма гаплар синтактик деривацияев иасалаларига багиоганган ноизодяик
1.Кдранг: Соссюр 5,де. Труды по языхозщкия. -П. -.Прогресс, 1977.-С.44.
днссергацияларини киритиш мумкин*". '' Аммо.шундай булса-да, «у боре да хаяи цилинажак ивдар к?п. Ай-ницса, с?з бирккмаларининг.содда ran т богповчисиз хацда боглов-чили х?ида гаддарнинг синтактик деривациядари муаммолари изохтадаб булиб турибди.Бундай ишшр «уыяасига хшряелвятив ва иловаяикурия-ыадар синтактик деривацияси цринцихшрини Урганиш ма са да сини хан а со с ли равишда киритиш мушскн. Чунки ивзкур «уриамадар деривацион нуктак назардан хдму. турккй тиллар система сада бирор мягсус илмий-монографик тадхихотнинг ыавзуси булгани йух.
Тадкикогнинг маусадй ва вазифапари. Диссертация оадига куйил-ган асосий максад хозирги Узбек'тилидаги аардеалятк» ва иаовазш «урилгасарнинг синтактик деривацияси дринцидларини Урганищдан ибо-ратдир. Бунияг учун хуйвдаги вазифаларни бажарии пегим б*лади:
а )дериватогогиянинг шзарий асосдарини ва мураккаб вакляи с галактик куридмадарнинг та джига холатини Урганиш;
. С )трце лкятив ва и лова пи хуридмадар ваклланишини алохида син-тактик ходйсааар спфаткаа аеоелап;
■в )трцеядятив ва и лова ли хуридшларни докыий равицщд синтактик деривация махсули эканиитини изохдая;
гЭмаз^ур сиатагтик гуридшяарнинг дерьвацион турварини бадги-даш; - " 'v "
дЗихозаяи эдзижга ларнинг кенг хупаыаидаги ва "идовага идова" ¿арзивв вакдяаниаи мумкиилигини да си л паи; ■• •
е)иповади куритаадарнкнг етакчи (таянч) ran билак вир скнтаг-матик хаторда кзтиа-кет келиши ва абзадшраро иакллакиаи дринцидларини ёрнтиш.
Тадхпхот катерка ьк хозирги ?з5ев ёзувчиларининг бадиий асар-«ари .вуиингдек, вактли иатбуот нашрларпдян олииган мисоддарни та. коз о зтади. Еигйлган ва картотека нарда тартибга солкнгаи цисоллар сони беи мянгга йкингасди. . . .
Тадхнгот ыетздк. Ис,ча фактик тил ыатеркаьЕаркни синтоктюс деривация назарклсига асосгакган холла тахдид к.чдикцк. Бунде, а сосан,
2.Карает: Цурзкн I.H. Синтаксическая деривация (на штеркале произвояньк предложений русского язшш)//Автореф.докт.дис»-Л. ,1Э7б, 29 е.; Турнйяэов Н.К. Синтаксическая деривация гушптаксиеа в.совр©-: ыенном узбекском языке//Автореф.докт.днс.-1и Дунь,4d с.льобоез У.н. иинтскелчеемя дермвагрм придаточного предложения времени в современном узбекхом ячьке (в еопостамеиви с французским. *зш©м)/я.вто-
мазкур назариянинг трансформация, контаминация усу лгаридан,баъзан эса конверсия ез компрессия усулдаридан хам фойдаланилди.
Тадкикотнинг методология асоси. йида тиж унсурларининг нутхха кучирнлипи дримципларй, нутхнинг эса всхелинка ыуносабатн шсагалари фалсафий конунияпар асосвда ёритивди. Дериватояогня муамиоларн ссхасида каакур 67яган йирик тияиуносларнтг гоялари тадцихот методология асосстна тапаия этадя.
Тадки^отнинг- яямий. янгилтшря. Ивда парцеляятив ва иловазн курилшпарнинг синтакгик деривзцияси принциплари илк бор коногра-фик к?а-ада тадда* этилди ез дуйидаги янгиликларга эрпшилдиР
-пзрцеляятив га назвали з^'ригааяар деритац'.юн нухтаи назардан алохида скнтактик *одиса:иф эканзгагн курсатиб бериддп;
-парцеляятив га нлозаяи дуриг&кларпиш* хзр ткала си хам тил унсуряари нутхт ^чирктасининг узига хос усуяиарияи тацозо этишм вз угар нуткнинг хусусийлик белгиси Слгаи ча^барчас богляк зканляги •атрофлита еритилди;
-парцеплят ез млова журидгдларнинг скнтакткк деривацияси- на. факат етакчи гап тлысолидаги^таянч структурага, балки Х-'-ила кури и.а га J35I аеосланишн мугкинлиуи ани^гзнди; ~ "
• -парцелляция; ходнсасини, илогали' хуригапгардан фарпли рапязда, кечиякан нутх ту шунта с л йилан боглаб Урганиа ноУрин энанпига дали ллаб берилдл; - .........
-илова курилкагар'сяятавтикдериЕациясинкнг хоэиргн Уэбеа тя-лида дарвоае, абтганлай, айтмоя^ти спянгари иахсус сузлар орхали ифо-
даланувчи тури биринчи бор ыулохаза вряткяди;.....
-илогали . хурилмалардан фархлн равиада, хирцеллятив хуризшалар статактик деривацияеи суэловчи томонидан pesa лаитприлган пут? ифо-даси билам богяиз; эканлиги, зеро хар бир тарцеяяят "peta1" фуняция-• сида кеяиии ыуканмад кзохганди.
Тадкикотникг тсгай-назарий вз амаяий ахаыияти. Парцеляятив ез илоеэли хурилмаларнинг синтактик деривацияси хонун-хоидаларини ат-рофлича Ургагога кафахат Укув яараёнида синтактик хурилмаларнинг паоланиаи усудааркни,балки тилнинг иятиыоийлиги, нутхнинг эса ху-сусийлка гихатлари билан богяих булган уыуыий гихшуносликнинг на-зарий васалаларкни Урганивда хан салысхли егдыиятга эга буяадн. Бундан тат*ари,ашлий аяхатдзн ко филология факультет лари та лаба— жарига Ухиладиган ихтисос курсига асос сужияи мумкин. Айн* пайтда зет мазхур кавзу буйгча Самарканд Дав?"'? -нивврситотида курс ва
- 6 -
. диплом ишлари дам бажаридаювда.
Дпссертадяянкиг жамоатчидик эътиборияан Утиши. Диссертация Алишер Навоий ноыидаги Самарканд Давлат универйитетининг узбек тилщуносяиги кафедресида му*охаш килиниб.ма'ькувяакган.Диссерта-циядаги асосий гоя ва хулосадвр 1989 - 1996 йиютр давомвда Али- ' . сер Навоий номидаги Самарканд Давлат университет« црофессор-уци-тувчиларининг енъанявий илмий анжуманларвда кавда 1997 Мл феврали» Топкент Давлат университети ва Уз.Р ЙА Тилшунослик институ-ти кузуридаги 10.02.02 ххтисослнги бУйича ташсил этидгвн итпЛ семинарлар йигилиялвридв мутахассисяар. хукмига завода кнмнган ва угар тоионкаан ююбий бакоявнган.
Публикация. Диссертация ыавэуеи бУйича Св марка на Дмяат унх-верситети тиллар га адабиёг кафедрасикинг "Лекеиж за синтактюс деривация масаладари" С1993,1994.1996 )вв Уэб« тилщуносднги ка- : федресининг "Узбек тияи грамма тика си ва стивдсгикасй масаанари". (1994,1996 й.) тУпламларида5 та кгшкй и ко« чод этиаган. :
Диссертадиянявг тузкякди. Диссертация кхрк» киски, уч воб, хулоса ва фойдаяанидгшн адабиётларрУйятидаи иборат.
. ,ЩШЫГ АСОСЯЙШЗМУНИ ;. .
Ишнинг кирив кисыида тантанган жвзуиинг акту»ляиг* ,т»дкихот кУламя, максади, вазм^вларн, твдкякот методи ва «етодовотси хам-
да.тадкикот янгиликшричусусвдв фикр бидпйрилади.
■ Диссертащтянинг бтоянчи боби ?Син?акткк деривация шзарияси ва муреккаб шкляи синтактик курилмалар тадкици муашоси* деб мом-ланади. Назкур бобдь синтакткк деривация «вздриясинкнг мохияти кахида к» скача ыаълумот Сери яа ди хдцп» шрцзлпятхв к во сади синтахтик курилмаларнинг тилнуносликда кай дарежад» Урганидганли-ги масаяаси гахлил кининади.
. Айтии керакки .тилиунослкк фанм .та^к'кивтияинг хогйрги боеЕИ-чи дезригота "система" тусуншси Силен боглкк еудган аула к?с цу-ешслар $эл этилди.Аммо Су муашэларки Ургакикдз тожзнЕ!Ш диез £уя гуйилди.угар- соф еисоиий *онун-ко«да»р асоеи» тедккг: этилдл.Бу бокс тил бемгаларитхнг нуткка Е?ЧКр»1лет ,у парнищ- еин-тактис фаолацуви ва фунчциягари Силам Соглкк С?гпш цраьзюЕар диктат иарказкяая биркуюга тетда кояди.Дйяк.ткл биен цутгашг ьяргкги ха кпрягв-картиигн коцункятигб кзчил скал килмгздв.ЕалО~ ; вакгв,бкзадаг асэсиЯ сазифамиз -¿утк фаохият* донрасвда тялиянг Урни,
^охиягини аницдащцан иборат б?аюгя юзиы эди^. Еоикача айтганда, тияшшг нутяда конкрет цулханилши тилшукостак фанининг знг. ыудоы касатадари асосинк таякия этмоги даркор эдж, зеро тиянннг энг но-зик жихатизри унинг экстраяингвистик оыиллар куриоввда нутада яаниягандагина- напоён буладИ.
Бу нарса с?нггм йияларга кеяиб, ?з-?зидан *аётий зарурат б?-яиб к о пдя. Е.С.Кубрякоеа таъбири бияан айтганда, бугунги кундв "тия матеркали" деган тупунчанинг уз и хам янги каъно ва сифатдар бияан туздирилиозда^.
Шучи хам эътироф этяа кераккк, -гия билан нутадинг вдра^-кар-ийяиги нисбий тушунча б?аиб, у иггююий-хусусий, внртуая-актуад абстракт-коннрет, шрадиГкатика-синтагмзтика кабя га тор резагэр асосвда иа кУрилгзнда аиихро'к сезйлади®, Асяида зса.уяарнинг би-рини изкинчисисиз тасаввур этиб булкайди.
Маъяунни, тиянинг нуткда конкрет *?лЕанияиш учуц с?зппрнгаг t Уэаро цуносабата, бу иуносабатнинг нгаяга. ошириакш учун эса снн-тактик куридмаларпинг какяланиши та га б этикадя. Аыио сузяар ыуно-сабати туб структуралар ёки хосияа курйлшлар' сат*ида о?*изи муи-кки. Ана оу хо'сияа ^раяыасОр ^пииизнинг текетгрув объектпднр.Угар-нинг вакяяанкии деривациок коиукиятиарга Kjpá вз беради ва скнтак-
ткк деривация казарияси аеосцда текширисади^ ......-........- ■
Сштаатин дернЕацяя назарлясига Прага тяяпуносзпга кзятабппянг йирик вакяяЕаридан бири Еж» Курилович томонидая 30-йидларда асое сояинган б?лса-да, бу етзария рус тизпауноояигига ва у аридля со-биц Итткфог таркибидагя йяаанЙ тияяарга 60-йидгзрда кириб кэлди'.' Е.Купилович таъятаотзда екнтактик деривация каэаракеи шълуи Сир гагшинг щзиунй заш1рида вакагавган яосиха структуратаргь асосла-" нади. Бу караёнда талнч еируктуранинг иззвзуна хосигл" ^риюада tJ-лщ сакланади» аымо ran компонентаркшшг синтакткя функциягаря
З.Каранг: Соссвр 9.да. ftjpcataaran асар, 44-49 бэтлэр. Л.Каранг: Рошетвейт Р. Слова,значения.и.сообаенга//Психолингвистика за рубежом. 4t. :Наука .1972. -С.54.
Б.Каранг: КубрякйваЕ.С.НомтштивнкЯ аспект речевой деятеаь-
кости. -Ы.:Наука,198б. -С. 12. , ..... ...
б.Камне: Хояодович A.A. О "Курсе обцвй яиигвистя&и" да Соесюра. -Прадисвовие к^пниге Ф.де Соссвра "Труды по язшозианию". -Ы. '.Прогресс ,1977. -С. 23......... ,
_____'^Р^Гл. Курилович Б. Деривация жеяегтгекая и деривация син-
гакеическая// Очерки по яингвистике.-М.Л^сстраниая «геература ,1962.
• g
янгндвниии кузда тутидади. КУркиадики, ЕЛуригович таътыотида синтактик деривация назаркяси трансформация билан карийб бир хил-да та г пин этилади.
Рус тилиувослари И.П.Распоцов, С.Н.Скчева, Л.К.Мурзин каби-сарнинг няыий тадкикотгаркда х.аи синтактик деривация тушунчасининг Курилович таълимоти асосцца ёритилганн кузатикади9. киио В.С.Хра-ковскийнинг бу вдкда биидирган фикри бошкаларникцдан кескин фарк килади. У синтактик дзривацияви трансформация вилан каънодош экас-лигини увдиргани ходда, косила гурилма лэрнинг грамматик тузиаиши га ьазиуни сагшоги хаи таянч структурадан фар к; дилкеини эътироф зтади^.
Эсаатиб Утидгаи хдр иски *одат зим скнтакти; дерикциянипг у ёки бу тапщагя кУриниидарини такозо зтади. Аыио синтактик деривация ненг худамлкцкр. Уни су теки хокатга асосланибгкна бепгияаб буямайдч. ЫасйЕан.кУсыа гапгарнинг синтактик дериБгцмяси содда гап-дардан фарг кидади, "Содда гаплар деривацияси ыуаыдавари В.С.Хра-ковскнйнинг теълииоти асосвда Урганилиаи ыушшь Цураккаб шаклви сиэтахтик хуркхшпар синтактик деригацияси эса кзеадага якада Уз-га чарок ёндавивни гакозо кидадк. С.Д.Кацнезьсон тУгри таъхвдяагани-дек «деривация скитаксгисда сянгагштки иеханьэк тарзида келиб.лисо-кий эдеыенттртшг сиптагыатих катордаги сакпшнниини ангатадя*^, у статкк туиунча екфзткл экас, банки динамик хусусиятдагк туиута еь-фвтада гепи;ш этидипи" коэиа.
С.Д.Кацнекьсон тадкикотнда здар бир хосилл курииза дерихацкя Езраёккде пакяаани®*) кушин бУсган бнр неча синтактик структура-харнняг фэкат брттаевни тахозэ откли тУгрк :-урсатиягаи. sea,Уз нав&шда, сУгсохгте - нутк гараёни - деривация имконшгтлапи урта-евдапг богкихпкхнинг узвий ел дегшяй зкакгкняд£.-; даzoszi- берзд:-'. •■ • Сиктадтик деркгация казгршге:: шеагах&ри O.K.Носка юьсьая тад-кккотдарг^ хаи цукашгад ипванг-аи. Иуахпщ *;секга гуркш? ЕзрнкнР
б.Каранг: У sea a cap, 61-бет.
9.Каракг: Распопов И.П. .Сичек» Синтаксическая деривация и сЕигагсическая синоникия//НДЕШ,й!Д974,Ю. -С,66-67; йурэин I.H. Еурсатипган автореферат. „
Ю.Кзшнг: Храковский B.C. Трансформация и деркшцкя//Цробде-иы структурной яингвксткЕП,- 1972. -Ы.:Еаука,1973. -С.493.
li.fctsHr: Кацне.чьсон С.Д. Общее я тяпошгЕческсе язнкознаиие. -5. -.Наука ,1986. -С. 131.
трансформация ёрдамида иакиланшго масаяыюгаг бир тононини акс эт-тиришини,гап шаклининг кенгайити синтактик деривациянинг бошка ку-риниши э'.:анйигини укдиради12. Дархакихат,синтактик деривация Уз мохиятига кУра трансформация билан узвий богяик;. Уларнинг хар пика паси хам динамик характерга эга. Аюга деривация кенг кулаыяидир. Шу боне куп хояпарда транфоркация деривадкяншг усуяларидан бири сифатида кУ л лани ладя.
Хар кзндзй синтактик яаразннкнг тугилиши учун нутк мухитн иу-хим омиллардан хиеобляиади. Бу гяраёнда сузяовчи тайёр холдаги син-тахтик курилка парня та х ли л зтиш бияан эг-ас, балки янги структура-язрни яратиа билан га агул булади. Ана щу янги структура лар акса-рият холларда синтактик- деригация кахсулкни тадозо этади .Чунки синтактик деривация - бу сяктагиатях катер буйяаб ьаъяуц бир кури лш асосида янги хурилманинг хосял булипидир^.
Н.Д.Турниёзов синтактик деривация н&эаряясига кксак бахо бе-'ради: "...суни хам хиссбга олиш керакки,' хар бир з^осила 'синтагыа-ткк .даторда сакяланипи билан бкрга, Узида парадигмати» га скнтаг-маткк хаторларнкнг кесипишидшзигини хам та^оао этади. Су эса ,?з кавбатида, синтактик деривация 'тип штэриаяларининг нутада хУлла-
нилили билан узвий аяокадор эканяягини яка бир марта намойии эга-
_„,гХ!5 ....
ди •....-
ШундаЯ киляб, нуткда тил унсурларининг танлакаош ва иплатили-вида синтактик деривация ходисасинияг ыуХим ахамиятя борлигияи ку-раыиз, Чуй к и сУзяовчи аксарият холларда Уз фияри ифодасини хосила куриямзлар оряали беради. - • • * ......- .....
11азкур ишинг кавзуси марказмда булган мураккаб вакяяя сип-' тактик хурилмалар хам деривация ка^сулидир. Бундай куриямааар бир фикрни каыида икнита синтактик сатх оркали кфодалаш учун хизмат хилади. Уларнинг мураккаб га к л ли деб атаяиаининг сабаби хаи ана
12.Кзранг: Москальская О.И. Синтаксическая парадигматика и синтаксическая деривация// Пробаеыы общего и германского язьяозвд-ния.-Ц»:Изд-во МГУ, 1978. -С.73. .
13.Каранг: Хоыский Н. Синтаксические структуры //Новое в яинг-яистике,вш.П. -К.¡Иностранная литература,1962. -С.455.
?14.Каранг: Турниязов Н.К. Принципы формирования синтаксичес-Я струюрфы сложноподчиненного предложения, в узбекском языке. ашкент:Укитувчи,1985. -С.22. .
15.Каракг: Тзвнкёзов НД„ Узбек ткди деривацион синтаксяснга кириш. -Самарканд ,1590, 55-бет.
пундадкр. Бу сшгери аураысаб какдли сннтактях хурилмаяар хшд-ов-рупа тиллари материал лари асосида анча яхаи яшлангеш. Ху су сан,рус тилшукослигида мазкур созоде дикщатга сазовор тадцихотльр дикнн-ган. Хади 1928 йидлардаёк акад.Л.В.Шчербабу лажда бундай деган эди: "...боглавчилар у ёкя бу.элементяарни яхлхт бир бутун килиб бирлантиргандагина эис, балки у парни олдингиларигв илова килиб боглаганларида хам маълум фушсцияни Саха ради. ...илова богванип -жараёнкда иккинчи элемент бирннчисн ифодаланиб булгандан кейин,' ёхи уни айтаётган пайтимизда онгммизга келиб цолади . Аммо Д.В. Шчерба илова лурилиалар дегаеда, асосан,. богловчилар воситасида вухудга келадиган иловаларни тукунган. Хозирги тилпуносливда эса богловчисиз илова ^урилшир ва парцелвятив курилмалар хам Урга-нилмокда.
У мумий тилщунослихда богповчили илова ^урилмалар яхши Урга-нилган. Бунинг асосий боиси лисоний тадкицотларимизга езма нут*-" иинг асос булиб велгннлигвдадир. Боглоечискэ илова курилмаларнинг нясбатан кам Урганиаганляги эса уларнинг ёзш нутхю огзаки нутх-дан утганлиги биван бевосита Соггисдир*'. ■
Е.А.Реферовская фякряга кУра.иловали яурипжяар кУадамча п-факхур белгиси булиб,, су злаку в нугкига хосдир*®.Муаллиф илова ту-рялшларни яжкига бУггб ?ргенкпни тькги$ этади: Петакчм гашикг бирор булагига мухобня була. очаднган гцп булагн иаклидагн иаова курилмалар; 2)боглангак ёхи эргашган жУшма папларни такозо хнлув-чи илова курявшлпр*®. '
Г.Я.Со*гаккх ¡гаова хурилмахарга сингахтюс стялистяка нуктаи дагаряиш варайдя иа уларякнг tgrcгадка гаи &яяида хёяиии иушт-лкгиня дам эр.летадн^. .....
В.Г.Гвккииг фккрига хура .илова дурилгавдр скнтактта номугано-сибдихшг (аекмыётркяая) вуаудга Еептнради, чунжв вдова булак ело-
16. тичесхие рхд&н ояанмохда.
17.На ранг: Валгнна Н.С. Синтакснс современного русского яз bisa.-М. :Бьсвая вкоха .I973.-C.262. .
18.Каранг: Реферовская Е.1. Лингвистические ксследованкя структуры текста. -£.:Наук*:,1983. -С. 15.
X9.Haранг: Уиа всар. Ум бет.
20.1&ранг: Соягаюи Г.Е. Синтаксическая стмлистюа» -М.:Вн&-шеола Д973. -C.I08-I09; 193-194.
хида гапга ухваб вакяланади.- У илова хурилыаларни учга бужиб Урга-нади: а)иккинчи дарметля булак орхани ифодаланган и лова курилма; б)модал сУз ёки богяовчя билан бериладиган мзтва хурилма; в)атов ran тарзида иакпланадиган ихова хурилма. Буидан ташхари, В.Г..Гак парцелляция ходисасида сарцеалятнинг доимий равишда "рема" функ-циясини бажарииши хам алохида таглпдлайдн*.
Парцеллятив ва иловааи курила»ларни ургаиив зкспрессив син-таксисникг бои иаеалаларидан бири булмогн керак.Бунда лексик так-рор.сУзловчи нутхидаги инверсия,ундоа га пли ва сегмент ли курилка-лар каби зкспрессиваик беяги хусусиятлари билан боглик булгй ta-салалар ёрити*мг>ги лоэш^ Бу кзбн фихр ва ыуяо хаза лар В.А.Кухарен-ко, Е.А.Иванчикова, 0.В.Александрова, Г.Н. Акимова яарда хайд эти-сади^. . ..■•:•
Шуни хам айтиа херакки,парцеаляция ходиеасидан и го езли хурал-вакар ¡азмункй ва синтактик вакляакиаи яринциплкрига к?ра фзрх хи-е»ди. Бундай яулохаьа Н.В.Взншпшп, Э.С.Сафауллина^» К.А.Рогова ка-5и тияшуносшр тадхихотларида хам хайд этидган^3. Бирох ;,»дар ?рта-икдаги фзрхглр mmsapra асррглнппи' ш сала сн атрофдича еритииа-
■■ан ва изохталабяигячз холган. °................. - г --
. Мураккаб сак,тли синтактик структурагарнкнг Урганияизида тур-сай тмгдр-д xjnpox "aitota хурилма лар" тупукчзспдан фойде язяияга-1й1Я кузаташга. Еувдай буася-дз .казяур шларда вхормдз зслатпб 'тилггш фикр и ууго.чзззлзрай хаеда масаяанкнг асосий-иохютини
• Sl.Ifepimr: Гах В.Г. Теоретическая гванкзткха.французского '.зша.Синтаксис. -!,!. :Бьгспп ЕКОла,1981. -С.203. . .
22.Касанг: Кухаренко В,А.. Интерпретация. текста.-U.гЗросвеще-;ие,1988.-С.56. Иванчиветеа Е.А.Лексическш поптор как экспрессия-, нй приём синтаксического распространения/УЫкзлд о современной уеском язьяе.. -U. :Проевещение,19б9. -C.I26-I33. Александрова. О.В. роблемы экспрессивного- синтаксиса.-Н.:Вь£езя скота ,1284. -С.63-73. шош Г.Н. Экегтрессэтнт свойства синтаксических етруя5ур/Л1ред-ожениб и текетгеешнтгаа.прзпгатйка.п силтаксис.-iL.:Йэд-во ЛГУ, ЭВО. -С.15»20» . .
ЙЗ.адранг: Ушников В.В. Сиитаксапеекие особенности русской \ очи.41. :Изд-во университета .дружбы кародоэД9б9.-С.'?1-93.Сафи-плина и. С. Явление парцелляции в современном татарском' язьке// оветскай тяркология,.Н,1974; Рогова К.А. Современны» русский ли-ературный язик.Односоставные предложения. -Д. :Изд-во ЛГУ,1971.
гага он кадар батафсялрок ёритишга харе кат хилннган^4. Бошкадардан фархли равипда Ф.С.Сафиупдина илова хурилкаларнинг парцеллятив ху-рилыалардан фархли жихатлари борлигини таъквдлайди.Унинг фикрига кУрв.парцелляция ходисаси цуаплиф тилига, илова ли курилыалар эеа асар персонажлари тилига хосдир .
Шундой килиб.мураккаб паклли синтактик курилка ларнинг баъзи муаллифлар тоионидан илова структура пар тарзиде,баъзи тилпуносдар ишларида эса парцелляция ходисаси тарзида у муки й ном билан Урга- . нилгаыини кураииэ. Бирох тип штериалларннинг тахлили бу ходиса-ларнинг лингвистик ыохияти бир хил^эмасдигини .уларшшг хар бири Уз асосига зга эканлигини курсатади. Чунки парцелляция ходисаси шълум бир фихрнинг алохеда б?яаклар сркали беридииини ткозо гипса .плавали курилкалар каъяум бир фшгрга хУспшча тарзда таги хабар илоЕа хияшипкни а кг да та ди. Делак,илова хурилка ларнинг шзмуний салыоги ва синтактик сатхи хвы парцеллятив курилшларга нисбатан . ненгдир. Бунарса, айнихса, ыазкур ивда илова ли хурилмалар деб аталаётган айтиохчи, айтгандай. дарвоке сингари деривацион восита-лар ёрдамида янада анихрох кузатилади.
Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, мураккаб шаклли синтактик *урилш ларнинг Урганилиии бобкде тилшунослар фикр ва цу лоха за лари явдил эвас. Шунинг учун Су соха да хапи таяай тадкихот иалари олкб боришга тУгри Ееяэди.
Иккинчи боб "Парцелляция ходисаси ва унинг с;:нтактик дерива-цияси" деб ноиланяди. &ьтироф этив возиыки, парцелляция ходисаеи-никг синтактик диривацичси муамиошзрияи Урганис .биркнчи 1алда тип билли нутшикг бирлкги ез удар уртасидаги заддклтаар хзхкда атроф-гича ьаълуы-лта ога СУлиани-такоэо ьтадй.Заро парцелляция ходисаси тялшсчг кутил реал хУлланигшиедаги Уз ига хос бир к?риниицдир.
24„Кт"х;ир: Леисз А-Л.Явлгшгс парцелляции в г.зыле современной азерба£лклкс1;ой прозе//Советская тюркология,л'3,1385.-С.72-78. Уг-кнбоек Б.Узбек тили сУз/аэтв.кутЕИ скнтаксиги ьисалзкз?г..-Тси-кент:£ан ,1974;11аскопэв а.Узбек тилвдд илова комструхциялар хапид^-Узбек тили Еа едабиёти,£о Д970;Исхоков В.Хсзирги загго;; узбек тидпда иловаи: £0»сгрукциялар//Ааабистпуносяик ва ткдсуносзик ьасклалари ,2-ккгоб. -Тоакент ,1961 Йуропсва Н.Клова. 1гоыструкцк*яарн1ШГ Сойка синтактик конггэуяциягардан йарги//>збек тили т адабкети.ди .¿'.'си
25.Каранг: Сафиуддкна а.С.Развитие синтаксиса татарского тесатурцогс Езюа в советс^тв эпоху// Советская тгр^ологпя,!-!,19"-.'. -С". 85 .
Зб.КзрзЕг: Тулуков Б.Парцедгированныэ црвдаточнье дае^лоае-ниа в немецкой и узбекской пзшах//?.вгореф.юанд.дис.-Л. ,19?э,23 с.
•г. I . •.' " ■ '
Тил(материаллари) нутшса кучирилар эаан.у икки хна pesa асоси-да хулланиладч. Уларкинг бприни сузловчининг сзхсий нутхи усдуби билан.иикинчисини соцгая.яъни пу тилда сузловчипарнкнг барчаси у тун баробар ва зарур булган яутций уилуб орет ли бедгилайгигз. Тис нутки-[JH3 учун энг зарур хом апе булсл-да ,учкнг хулланилипи нутхнинг до-нун-доидалари битан уззий богли*.. Икнкнчи томондан зсз.нуткнкнг асосий мо^ияти хэм тил систеьаси элеиентлари оргдли белгиязнади. Ака шу иуштараплккнц Ю.В.санников сгатетик ходт;са деб лтайдирзу синтетик тилауноелшшют ассскчи эт::акни- алохида таъгсндлай-
ди27. °
Статетта тилнупослих иундай б!ф сохани.ундз тил с5илан нут г; ажраалс са пу багзя б;:рга .бгтрн кккпнчяеага гара^э-гзрзи дрдисзлар cis^aiiu:-. ^рганчгади. З.В.2дгл:п:ов таъбирл билан ай^гаг^а .спиет'.ж ггилзуносгих л;:сон;:Л тадкихоснкаг г'ори аогонасгща х?рчдк гз у толншг яуткдп роал кулпанидгая юса/ася билан узвкЯ ¿огкпд булг-
V8. ;
i':;::iii:!3ii»mr мзмуни асое:яш тасхпд этувчи гарцелл'лг :л хпД"сг.с:-: ва и лова ли хушзкалар ctwcrs« тояяуиосякх дограсндз тая этнл-;-ди. Еунииг а'сосий боиси кззкур 'ходиса^артяг "лр мхгсиггя дчм.би-р:п1Ч!;дан,тил системаси белгиязршикг Jsapo уу^осзбаткли, ¡псгс-лгси-дан.аиа су системзнкнг нутдгл индивидуал тарэдз га социал чолатди кУллшшлкикни хдм такозо этади.
Эьтироф отия керэкки, хойиргзча туркий тилгарда «ковали пар-целлятив *урил:.:аглр алохидя реглларга кура 7рганягл-лга!!. Рунг.кг са-баби улар уртасидаги бзъзя умумийлия бедгилзри гаглудяиги мумкин. Бироц бундай белгияяр нисбкйдир. •
Парцелляция ходиети слгиз бир ran дойрасида ифодалангаи мумкин булган фикрнинг буяиниб .пзрчаганиб бериякшши та^оэо srv"." Шупга кура, "парцелляция" терминкнинг лугавий мзъиоси Хам 6?ju:hî£i , парчаяаниш каби туоунчз парни англатади. ' Тилаупосяарнкнг бу ходьба-га берган таъри^лари здм.гарчи айнан бир хил булгаса-да'.ака пу rj-иукчага асосзанган. ¡.'асахан, уии Н.К.Филонова гагшг.нг сузловчк v:i-ки кечшк.плари била!! бог лик бУлган булакларга парча ганияи деб т у-аукса, Н.В.Стрельцов ran парча ланиаининг синтактик-стилистик изяли
27.Ндранг: Ванников D.B. Синтаксис речи и синтаксические особенности русской речи.-М. :Русский язьк5К79. -С.17-18.
28.дэранг: Уша асар, 18-бет.
деб, Е.А.Иванчикоза эса узаро синтактик богланияжи булга и натннинг шхсус схрнг ёрдамида бусакларга ажрвтилиш деб туиунадипар^. А.С.Сковородииковнинг фнкрига rjpa парцедяяция бу стилисткк ходиса булиб,у гапнинг хаъпум бир буяагкни адохида ran какдкда ажратиб берилиаини тацозо этади^0. Бу руйхатни ии кенгайтириа ыушсин.би-род парцелляция кодксасшккг асосий ыоадяти барча кшлардз хци бц-ри ихкжписига Jxcan тарзда беригади.
Парцелляция з;сдксаси нзткзасвда вяратиб берилаётган кисы "лар-цзллят" деб иоыяашди. Парцелвят эргашиб келаётган ran оса етакчи, ташч структурадкр. Парцеслят осдиндан регалашткриш-агак, уйланка-гак хояда агратихгаиго ухпзйди. Бироа; у езасти гашинг етайлаб ту-вирккиб i\0ддириягак кзълум 6i!p -Езрчасвдир. Парцзспят суздовчк то-ьонадин c::rs« pa в гада сгрмиьадк г.; унга бир iijsa ургу Серлладн. Унккг i::~cryi: ;:r.y,cz,~ учуй ^аппакгакаигп ейнидсъ ёзг>:а иутгдз куп-рог, Evaira ran ту^уег-^си вдеважя куриям дар сн;;?акт!п:
т«*лкпида куЕзанккади. Лекил юрцедсяц:;« ^сдпсаскдз парцглхжг стакчи ran струптураекга' (агар уига зарура« 6Jrca) кстсягвн сайт-& кор;:2к5 кеткв» мукЕдя: -
Х.Улар дустизцдисзр.Бгф jwprd. ("¿Нард шдуги*,12,9Э) — Угар Окр у^рга дустлаьдилар.
2.-Ядккдагкла Е;йион *ур;.5дк.Би1лс;.з-;:у ¿'■yjiizozi.ncj' нд.КЬттзгд? да« оводо^н (*глр1: хг.дуз«*,2,91) — .. J^vprasec: .лгтакар да:.-: оиддгвь и.^Е-д:::.
дсд^ааск 1.5 г. Sаа^-а ViVr;.;.
1,i:i'. ¿i ¿».г ...'г.,г;. L;
са^к^и ч i^paarr, аса
с?;!-.: via-r.r,:; -а еааиг-.ргг о?.г.нг •.;>
кейкг.
алссс:;: '¡.К.Г'аг^'гая^,;;.-: .:zz
пул ъ с«рз»:а;но:.: ангаейско« гз1г.е/л'ь?орс.^л-а5ц:.диг- -,'а. ,а9»'3;
таксмс-скиа функции// Llopjoicriui и скитсксг.с русского го езшз. IL :Йаука Д9с8-
ЗО.Гарскг: СгоЕороднагос Л.й. О «"ооиюьении понятш парц«-: -екцая" е "црксоедгаенйе" га катеркие оуссгоро детзрат^ф'лого пза--еа// Вэцроса жзьгсвшкея ,51,1978. -C.I2B.
1.-Оганг у ёвда.сен У*ищда.Яхшиям су хУвикыкз бор экан.дугчк. накг (С.Нуров.Ыайсаяарни аёз уршйди,-40).
2.-Кечаси билан тиаиы огриб чивди.Жаг тишим (У.Хоикмов.^увда кечган умрлар,65).
Гапнкнг ажратилган бусаги соф грацмзтих ходкса сана пш Иди, парцелляция эса синтактте-стилисткк тздбирдкр. Парцелляция ходкга-си, аярзтилган булаклардан фаркли равкзла, синтакткх ноцутаносиб-ликня вузудга квлтирзди"^. Чуняи бир ran оргдли берилиги ыуухкн булга и фикр онгпи рзвкздз теки ёкя ундзн ортнх скотзк-тик хурлглъ-лар ёрдзйэд ифодаланздк. Бундан такзри, ларцедлят орхчзи иудсч peía ифодалагадя. Де:ак, пзрцелля? берилзётган т6?.р : аз куя;: г гаг шркээк™ турзяи m злох:га >г.нтта;'.Я ургу о садя. ЛЯ.'^ц гу идсзд-да глрцеаяя? а^рзтигадя. Aríarra ,маеагакинг бу гзпсатгзрк бялзя ce:î?îiT.r: c:n¡T2j:c:íc -угуллзкздя. Леккн яукгай б?лса-дз .екязггк: ^'р1:г.::зл2рп:п!г гшдяв слбдб та усуглзргз гэгг^гг-п-дер::тиг-си сиатэквзсн:«? та1' асоецП бкр:; днсс-благл- '
ди.
ïupacss.r: '.лЕпд-лпдкган дерягзцяо!.* гирзёида пзрдзг-
г.тг,б.ч л::и ovarn»: rsn »ím згт'-^срда б?лядп. Чулкк сяг^ктп: Дсрч. а-ïucxair упсрглг.зрк (гаг.ксг дг'счглр:!' е- ^if/j^î. у пар Crp Зутул г,зл-гь -л: о?, г чур '•■'•'■'^'■■'"^■-ТгО гарде гиг» ev-ir.*ni rsas-s
1.Гл?.ои : ".т/^п'.г.-з nï^oj хтегохпрглк бозор J'tjprs criar«? ►:з^np.-.sЛ-аг/л'л --р-'1 „К"?' (¡LTcssrscos.!!::^ якгцдч,I?"),
'-Ч .■'.:' Кп vr~ '.:! (T-î|-r,
г-,':-::" ,",91").
У.?.—.. "r'i-c.T--: б:гр:— ;.-г
.'г«га д уудгл г.егпи Qrrn .•••rtrns-r'ri г-гг ед^гдд-.и
-г-;:- /or;;- -jp-.r.v-::}-? • ,
..".v;;-:,v ' ■ -'ГГ'. t :а.-г;:г с. /П- p."" H r,c -
"г—: г- го----:;--,
:n~ûio ^'П г:?'
гзеяу дараггггГокЗ.Г.ПУрсзтмгга
izz з ло-тг^гг.ч y;Sesc¡:oro r;îтхз.-.V*^./.¿с»
'ривациясининг нечанчи боскичда вуяудга кехганини белгилаш мумкин:
I-Кнсоида к*ки вярса фврхяянади.Рух ва тана ("Туркистон"газ.)
2.Район ьарказига элтадиган йуддян..Додирбобо секин ва огкр одкмдаб борерди.Елгиз.Аяам бмяан.Азнят чехиб (Ш.Тошатов.Иах янгк-лзкди,135).
Бкркнчк мисслда хосила структура бир босгичлидир. Чунки етакчи гаидок фиат бир.булаги вкралкб чикмокда. Иккинчи мисолдв эса • уч босгкчик хосипа структура вакпланыовда. Еукге кура уни уч пого-напи хосила дсб атас нуихин.
!!ух;:м;: суцг,аки,етакчи гапдан рарцеялятив г^урилкзпжг ахралиб ч'/юти ra унт г етакчи ron таркибига сингдирилиш ижонияти (тьрасфор^'лцио.ч с;:;:тег>! хаи с;;.ч7акт;'к дер^Еацияни.чг апохэдз куря— нпзларддан биридир. Бунде" дазкятда деривация оператор« х-;р икки у су к учуй хдм б;:?та буладк. Чунки парциплят етакчи гаки:;! г клълу:.: булагига боглан;:? пеяадк са у .етакчи гапга гаЕтадан скнгдирклган-да хди Jta с;глг орпск бунга ¡ijn топзди. Шунга кура .кектиркяган 1;ксогардзгн г:: к.' трап га од ни а б боглрки бириаалари синтактик дерккщкжг.тг опсраторллри егиалзд^. Дека к .бкринчи ыисолда дерк-гация оперзтори глпнинг огаси булея, кккинчи ыисолда - кесиккдир. Албатть .биринчк мксолдпги руг, вз та мл бирию/лси етакчи ran тарки-бкга киргач, ;:кк;/ жрса бкрикюси ora функииясядан анкхловчи фуик-цияскга транспозиция киг.^лди. Лекин 6у б план унчнг операторлик функцией узгарка^ди.
Сун« хам эсглткб утип керакки .дериватологияда синтактик дери-пцая операторинкнг хосияз гуридкз таркибига таакаридан,яьни янги-пан кирктилизи сарт гкпнлиги таъкидланади^.Акыо фактик тия ;.атс-риал.гарининг тахлили пзрцгляятиз хурилг-алярнинг синтактик шаклла-иижи учун дериглция оператор;: хосила курилма таркибига янгидан ки-Гитилмаслигини курса гадя. Еуяинг асосий боиси.биринчкдан,'пзрцел-лят гапнииг каълум бир бУлагини такозо отиви са,икккнчидан,Уса ' ' ran таркибига у кайтадан киритилгаида хаы 9э Урцигажойлашипидир. Еунинг учун пзрцелля? етакчи глпнинг кайся бир унсури билан бог-лих б? лса ,5м унсур синтактик деривация оператори саналади.
Синтактик ^ерягация оператори парцеллят билан етакчи гаш!и
Зг.Каранг: ХрлкоргкиГ: В.С.Тронсфсрюция и деривацип//Проблемы структурной лингвистики -1972.-Ц.:Наука ,1973. -С.479.
иазыунан ва синтактик жихатдан боглар экан,у Ja ига хос булган ин-тскацион хусусияти билан гапнинг бошка унсуряаридан ажралиб тура-ди. Аммо парцеялят етакчи ran тарнибига га Я та дан ккритилгач.сешн-тик деформация гз беради. Чунки 1антикий ургу хаи етакчи гаяга шрцедлят билан бирга кучирилади. .
Тилшунослик адабиётяарида парцелляция ходисастакнг кечинкан нуткни ифодалаш учун содир бУлиши эслатиб Утилади33. Биэнкнтча, бу тахлит фикрлар парцелляция ходисаскни ияовали хурилмаларлан кескин фар* сана с лик махсулцдир. Чунки парцелляция ходисаси нут т-нинг бирор паргасига онгли равишдд усяубий буёк беркя юксадкда синтактик шакяланади3^.
Хар каидай хосила курилтанинг гаклланиакда хам туб структура «ухкм омил сана пади. Чункк синтзктия деривациянинг биркнчи боски-чи ана пу структурага таянади. С.Д.Кацнельсон таъбкрн билан айт-ганда ,туб структура иэълум Сир хуылз сакллангаминг боалангич пухтасини белгилаб берувчи 1изыучкй ёки тафаккур структураси схзн-лигини таъкидяайди3^. Шунинг учун ьззкур иода туб структура деган-да булакпарга парчамншЯдиган ва ыуккин гадар ортикчэ морфогогнк элементлзрдан холи булган вз оу билан бирга,гадаинг кэзыуни асо~ сидч ётузчи синтактик хурилгани тупунамиз0®.
Туб структура парцеллятив хурипляарнинг гпкланялида sau иухки Basirfa баяаради pa у иукаррэр pa а и еда етакчи ran таркибплд буладй. Дарцеляятлар сони бирзан ортих бузганда хам бундай структура уларнкнг Carmen учу;! бятта бугзди: -Ха. Из У навоз бУлсага кУра-ца.Екрга каттз булгзкииа. Тепа ила шей С'Сарх плдуз и" ,2,91).
' £ еря лгал мл с о ада туб структура (y)-gfpa тарзида белгипнздя. Чунки хар нкки шрцеашт-хзм X езхенкиг ккухигхни и$эдзгзпгч'хиз-ат гугиохда. Амио биркнчи трцосюг? у Сизап ту гришн-тугра «йсхкн-парцеялят ,-м биринчл трцеялд? оргл.тл »уносабат Ур-лтгговда.
Плрчэяздцля г,од:?сзся баъзи ш.Чглзздл боги ста восятзсадд гли
33.Гдранг: '.'аскопоз В.Узбгз глялядгя илом Еуркспыр хзгцяа «'■'?збек т::ли га плэ6'/ётл,.Т€,197й,51-бет (Uyazzs.') Су пр-целлптнз zypuлгд.-дрни хам игагз гурипэлзр дей атя.яди).
34. Гд ранг: Аку.иасз Г.Н.Иоиетрукаик экспрессивногоеястаасяез
з русской язьяе //Золрогы яг1аознанкя,Г6,29Эл .-C.III-II3.
2Ь.Кзранг: Кзцнеяьсон С.Д. КТрсзтнхган асзр,142-бет.
ЕЗ.Кзранг: ЗУршёэоэ Я. 1(7 "збек ткгя дераяциоя сюггаее«гягв кяриз, 23-оет.. - .
вужудга «оякщн иуккин: -Бугун Угилчанг эдикта хараб-хараб ухлаб хоади-Кизинг ха* (Й.Шам:шроз.Еорислар,25>.
Бу хивдаги парцекаятив гурилшпар такяяанияида деривация опе-раторкарм сони учтага етади. Улардвн бири .одагдлгидек .етакчи гап таркибида хатнавеа, икхинчиси гарцеллят таркибидаги богяовчи.учин-чнси эса оханг санзлади.
ШундаЯ хилиб.парцелляция ходисаси Уз ыохиятига кУра иловажи хурилшлардан кескин фарх ХИлади. Бунда энг мухим ош унинг еУз-яовчи кутхеда окгяи равиода иаклланивидир.
Учинчи боб "Илова хурилмалар ва уларнинг синтактик деривация-си" деб коыяакади. Иазкур бобда илова ли куриямаларнинг синтактик саклланипини Ургании билан бирга .уларнинг семантик-грамыатик таби-ати хам гарцеллятив гурнлмэяарга хиёслангаки холда изохпанади.
Илова куриякалар парцелллтив хурилмалардаи синтактик сатхига кура энас,балки семантик-гракмзтих нуктаи назардан фарх хилади. Бунда .асосан ,икки дарсани эътиборга олмох керак. Биринчидан.илова Хурииавар кечиккяи нутхни тахозо зтади, ик к кнч яда н, а в ва л эслатиб Утиягани сингари.етакчи гаи билан г.яоъа хурилшгар нутх кзтсриал-лари сифатида шълуа бир сеиантих-еинтактик бутунликни ташкил эт-са-дл ,ткл катериаллари сифатвда алохида булаклардир. Етакчи.гап хан,илова курили ляр хам траппа тик гихатдан алохида тарзд» берил-ган бутунликлардир.
Кловали курильслар билак парцелляция ходясасини гаи -гузиливи нухтои нззсридан текиирилганда бириичисини статик характера ,ик-киичисичи эса дииаыик характерга ога деб хисоблап иукКин"3/.Албзт-. та.бу фякрни нисбий тусуш-'ок керак,зеро синтаггатик хатор буйлав сакллануьчи хор кандай структура хам. динамик характерна булади.
Икоса хуриоиагдрнкнг та х» к лига багиппанган" иямий ишларнмнг сксаркят кисыияа улар,чу. сузловчииинг онгйга- кечикиб кептаи £а ву бияан-бирга .олдкндпа река лашт мри яка ган фикр ифодасини берувчи о:н~ тактик "структура тпрэида талхин этилади» Бирок В.В.Впнников бунга . огтироз биддиради":3а;Дархахигл,г,илова хурилмаларни олдиндаи реяа»
37.Каранг: Беловапхова В.А.Сложное предложение в современном русской язь«е.-И.:Просве^ение,1967,-С.27.
38.Каранг: Вокняков ю.В. Сшта кскз речи и синтаксические особенности русской речи. -С.72.
паштирилмаган фикр .ифодаси учун муяжалланган дейии махсадга муво-фих эмас. Чунки коммуникатив яараёнда сузио*чи нут* мухитининг маълум Сир иштирокчисвдир. Шунга гУрз ,у нимаявр хакнаа ва кандай тартибда сузлашини олдивдан ы/лгал лай олыайдя ва нутх мухитининг талабига биноан су з лайд и. Боихача «йтганда.хаюа нарса коымунмса-тив авраёнда тугилади^ . Хар. бир гап.хатто ундагк хар бир суэ хам контекстдан ажралмаган хопда кУяланилади.
Нафакат нлова хурилж лап,балки хар га ада й с ин тактик курис® хам сУзловчининг кутилмаган нутхнни (агар сузловчи нюанидкр ало-хида бУрттирипни муллалламаган булса) тахозо этади. Нутх зеаряёни-да синтактик шакляар шзмунга э из с, балки кэзцун синтактик вакляар-га кучирилади4^. Демак.сУзловяк онгида тайёр хоядаги бирор бир синтактик сакж бУлкайди,уларнинг схекатик моделлари тайёр холда бУлади.хоясс. Б.У.Уринбоев таъбирк биган айтганда.Узаро нутжиЯ аиокада сухбатдошяарнкнг кУриа ва эшитии кобияияпаря хаа мухим омиллардан санеади. Уыр орхзга турлп зкспрессив-эиоциона* хоязт-лар вуяудга келади. Каткззда эса ,сухбатдоншр ниш тУгр» кеяса, пуни сУзлзйди4^: -
Нусратбеп тонгда уйгоиди.Пако« хам хаяи уй^гда,Д5,Д5.яар. боглар хям (С.Нуров.1£пйсапарни аёз урмаЯди,117).
Келтлрилган мисохца етакчи гапга и юга х***навтган (сзмоа хам хали уПхуда.даяалар бог rap хам) синтактик хурилманинг нутк ка-раёнида шклланганлиги аних. Илова журила opxsли хабар «фодаегаинг экспрессизлик беягиси оширилмэхда га бир гартнют узида етакчи гая-га хУаимча шълумот хам тиркаямохда. Илова хуриипга анз ау чихат-гзрдан зарурат. тугияган. Бу Уринаа ихота хурилма биан етасчи ran хам богяовчиси ёрдаытаа 1*уносабат?а кяришмохда и бу богховчи ахова хллинаётган хар бкр сузга ыантихий ургу бвриб.абартинг тамир-чанлигини сгаирыохлз,
Шуи и хам ейтип керакки.июгажн кури па богловчияя eftes .етакчи ran бихан ункнг скнтакткк цуносабата бкркнч* гахда су богховчя орхалп Ургатнгздп, Оханг тинкнн.а*ога «уркяюяарнинг кнтсвацияси
ЗЭ.Карзнг: Уша a cap ,73-Сет. .
4С.Нэрэнг:Гуяыга Е.В.Георхя сяожыодоятанекиогошедюженк* в современном немецког: язысе.-Й. :Бысшя якоеа ,IC7j..-C.x5.
41.Караяг: Уричбоев Б.*. ЯУрсаткжган acap, 69-бет.
боповчн вази{вс1ща иккинчи дорагали буяади:
1.АЕвончага етивди.Ва кУзлар раапан тортди Ш.Холыирзаев.Сла бужи).
2.Разэок чиндан хам улуг йигит.Лекин у ыенга фахат дУст.ака булини ыумкин (У,.Гулоы.14агтьал,483).
Бу сингари га.плар Узбек тилшуносларйнинг }«1ларида кУшыа ran тарзидз талккн этила боялади42. Бирок вундай буладиган бУяса.гап-нинг ,ягуыладзн rto/д гапларнинг .хаы,синтактик сатхини уыумий ~оида-га хилоф равиада уч иукта оралигица белгилашга тУгри келади. Шу-ни!Г учун фикр кфодасининг бу туринк илоЕали курилкалар каторига KiipviT'.ij ыаксаяга купо^икдир.
Илова курияуалар етакчи ran билан богловчиларсиз хаы ыуноса-Сатга кирмкяи iryi«mi. Бунда .албаттг,оханг тиними га интонация асоскЯ восктагар сакялади:
1.-Келиб-келиб хиэикни сувчкнинг угдига бераманми? -Унча-иун-ча сувчиыас-ку.онгжэн.Кахраион ("Шарп слдуэи" ,6,67).
2.-Кии у.^урбоной хола? -Бир уйда турамиз.Сарроа хотин.Яхии пел (У Дощипав.Тузка кечган уырлар.ЗЗ).
Богловчисиэ вакляанган илова хурилмалар Саъзи гихатлари билам гарцеллятив 1урилшларга хаи Ухцяб кетади. Лекин улар етакчи ran билан хориииб кета олшйдй. Иккинчидан,уларнинг етакчи гапга изо* бераёттаняиги ва кечкккан нутх ифпдаси эканлиги сезияйб ту-ради. Шунинг учун илова гурипаларнинг синтактик деривацияси хам психоаогик оыиялар билан боглих булади. Чунки сУзловчи онгида пай-до булган фикр ифодасининг синтактик шаклланиши деривацион жара-ёнда руй бероди. ' ' -
Илова тури)шаларнинг синтактик деривацияси тенг богловчилар ва дргаптирувчи богловчилар ёрдаиида хам ташкил этилади. Тенг бог-ловчхпарнинг ва,хпм,аммэ,лск1:н,бчрок,ё,ёки сингари ка^мйб барча турлари илова гурилкаларни етакчи ran билан боглашда хатнашиши иуисин. Аимэ уларнинг хар бири алохида сенантик сифатларгй зга: -• Х.Назирхонов биринчи хУриддаёх унга ояих булиб кояганини из-хор отди.Аёд хаи (Ш.Тошматов.Йих янгиланди.НЗ). . -
, 42-Кзганг: Абдурахионов Г.А.КУаа ran синтаксиси.-Тошкент: Сан, 1954,71-6ет; Кимаев Ы.,Усмонов С. .Расулов И. Узбек типи. .-То=хент:Ухитувчи.IS66,232-бет.
2.Шунда Бахор...куз кисиб юборди-ю,Ултон ердан бир даража kJ-тарилиб тушгандай бУлди.Ва хэётга гайтди (Е.Холыирзьев.Сла IOI).
Хам богловчиси иитирокидг бериладиган илова курилизлярнинг синтакеик деривацияси.асосан.етакчи ran кгси^инжг шзнуники rjf-шкмча сифзтлар билан тУлдирил.анигл^з ёки уни ало\ида еурт?>-р;:а каксадида юзага келади. Чунии етакчи ran кеспии илова гурнлмга семантик асос берувчи туб структурзнкнг асосиК унсури хиссбланади.
Вз богловчили илова курияыалар.хам богловчили илова лзрдан фаркли равкщда,икки туб структурага асосланади. Боскача аЯтганда, ва богловчили илова курилгалар деривацияси сешнтик аихатг,ан икхи туб структурага .синтактик аихатдан эса ёягиэ.ва боглоЕчиси билан боглих бУлади.
Илэвэли зсурилшлар таркибкда катнасадиган тар бир тенг бсг-ловчи икхинчисилан ё семзнтик,ёхуд синтактик гихатларига к?рл ¿срг килади. Бу х,а!(да ис:а батафеия мчълукот берллган. Уяарнинг баъзи-лари бу функциями интонация ёрдамида бает ради.
Эргавтирувчи бсгловчилар илогзли хурклмзлар синтактик дерива-цияеининг оператори бупиб кеяганда хаы уяарнинг турлича сешнп.ч ва синтактик вазифалар бажнриси кузатиглди:
¡.-Маниича.изъыурлар бунга P.Jx дейнвизс.Чунхи,хар кула Узи-ит чикиб врганяой-да СХ.ТухтаЗоеэ.Касоскорнкнг охтхн боая,2БЗ).
. 2.-Аклин1га балли.хоткн! Бу тсионига хам зхтиёт бужиз лозин. Токи.Уртага тарг дек сову'хчиькн тузгласкн (H.Erj6oB.Xjr6o6,26).
Бу сингзри хосияа структуралар тарккбидаги нугга Урняга чер-гул куЯ/nca ,сабаб ёки i/ахсад зргаи г&пли хУсэа гаплзр хосаз була-ди.Дешк.улзрнгаг илова ли косила хурчгткдр санзлигида давзиля оаднг пш» ну хин деривзцион оии л кардан бир и гагяфасили бзкарзди.
Нлсгляи хуриямалар богловчясиз вахяганг-анда к?ргаигигз х?рз пзрцел&ятив хурил^зязрга ух-айди. Аимо угар трансфорацкон екн:£Г< дзвоыкда етакчя гая бплан к^ригиб кета овайди:
-Унда спзлар поижлшиюага Сорагераскзгар.Боа врачга ки-растелзр.СоатОв.Яхаи одды./Созмр узида.йхкнда гаалзвувдпЕ ("¡Нар*
Ай«н гхаЯтда бир етакчн гапга бкр париегхят (Соатов) ва уч г.хо-ЕЗ турипз (Яхси одам.Хоэир'узкдл.Яхкнда гапгаяувдюс) эргавкб sei-иовда. йгопа хуркюягарнкнг еакхмляюсда' еоснтис тают шгиф»сюм етакчн гапнпнт тУя&кр?вчяеш (Сош ермга) уяётгвя вуяг»,сягтактт
югхвтдан нутх иухити мухиы ахамиятга эгадчр. Шунинг учун сёмантик таянч биган нутк мухити хамкордикда деривация оператори вазифаскни бажаради.
Иловали хосияа кури яма ларнинг шундай тури хам ыавжудки, уни шхсус тур деб атадик. Чунки бу турга кирувчи иловали хосила ларнинг синтактях гамтаииви дарвоке, айтгандай, айтмокчи каби суз-яар билан узвий богяик бУлиб.улар синтактик деривациянинг оператор-яарк ва бир пайткинг Узида ияова хуркяшяар билан етакчи гап>'и бог-ловчи воситалар хам саналади. Бу каби илова куриякаларда сузяовчи-ишг хечиккан нутхи хар доиыгидан кучяирох ифодапанади.зеро ддово-хе. айгтрндай, аЕтмохчи сузларининг яугавкй маъ:юлари хам нишни-дир эслатиянк тахозо отади:
Гохо Уса яувонлик йилларини ослаб холади.узича "ёшлик экан-да" деб хУяди.Дарвохе Еамол холанинг туриш турыушида,афт-ангорида Уш ёшдик йилларининг изи бор (Р.Рахыон.Келин,20).
Бу сингари илова хурилмалар икки абзац Уртасида шаклланиаш хаи ыумкин. Хекин иунга карамасдан.ияова хурилш билан етакчи жуы-яа хосила хурилканинг олерандлари сифатида хол^веради. Чунки таянч етрунтурасиэ илова хурилта шкллашайди.
Аымо^иуни хаы айтип керакки,иловали хосила хурилыаларнинг икки абгад ораяигида кеяиви синтактик деривациянинг конун-хоидалари-re тди кагтуы да рака да узгариш киритади. Чунки хозиргача мавжуд тодхихртларда хосила" хурилмалар бир ran доирасида Урганилган.
Кяова хурильа ларнинг синтактик иаклланииида психологик омил-■нинг хаи таъсири каттадир. Унинг,албатта ¿ёзма ёки огзаки нутхда бирор а кик беягисй йух. Ам«о илога хурилыаларнинг давомли оханг тиниыиден сУнг юкдланишн ва шъЕоеига кура таянч структурайинг идоваси эканлиги каби факторлар сузяовчининг шахсий рухияти билан Сйвоеита Согликдир. Шунинг учун хзм уларни илова курилюлар синтактик дериЕацкяскни вуяудга кеятирувчи зкстрадингвистик ошллар . деб бидмох ддркор. ; *
. . яшшоа..
Паргохлягиб ва ияовали синтактик хурилмадарнинг деривацией хусусмятваркни Урганйа хуйадаги хулосаяаргв олиб кеяади:
1.Сарцел«ятив ва «довали хуриямаларнинг хар иккаласи хам ыу-ракхаб синтактик вахядар бУлиб.улар синтетик тиящуносдикнинг асо-сий теквйрув обгектларидан бири будиб хоямоги керак.Ана юунддгина , парцокятяв ва ивовади хуришахарнинг фврхян «ихдтдари вних кузга
ташлакади,
г.Парцелялтив ва идогали хуриямзлар синтактик деривацияси-нинг уыумий хонун-хоидалари сУэловчи нуткининг тусусийякх хидатм-ри билан узвий богяикдир.
3.Парцелляция ходисасида маъдум бир фикр ифодаси парча ирга бувиб берияса хаы.уии кечихван нут* тувунчаси билан изохми мах-садгв мувофи* »»ее. Чунки бу у су хм н сузяоечи фикрнинг маъяум б-/р бухагини (ёхи булакяарини) амхн»'СУрттири" максадкга фойдалана-ди ва ум г* онгли paaunsa ёчзашяя. Вубоке трцеялят хар доим ман-тихий ургухи бУяади ва реме ваэифаежа кегад*.
■ Ояоваяи хуриавяар парцеямтав хурнхмаяарга ихсбатан семаа-гих-синтактик кихатдАК кенг «ужаыяидкр. Чунки букаай хуриятир гннтактик сатхида аксаркят холяардавогжовчилар катнвиад». Бу зеа, Рэ навбатада .хозирги тихвуносяихяа хУнма ras еаиахиб кеяаётган дгхталараро еатхпв берияадиган гапхарнк хам ияо«ажи синтактик ху-жлмалар жумласига киритивга лихон кратади. Еундан таистри.ррво-
айтгандай. айтмошст сингари махсхс кодах cjtup Сншя боап-у«чя скнтактяж хурилмаяар хам. моя структур» ирнкиг шхсус ТГ-яни тадаияэтади.
б.Ихова хуриамахар етаетт гапгакиригадигая «зщгкяЯ аыиххкх ечиккан фихр ифодаемш тахоэо этад*. Аммо нутхнкиг хечкхяяж т нова килиниии сузловчининг кета* ва кмхониятиврк биюи хам мгь~ ni да ража да боглихдир. Бунте нутх сУзлакаётган мухит ва тинмовчм-таг хам таъеири бУянти ^убхасиэ'.шябатта. Бирс* ку нарса кукарр-р-!|СУз í овчин инг кечкхкаи нутхи ef я лаку в ираёнчм оядиняам рав-втириямагани холла тури»д*.
б.Иямвяи еиитактих хуридавар твркибинхнг яюва хяемя ист* к унхан ортих структура да рн и таково втгаида, "яхэввга яжова" хоти хузагхлкви хди ыумхин, Амаз шэхур хс»т идоваяи хуривахер-«г изхеуе турада к» бермайяя. • • . •
Диееертзциянкиг аеосий ьащукк куЯидагя тхэгалрда уз акси-тосгзн: • •*' . " . ■
1.ПдрЦв*«ЦйЯ ходи«ей га уктзе херняцисК гуеуейятгяри//Хсх-: га синтетик дермгзяия шсзапря.-Сзк1ргзнд:0»цй? iacpí,I5v3, П <Обдуеапдоэ ишузхгк}),.......
2,?5бег ?г»«я» vapzúxisr.* эдгягзея хз .yirrar сягтахткх «глга еютакт«* де?я»цкя »еа»*аря.-Са4зр-«*0м«ЕР.«за«64t в.). ,
3.Парцеяяятив хурилшларнинг синтахтих деривацияси// Узбек тили грвмматикаси ва' лексихологияси шсадалари. -Самарканд: СацЦУ наври ,1994 (64-70 0.).
4.%пм богяовчили илова курилшлар синтактик деривацияси// Дексик ва синтактик деривация иасалялари.-Сашрканд:Са«ДУ наири, I99S (29-32 б.). .
5.Илова курилка'эр ва уларняяг синтактик шаклданиши//Узбек^ тили грачатик куриаиии ва стилистикаси шсадапари.-Самарканд: СацНУ наври,1996 (64-69 б.).
РЕЗЮМЕ.
научной работь Га$фарова Алиаера Ахмедовича на тему: "Синтаксиче кяя деривация трцеляированных и присоединительные конструкций в совреыенноы узбекской,язше",представленной на соискание ученой . степени кандидата филологических наук
.Диссертация состоит из введения,трех глав,заключения и спис ка использованной литературы.
Ео введении обосноощаятся теш диссертации,её октуалььост! цель и задачи, а также научная новизна .теоретическое ч црактичес кое значения работы.
Дергзя глава" "Синтаксическая деривация и проблема изуЧснйя ослогнсшшх конструкций" имеет обзорный характер. В ней изучают! лингвистические точки зрения язксоведов .работавших в области де-ркгдтологии.е такте ксследущих парцеллированный и присоедкнитё vue конструкции.
Во второй главе "Явление парцелляции и его синтаксическая деривация" изучается деривационные принципы парцеллированные конструкций; обосновшаются закономернее различия явлении парце ляции от присоединения и устансвливается,'что парцелляция не пре ставдяет собой опоэдддуп речь говорящего ,так как шрцелляТ ввде ется уши лени о .представляя собой при этом рему высказывания.
D третьей главе' Присоединительна конструкции и их синтаи сичоскак дерийация" рассютриваптся деритционныэ основы ирисоf динйтсшшх конструкции. Катав я присоединительная конструкция ручается как неотьеалеазя часть деривате .состоящего из ведуце! я арксоединитежьной конструкции. Здесь же вьделяэтея как особы тип цроизводнш конструкции,где операторани синтаксической дер;
ции выступают модальные слова дарвоке. аР.тгаатай, айтиогчя (кстати,ме^ду прочем). Подобныэ присоединительные конструкции имеют место даже между абзацами; в них особо оформляется опоээалая речь говорящего.
В заклпчении подводятся общие итоги исследования,проводимого в рамках трёх вылеуказанных глав.
В диссертации в качестве фактического языкового материала бнли использованы произведения современных узбекских писателей, а также материалы периодической печати.
• fiesuae
зf the thesis for candidates degree of ?filologj presented by laffaror Alisher Aktcedorich.
Che»es " Syntactic dsriYation of parcelling and joining construe-tiona in Modern Uzbek Language. *
The disseitation consists of introduction,, three .chapters, ¡oncluaioa end the list of literary sources.
Introduction 'substantiates the theae of dissertation, its ictuelity, sin and tasks. This chapter also includes the loientifio norelty, theoretical end practical significance of ;he reseei-ch.
, The first chapter " Syntactic deriration ¿nd tha itttdy iroblea of eonplex construction " has the susnerlslng charea-:er. linguistic Joints of-Tie» of scientists la the sphere of eri-ration end the works of Ungulate who ere investigating larcelling end joining constructions ere studied her«.
• In the весог-d chapter "Phenomenon of pcreelling end its yntectic derimtion" derivative principles of parcelling onstructiona are studied; lew-governed differences of pertelling henoaenon fron Joining ere substastieted sad it la settled hat parcelling does not present delaying speech, of speeding ince parcelling is distinguished inientior*lly presenting he rhetts of stat*eent.
The third chepter "Joining constructions end their syntecti« sriTation" deals with derivative etens of joining sonstraetlo«.
3ech joining construction is studied &S integral part of dsri-Tctire consisting of leading end joining constructions. Here el3o ore distinguished special types of derivatite constructions wher« the operators of syntactic derivation are such Kodfli verbs like ' Ay .ths way, incidentally/.
Such joining constructions h£te piece eten bctreen paragraphs«- -They nsir.ly fora delaying Speech- Of spockinc..
Conclusion oicns up the result« Of the resoarch which have been ^rirriei out in three cbote-nentloned Chapters r;riil offera r. number of BU^seEtipno or. th« srobleiu
Works of Modern Uzbilc writers f.ni irfitsfiels frofi periodical preos rreru U3ed as practical linguistic siatcricl in diossrtfttion