автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19
диссертация на тему: Система префектных времен в английском языке и её выражение в азербайджанском языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Система префектных времен в английском языке и её выражение в азербайджанском языке"

AZ3RBAYCAN RESPLBLÍKASI T9HSÍL NAZÍRLÍYÍ BAKIDÖVLBT UiNiVERSiTETÍ

91yazmasi hiiququnda UDK 410=43=494.3

CAHANGÍROV FÍKR8T F9TΧ OÖLU

ÍNGÍLÍS DÍLÍND9 PERFEKT ZAMANLAR SÍSTEMÍ V9 ONUN AZ9RBAYCAN DÍLÍNDB ÍFAD9SÍ

10.02.19 - Dilçilik nozoriyyasi

Filologiya clmtori namizodi alimlik dorocosi almaq iiçiin taqdim cdilmiç disscrtasiyanin

AVTOREFERATI

BAKI - 2000

Dissertasiya Azerbaycan Elmlor Akademiyasi Nasimi adina Dil-?ilik institutunun nezeri vo totbiqi dilgilik $obosindo yerina yetirilmi?-dir.

Elmi rahbor:

- Filologiya elmlori doktoru, professor A.A.Axundov Rosmi opponentlor:

- Filologiya elmlsri doktoru, professor A.M.Babayev

- Filologiya elmleri doktoru, professor B.Q.Hiiseynov

Aparici miiossiso: Baki Slavyan Universiteti

Miidafis » -ci il saat »-da Tohsil

Nazirliyi vb Elmlor Akademiyasinm Bala Dovlot Universiteti nazdin-doki filologiya elmlori doktoru alimlik doracesi almaq iifiin dissertasi-yalarm mudafiesini ke9iren Birlo§mi§ ixtisasla§dinlmi§ §urasinin (D. 054.03.15) iclasmda olacaqdir.

Unvan: 370073, Baki, Z.Xalilov ku?9si, 23, 1-ci tadris korpusu, III mortobo, 304-cii otaq.

Dissertasiya ile Baki Dovlot Universitetinin kitabxanasinda tani? olmaq olar.

Avtoreferat

-ci ilde gondonlmi^dir.

Birla§mi§ Ix.tisasla§dinlmi$ §iiramn elmi katibi,

filologiya elmlori doktoru, R.C.Mohorromova

if-

ÏÇÎN ÜMUMI SeCÎYYBSi

Mövzunun aktualligi. Äzarbaycändilindanforqli olaraq ingilis dilinin zaman sisteminda perfekt zaman formalan xüsusi yer tutur. Bu dilda perfekt zamanlar qrupu ke(;mi$, indiki, galaeak va ke<;mi$a na-zoron golaeak perfekt zaman' formalarim öziindo birla§dirir. Bu for-malarin her birinin özünamaxsus qrammatik qurulu§u, mona xüsusiy-yotleri vo Azorbaycan dilinda ifada üsullan vardir. Lakin bu vaxta qo-dar ingilis dili perfekt zamanlar qrupu Azorbaycan dili fei zamanlari ila müqayisali ?okilda xüsusi tadqiqat obyekti olmami?dir.

Dil^ilik adabiyyaünda ingilis dilindaki perfekt zaman formalan barada alimlar arasmda fikir birliyi da yoxdur. Perfektin zaman, yoxsa tarz ve ya bunlann her ikisindan forqli spesifik bir kateqoriya olmasi kimi ideyalar dil^ilar arasmda eiddi mübahisolara sabab olmu^dur.1

Dissertasiya i§inda ingilis va Azarbayean dillarinin materiallari asasinda bu problemin aktual müqayisali-tipoloji masololori tadqiq edilmi?dir.

Todqiqatin moqsad va vozifalori. Tadqiqatin asas maqsedi ingilis dilindo perfekt zaman formalarimn Azorbaycan dilinda ifada for-malanni ümumi dilfilik zomininda ara§dirmaqdan, ümumi-ox$ar va forqli cahotlari müayyanla§dirmakdan ibaratdir. Hamm moqsad a$a-gidaki vozifalori ¡jsrtlandirir:

-Müasir ingilis dilinin zaman sistemindo perfekt zaman formalarimn yerini müoyyonla^dirmok;

-Perfekt zamanm mon§oyini ara$dirib meydana gixarmaq;

-Müxtalif dillardo perfekt zaman formalarim a^iqlamaq;

-Perfekt zaman formalarimn mana xüsusiyyatlarini göstarmak;

-Perfekt zaman formalarimn her birinin Azarbayean dilinda ifada formalarim üza gixarmaq va konkret elmi tohlilini vermak;

-Sintaktik baximdan perfekt zaman formalarimn rolunu müay-yanla§dirmak;

' Вах: О.Есперсен. Философия грамматики. Москва, Изд-во лнострлит, 1958. с.274; B.Ilyish. The Structure of Modem English. Ленинград, Изд-во «Просвещение», 1971, с. 9098: Г Н.Воронцова Очерки по грамматике английского языка Москва, Изд-во лит. на иностр. яз., 1960, с. 187-222; И.П.Иванова. Вид и время в современном английском языке. Ленинград, Изд-во Ленинградского Университета, 1961, с. 107-142; А.И.Смирницкий. Перфект и категория временной отнесенности. - «Иностранные языки в школе» jurnali, 1955, №1,2; B.S.Khaimovich, B.l.Rogovskaya. A Course in English Grammar. Москва, Изд-во «Высшая школа», 1967, с. 133-134 va s.

-Dil üslublannda perfekt zaman formalarinin i§lanmo tezliyini

tayin etmek;

-Perfekt zaman formalannm üslubi imkanlarmi müayysn etmak

V8 s.

Todqiqatm elmi yeniliyi. íngilis dilindoki perfekt zaman formalarinin Azarbaycan dilinda ifada formalari tipoloji baximdan ilk da-fo bu dissertasiyada hartorofli öyranilmi§, onlarin mona xüsusiyyatlo-ri, cümladaki sintaktik rolu, müxtalif funksional üslublarda yeri, üslubi imkanlan vo s. ara§dirilmi§, ilkin elmi naticalar alda edilmijdir.

Tadqiqatin nozari va tacrübi ohomiyyoti. Tadqiqatda dille ta-fakkürün vohdati zeminindo folsofi va qrammatik zaman kateqoriya-larmin alaqasi kimi ümumi dilyilik mosalalarina toxunulur vo müxtalif sistemli dillordo qrammatik zaman kateqoriyasimn özünemaxsuslu-gu yeni konkret dil materiallari osasinda agiqlamr.

Tadqiqat i$inin naticalarindan ingilis dili qrammatikasinm ns-zari ve praktik todrisi zamani, nazari qrammatika üzra mühazira va seminarlarda, magistratura üzra xüsusi kurslarda istifada edila bilar.

Todqiqatm metodlari va monbalori. Tadqiqat müqayiseli - tipoloji metodun qar§ila§dirmah a^iqlama üsulu ila aparilmi§, yeri gal-dikca tasviri metodun tasnifat va sistemla§dirma, paradiqm, semantik sähe, modella§dirma va s. tadqiqat üsullarindan istifada edilmi§dir.

Dissertasiya yazilarkan falsafí va qrammatik zaman kateqoriya-lan barasinda oían ara?dirmalar asas götürülmü§, ingilis, Amerika ya-zi£ilarinm asarlaríndan, elaea da Azarbaycan dilinin material larindan istifada olunmu§dur.

ͧin aprobasiyasi. Dissertasiyamn asas natiealari dissertantin «Perfekt zamanlar» (Baki, Elm, 2000) monoqrafiyasinda, müxtalif elmi jurnal va maqala toplularmda darc etdirdiyi maqalalarinda, habela elmi konfrans va seminarlardaki maruzalarinda öz aksini tapmi§dir.

Dissertasiyamn qurulu$u. Dissertasiya giri§, iki fasil, natica, istifada edilmi§ adabiyyatm siyahisi va alavalardan ibaratdir.

«Giri§»da dil^ilikda falsafí va qrammatik zaman anlayi§lari ara-smdaki alaqa va münasibatlardan bahs olunur. Burada tamnmi§ dil^i-larin falsafí va qrammatik zaman barasinda fikirlarina istinadan ingilis va Azarbaycan dili materiallari asasmda qrammatik zamanin müxtalif sistemli dillardaki tazahür formalari tipoloji cahatdan tahlil edi-lir. «Giri§»da ham9inin mövzunun aktualligi, tadqiqatm maqsad va vazifalari, elmi yenilik, i§in nazari va praktik ahamiyyati, metod va manbalari va s. göstarilmi§dir.

I fasil «Perfect zaman formalari va onlarin Azarbaycan di-Iinda ifada formalari» adlanir. Bu fasil be§ bölmadan ibaratdir. Bi-

rincido perfekt zamaran yaranma.si vb onun qrammatik kateqoriva ol-------------

_ masi niBsolosi $orh edilir.

Bolli oldugu kimi, ingilis dilinin zaman sistemi bir 90X dillore nisbaton daha geni?dir. Bu dilda Azorbaycan dilindsn forqli olaraq analitik qurulu§lu müstgqil perfekt zaman formalari föaliyyot göstarir. Bu zaman formalari to have kömekq felinin asas felin ke?mi$ zaman feli sifoti (Participle II) ilo birlo^mesinden yaranir. Qodim mgilis dilindo to have feli cümlonin xsbsri funksiyasinda i§lanmi?dir. Cümlo-deki söz sirasina göre hamin feldan sonra vasitasiz tamamhq vo tosirli felin ke<;mi§ zaman feli sifoti golirdi. To have feli ke?mi? zaman feli sifoti ilo birlo§arak predikativ sifet funksiyasim da§iyirdi. Ke9mi§ zaman feli sifoti komiyyoto, cinso va hala göre vasitosiz tamamliqla uz-la?mi§dir:'

Hehaefp päböc 3ewriten = he has that book written. = O yazilmiij homin kitaba malikdir.

Bu cümloda yazmaq i§ini ycrins yetiron - «0» ovozliyi ila ifada olunan mübtadadir, i§in naticesi isa kitabm yazilmasidir. Belsliklo, mon?o baximmdan sorbast sintaktik birlo^mo hesab olunan konstruksi-va zaman kegdikco analitik zaman formasma gcvrilmi§dir.

Bozi Avropa dillorinin osasmda duran qodim latin dilindo do perfekt zaman qrupu möveud olmu§dur. Latin dilindoki perfekt zaman formalarmin analoqunu ingilis, fransiz, alman vb ba^qa dillordo tap-maq miimkündür.

O.Yespersen «The Philosophy of Grammar» esorindo perfekti ke^mi^, indiki vo golocek zamanlarla bir sirada zaman kateqoriyasma daxil etmi§dir.2

M.Brayent va C.Eyken perfekti «önco golma» (npeanreerBOBa-¡me) monasmi ifado cden forma kimi $»rh etmi§Ior. Onlar burada O.Yespersenin mo§hur sxemindan farqli olaraq indiki perfekt zaman formasmi «before - present» - 0 daxil edorok, ingilis dilindo felin torz-zaman sisteminin 90X mükommal sxemini verirlar. MiiolHflar göstorirlor ki, «before - present» («npeflnacTosmee») anlayi§im men-tiqi cohatdon müdafia etmok düzgün deyildir. £ünki indiki zamana qader ba$ veran har bir harakat ke^mi^o aid olur.3

1 M.A. Ganshina, N.M.Vasilevskaya. English Grammar. Moscow, Higher School Publishing House, ¡964, C.1G5.

2 О.Есперсен. Философия грамматики. Москва, Изд.иностр.лит., 1958, с.254.

3 Г.Н.Воронцова. Очерки по грамматике английского языка. Москва, Изд лит. на иностр.яз., 1960, с.192.

H.Suit, H.Poutsma, S.T.Anionz, M.A.Qan§ina, N.M.Vasilev-skaya va ba§qalari perfekti zaman kateqoriyasi daxilinde nazerdan ke-9irmi§ler.

Digor qrup dilfiler isa perfekt formalarinm zaman bildirmosi faktmi inkar edarok onu tarz kateqoriyasma aid edirlar. Bu qrupa M.Deyfbeyn, M.B.Qarlston, Q.N.Vorontsova, B.A.ilyi§ va digarlori daxildir.

i.P.lvanova hesab edir ki, miiasir ingilis dilindo felin mustaqil terz kateqoriyasi yoxdur va bu dildo zaman-tarz kateqoriyasi birlikda faaliyyat gostarir.1

O.i.Musayev ingilis dilindo felin zaman vo tarz kateqoriyalari-nin ayrica morfoloji ifada vasitelerinin movcud olmadigini qeyd edir. O, gostarir ki, eyni formant her iki kateqoriyani ifada etmoya qabildir. Mas.: He had written the article cumlasindo perfekt formasi eyni vaxtda hem horokatin torzini, yani onun bitmi§ oldugunu, ham da za-maram, yani ke?mi$da icra edildiyini bildirir.2

Perfektin zaman vo terz kateqoriyalarindan forqli spesifik bir kateqoriya olmasi fikrini ilk dafa prof. A.i.Smimitski iroli siirmiiijdur. O, homin kateqoriyani «The category of time relation» (категория временной отнесенности) adlandirmi§dir.3 Bu kateqoriya bitmi§ (perfect) harakatin bitmomi$ (non-perfect) horokotlo opozisiyasmdan ibarat iki iizvlii sistemdir. Mas.:

comes - has come; came - had come.

is coming - has been coming; will come - will have come.

B.S. Xaymovi? va B.i.Roqovskaya perfect - non-perfect opo-zisiyasinm amala gotirdiyi kateqoriyani «The category of order» ad-landirmi?lar.4

Perfekt dissertasiya i§inda zaman kateqoriyasi daxilinda tadqiq edilmi§dir.

I faslin ikinci bolmasi «Present Perfect va onun Azarbaycan dilinda ifada formalari» adlanir.

' И.П.Иванова и др. Теоретическая грамматика современного английского языка. Москва, 1981, с.62.

2 Огис Мшауеу. ЬщШэ сИУшп цгаттайкай]. Вак1, «Маап1» пэ^пууаи, 1986, 5.97.

3 А.И.Смирницкий. Морфология английского языка. Москва, Изд-во лит. на иностр.яз., ¡959, с.274.

Б.С.Хаймович, Б.И.Роговская. Теоретическая грамматика английского языка. Москва, Изд. «Высшая школа», 1967, с. 133.

Ayn-ayri dillarda indiki zaman manasim ifada edon miixtalif qrammatik zaman formalari islanir. Azarbaycan dilinda indiki zama-mn bir novii vardir. Qrammatik cahatdan Azarbaycan dilindan forqlo-nan ingilis dilinda isa obyektiv indiki zamani aks etdirmak ugiin dord zamanTormasmdanTstifada olunur. Onlardan u<;uncusu The Present Perfect Tense Form (indiki bitmis zaman formasi) adlanir.

indiki perfekt zaman formasi analitik iisulla - to have komakgi felinin indiki Indefinite (qeyri-muayyan) zaman formasi (have, has) va asas mana da§iyan felin ke^mi? zaman fcli sifati (Participle II) vasitasilo amola galir. Yani have(has) + Past Participle formantmdan istifada olunur. Mas.: I have lost my key. - Man a9arimi itirmi§om. I don't think he has ever sold a picture (S.Maugham). - Ela biliram, birca asarini (?akil) da satmayib.

indiki perfekt zaman formasi semantik eahatdan an 90X Azarbaycan dilindaki naqli ke^mi^a uygun galir. Ingilis dilinda indiki zaman funksiyasmi da§iyan Present Perfect-in Azarbaycan dilinde ke9-mi§ zaman keyfiyyatina malik olan zaman formasi ila realize olunmasi dilin psixologiyasi va qrammatik qurulu§u ila baghdir.

Dissertasiya i§inda indiki perfekt zaman formasmin ingilis dilinda 7 semantik xiisusiyyati gostarilir:

1. Present Perfect (indiki perfekt) zaman formasi ke^mi^da icra olunub bitmi§, lakin oz naticasina goro indiki zamanla kasi^an hara-katlari ifada edir. Bu zaman formasi harakatin hansi ke<;mi§ zamanda icra olunmasmdan asili olmayaraq naticasi goz qabagmda olan hara-katlori oziinda aks ctdirir:

1 have written of his relations to women (S.Maugham). - Man onun qadmlara olan miinasibatindan yazmi§am.

«1 have informed you of the legal background», he asserted (A.Hailey). - «Man qiivvada olan qanunlar barada siza malumat ver-mi§am», - deya o tasdiq etdi.

Gostarilan ciimlolarda harakatin no zaman ba$ verdiyi deyil, hamin harakatlarin bitmi$ olmasi, yani naticasi daha 90X maraq dogu-rur. indiki perfekt zaman formasmin bu mana xiisusiyyati Azarbaycan dilinda naqli lce9mi§ zamanla demak olar ki, eynidir.

ingilis dilindaki indiki perfekt zaman formasinda kc9mi§ harakatin indiki vaxtla alaqasi fellarin leksik xiisusiyyatlarindan da asih olur. indiki perfekt zaman formasi hiidudlu fellarla ifada olunduqda bitmi? harakat va indiki vaziyyat arasmdaki alaqa sabab va naticodan ibarat olur. Masalan:

She has broken her pen. (O, qalamini smdirib). The rain has stopped. (Yagi§ dayanib).

Hududsuz feller indiki perfekt zaman formasinda i§landikda bitmi§ harakatla indiki vaziyyat arasindaki alaqa farqli olur. Bu halda icra olunmu? i? indiki zamanda miiayyon notice ilo uygunluq to§kil edir.

2. Present Perfect zaman formasi hala ba§a <?atmami§ miiayyan vaxt kasiyinda icra olunmu§ harokotlori gostarmak ii9un da i§ladilir. Bu halda bitmami§ vaxt today (bu gun), this week (bu hafto), this month (bu ay), this year (bu il) va s. zaman zarflari ila gostarilir:

My brother has bought a new car this month. - Qarda§im bu ay taza ma§in ahb (ay hale ba§a ?atmami§dir). I have smoked ten cigarettes today. - Man bu gun on adad siqaret 9okmi§am (giin hala qurtarmami§dir).

3. Hayatdan ko9mii§ insanlann faaliyyatinin hazirki naticasi ki-mi bir §eyi gostarmak ii9un Present Perfect zaman formastndan istifa-da olunur: Shakespeare has written the greatest tragedies. (§ekspir moijhur facialar yazmi§dir).

4. Present Perfect zaman formasi zaman va §art budaq ciimlala-rinda i$lonorkan bitmi? golacok harakati ifada edir:

When I have satisfied my passion I'm ready for other things (S.Maugham). - O zaman ki, man ehtirasimi sdndurmu§ oluram, ba§qa i^lara hazir oluram. If the police haven't shown up yet, I shall call them (I.Levin) - Qgar o vaxtacan polis golinomi§ olsa, man on-lari yagiracagam.

5. Present Perfect zaman formasi icrasi ke^mi^da ba§lanmi§, miiayyan miiddat davam etmi§ va hal-hazirda da davam etmekda olan harakatlori da ifada edir. Bu halda ya harakatin ba?langic noqtasi, ya da butovliikda davametma miiddati nazara ^arpdirilmalidir. Harakatin ba§langicini gostarmak ii^un since sozundan istifado olunur. Bu soz ingilis dilinda onliik, baglayici va zarf kimi 91x1$ edir.

indiki perfekt zaman formasi ila ifada olumu§ harakatin hal-hazirda siirakliliyi for sozonii vasitasila da gostarila bilir: I haven't been home for five years, I think I had forgotten it all (S.Maugham) - (Man be? ildir ki, evimizda olmuram, mana ela galir ki, onu tamamila yaddan 9ixartmi$am). Bu halda Azarbaycan dilinda indiki zaman formasmdan istifada olunur. indiki perfektin yuxanda gostarilan manada i?lanmasina inklusiv i§lanma deyilir.

6. Present Perfect indiki zaman markazina yaxinla§an, lakin hazirki anda davam etmayan harakatlari da gostarir. Bu mana xiisu-siyyati, har §eydan onca, matndan asili olur: At last you have come: I have waited for you for about an hour. (Nahayat, sen galibsan: man sani taxminan bir saatdir ki, gozloyirom). indiki perfekt zamamn

yuxarida göstarilon mona xüsusiyyati da Azarbaycan dilindo indiki zaman formasi ilo ifada olunur.

7. Present Perfect tokraran ba$ verib, iera edilib bitmi$ harakat-lori da ifado etmak xüsusiyyotino malikdir:

---------1 have been to Paris a hundred tim"es7äh<J itliever fails to give

me a thrill of excitement (S.Maugham) - Man Parisda dofolorlo ol-mu§am ve o mana hayaean bax$ etmaya bilmayib.

I foslin ü^üncü bölmasinda («Past Perfect vo onun Azarbaycan dilinda ifada formalari») kcgmi$ perfekt zaman formasinin semantik, qrammatik xüsusiyyatlari va dilimizdoki ifado vasitalori ara§dirihr.

Ingilis dilindo felin xabor §oklinin (The Indicative Mood) key-miij perfekt zamam morfoloji qurulu§una göra Subjunctiv II §aklinin ke?mi? zaman formasi ilo eynidir. Onlarin her ikisi had+Participlc II formanti ilo omolo golir. Bu formalar ox^asalar da, semantik eshatdan bir-birindan farqlanirlar. Birinci haqiqi fakti, real i§i bildirirsa, ikinci hoqiqi va real olmayan, lakin nazarda tutulan va ya arzu olunan hara-koti ifada edir: All eyes had turned to the woman, who was standing now (A.Hailey). - Bütün gözlor indi ayaga qalxan qadina taraf pevril-mi$di. If I had only waited, perhaps it would have gone all right (S.Maugham). - Bgar bir az gözlasaydim, balka da har §ey ötüb ke-pardi.

Ke<;mi<; perfekt zaman formasi barado do di^ilor arasmda fikir birliyi yoxdur. Bozi qrammatistlor, mosolan, H.Poutsma, K.i.Onionz, E.Kreyzinqa siibut etmoyo gah<,irlar ki, felin ke^mi.s zaman perfekt formasi bütövlükdo vo ya qismon indiki perfekt zaman formasma uy-gun golir. Dtgor qrup alimlor - O.Yesperscn, Q.N.Vorontsova, B.A.I1-yii? hesab cdirlor ki, kc^mi? zaman perfekti yalmz qismon indiki zaman perfekti ilo uzla^ir.1

Keymi:? perfekt zaman formasinin hansi qrammatik kateqoriya-ya daxil olmasi masalasi da mübahisa dogurmu?dur. Bela ki, O.Yes-persen kc<;mi§ perfekt zaman formasmi indiki zaman perfektindon ayi-raraq, ona xiisusi zaman yeri (ante - preterite, before - past) vermi§-dir.2 B.A.ilyi? kegmii? perfekt zaman formasma xiisusi zaman yeri ayiraraq, onu kegmii? zamandan da qabaq galan vaxta aid etmi§dir.3 Q.Veber va Q.N.Vorontsova kepmi? perfekt zaman formasmi torz

И П.Иванова Вид и время в современном английском языке. Ленинград, Изд. Ленинградского Университета, 1961, с. 131. : Ycna orada, sah.l 32.

1 Б.А.Ильиш. Современный английский язык. Москва, Госиноиздат, 1948, с. 166.

kateqoriyasma daxil edirler.1 Í.P.Ívanova kcfmij perfekt zaman forma-smdan behs edarkan, onu plyuskvamperfekt termini ila ifada etmi§-dir.2 Bu da sababsiz deyil. Qadim latin dilinda Plusquamperfectum adlanan perfekt zaman mövcud olmu§dur. Bu zaman formasi ke<;mi§a aid olan her hansi bir i§ va ya harakatin ba§qa bir i§ va harakatdan qabaq bitib qurtardigi manasim bildirmi$dir.3 Latin dili Plusquamperfectum zamam analoji ifadasini alman dilinda Plusquamperfect,4 fransiz dilinda Plus-que-parfait,5 ingilis dilinda Past Perfect zaman formalarinda tapmi§dir. Her ¿¡9 dilda bu zaman formalari istar qram-matik formasina, yeni analítik yolla amala galmasi iisuluna, istarsa da ifada etdiklari mana xüsusiyyatlarina göra bir-birila uygunluq ta§kil edir. Alman, fransiz, ingilis dillarindaki plyuskvamperfekt (plusquamperfekt, plus-que-parfait, past perfect) Azarbaycan dilinda naqli ke9mi§in hekayasi ila ifada olunur. Bu barada prof. A.A.Axundov yazir: «Azarbaycan dilinda ke?mi§ zaman anlayi§i yalniz §ühudi va naqli ke^mi^la mehdudla§ib qalmir. Ke9mi§ zaman anlayi§i daha bir sira qrammatik vasitalarla da yarana bilir. Dilimizde felin hekaya va ravayat formalari va ya xabar formasmin hekayasi va ravayat növlari da felin ke9mi? zamam manasim yaradir. Bunlar asasen üslub 9alarhq-lari yaratmaga xidmat edir. Odur ki, hekaya va ravayat formalari as-linda müsteqil bir qrammatik kateqoriyadir».6

1980-ci ilde na§r olunmu§ «Müasir Azarbaycan dili» kitabinm II cildinda hekaye va ravayat mazmununu ifada edan idi, imi§ kö-mak9i fellerinin -mi§4 ¡jakilgili fel asasina qo§ulmasi yolu ila düzalan forma ke9mi§ zamanin mürakkab formalarmdan biri sayilan, uzaq ke9-mi? kimi izah olunur. Hemin kitabda göstarilir ki, uzaq kegmi^ Azarbaycan dilinde iki formada olur. Bu zamanin birinci formasi fel asasina -mi§4 §akil9isinin qo§ulmasi va bu §akil9iye idi va imi§ baglamasi-mn artirilmasi yolu ila amala galir. Mas: yazmuj idi, getmi§ idi; yaz-mi§ imi§, getmi§ imi§.7

' G.Weber. Der Bau der englischen Sprache. Leipzig, 1934, sah.81; Г.Н.Воронцова Значение перфекта в современном английском языке. Док.дисс., Москва, 1953, с.28.

2 И.П.Иванова. Вид и время в современном английском языке. Ленинград, Изд. Ленинградского Университета, 1961, с. 131.

3 Латинский язык (под общ.редак. В.Н.Ярхо и В.И.Лободы). Москва, «Просвещение», 1983, с. 83.

' a.Q.aiiycv. Alman dilinin qrammatikasi. Baki, ADU ne$riyyati, 1959, s.154.

5 M.ä.Quliyeva. Fransiz dili. Baki, «Maarif» na$riyyati, 1983, s.332.

6 Axundov Agamusa. Felin zamanlari. Baki, Azerb. Dövlot Un-ti Ne$riyyati, 1961, s.116.

7 Müasir Azwbaycan dili, Morfologiya, И c., Baki, «Elm», 1980, s.331-332.

Umumiyyatle, hekaya va ravayat formalarimn hansi qrammatik kateqoriyaya daxil olmasi masalasi Azarbaycan dilpiliyinda miibahi-salidir.

_______ingilis dilinda kecmis perfekt zamanformasinmasTsan a§agida-

ki mana xiisusiyyatlari vardir:

1. Past Perfect (kc^mi^ perfekt) kcgmi^da muayyan olunmu? bir vaxtdan avval icra olunub bitmis? horakotlari ifada edir. Burada muayyan olunmu? vaxt iki iisulla gostarila bilar: a) ke^mi^ qeyri-miiayyan (Indefinite) zaman formasi ila ifada olunan digar bir hara-katla: Keith had wanted to help her when he saw it (A.Hailey) -Keyz bunu goranda ona komak etmak istomi§di. b) Vaxt bildiran zarflarla: by 2 o'clock (saat ikiya qodar), by Sunday (bazar giiniina qador), by the end of the month (aym axirina qadar), by that time (hamin vaxta kimi) va s. Burada by sozonii Azarbaycan dilina qodar va kimi sozlari vasitasila tarciima olunur. Mas.: She had put some order into the drawing - room by now (S.Maugham) - O, indiya qadar qonaq otaginda saliqa-sahman yaratmi?di.

Kegmi§ perfektin bu mana (jalari Azarbaycan dilina daha ?ox naqli ke^mi? zamanin hekayasi va ya bazi akademik na§rlarda yazildi-gina gora uzaq ke$mi$ zaman formasi ila tercume edilmi§dir.

2. Past Perfect zaman formasi indiki pcrfektda oldugu kimi icra olunub bitmi§, lakin oz naticasi ila ke<;mi§ zamanla bagli olan hara-katlari ifada etmak xususiyyatina malikdir: My sister said that she had opened the window. (Bacim dcdi ki, o pancarani a^mijdi).

3. Ke?mi? perfekt zaman formasi kegmi§ vaxtdan avval ba§ vc-rib bitmi$, lakin oz naticasina gora kefmi^ zamanla alaqadar olmayan harakatlari da gostaro bilar. Bu halda kc<;mi§ perfekt zaman formasi otari ke<;mi§ perfekt funksiyasini da^iyir. Onun bu mana xususiyyatina, asasan, vasitali nitqda i§lanmi? cumlalarda rast galinir: My friend told me that he had lost his book on that day (Dostum mana dedi ki, o hamin gun kitabmi itirmi$di//itirmi§dir//itirib).

Ingilis dilinin ke?mi§ perfekt zamani bu pozisiyada Azarbaycan dilina ham naqli ke<jmi§, ham da naqli ke?mi?in hekaya (uzaq keg-mi?) formalan ila tarciima edila bilir.

4. Malumdur ki, ke<;mi?da ardicil ba? vermi§ iki va ya daha i;ox harakati gostarmakdan otrii ingilis dilinda Indefinite zaman formasmdan istifada olunur. L'akin kegmi?da ba$ vcrmi? harakatin digar bir harakatdan avval icra olunmasmi gostarmak lazim galdikda, hamin harakat hokman Past Perfect zaman formasi ila ifada olunma-lidir: I had seen him before he saw me (O mani gorandan avval man onu gormufdiim).

Bela hallarda artiq tabesizlik alaqasi ilo bagli olan hamcins iizv-lar ortadan <;ixir; onu tabelilik alaqasinda olan sintaktik vahidlar, daha dogrusu, tabeli miirakkab cumlanin tarkib hissalari olan ba$ va budaq ciimlalarin sintaktik miihiti avaz edir.

5. Past Perfect zaman formasi zaman va §art budaq cumlalarin-da i§lanarkan galacak muayyan vaxtda (agar hamin galacak vaxta ke?mi$dan nazar salinirsa) artiq bitmiij, tarnamlanmi§ harakatlari da gostara bilir. Mas.: He promised to ring me up when he had got a definite answer (O, muayyan cavab aldo edandon sonra mona zang vurmagina soz verdi).

Bu ciir sintaktik pozisiyalarda kegmi§ perfekt Azarbaycan dilinda budaq ciimla tarkibinda deyil, feli baglama tarkibinda i$lanir va uygun manani feli sifat+qo§ma konstruksiyalari vasitasi ilo ifada edir.

6. Past Perfect zaman formasi ke^mi^da muayyan bir andan avval ba?lanmi§, dani?iq vaxtma qadar davam edan va hamin anda da davam etmakda olan harakatlari ifada etmak keyfiyyatina malikdir. Bu halda harekatin ba§langici (1) since davametma miiddati isa (2) for sozonii vasitasila gostarilir. Keymi? perfcktm bu ciir i§lanmasina da inklusiv i§lanma deyilir. Davamedici zaman formasi olmayan fellar da bu zaman formasinda i§ladilir. Mas.: Tom said that he hadn't seen him since Christmas (Tom dedi ki, Milad bayrammdan bari onu gor-momi§dir). He had not shaved for a couple of days (S.Maugham). -Bir ne^a gun idi ki, o uziinii qirxmami§di.

7. Past Perfect zaman formasi inklusiv i§lanarkan takraran ba§ verib, icra edilib bitmi§ harakatlari ifada edir: He had often spoken to me of the silent town, somewhere up in the north of Holland (S.Maugham). - O, haradasa Hollandiyanm §imalinda yerla?an sakit bir §ahardan mana dafalarla dani§mi$di.

Kegmi§ perfekt zaman formasi Azarbaycan dilinda uzaq kefmi;? zaman formasindan ba$qa, digar vasitalarla da verila bilar. Tabeli miirakkab ciimlalarin budaq ciimlasinda i§lanarkan bu zaman formasi dilimizda feli baglama va feli sifat ila da ifada olunur: The note, as well as other papers he had left, would be examined minutely (A.Hailey). - Onun qoyub getdiyi moktub va digar kagizlar daqiq yoxlanacaqdi. Va ya: O maktub va digar kagizlar ki, o qoyub getmijdi daqiq yoxlanacaqdi. When I had asked him what first gave him the idea of being a painter, he was unable or unwilling to tell me (S.Maugham) - Man ondan sorufanda ki, rassam olmaq haradan ag-lina galib, ya cavab vera bilmirdi, ya da diizunii demak istamirdi.

Ke9mi§ perfekt zaman formasi mena cahetdan oldugu kimi sin-taktik baximdan da bir sira xüsusiyyatlara malikdir. Bu zaman formasi cümlodo i^landiyi yerdan asili olaraq bir 90X funksiyalarda olur.

Indiki perfekt zaman formasi ilo kc^mi? perfekt zaman formasi -----------

-------arasindaki bir farq do ondarTibaTotdir ki, kc<;mi$ perfekt ile ifado olu-

nan harokot ciimlade hami§a zaman markozi ilo uygunluq omole geti-rir. Kc£mi§ perfektdo ífado olunan harakatin ba§qa harokotlorlo vo ya ba§qa ke9mi§ zaman nöqtosi ilo müqayisosi icra edilon harakatin mü-qabillik nöqtesindo önco galmssini na/aro 9arpdmr. indiki perfektdo iso harakatin bütövlüyü ba?qa horokotlorlo vo ya cümlodo zaman dövrü adlanan horakatlo sadoco olaraq müqayisasiz ctiraf edilir: No, they have taken her to the hospital (S.Maugham). - Yox. on lar onu xastoxanaya apanblar. He had slighted her somehow, forgotten something he had promised to do, that was all (I.Levin). - Oglan ona bir az etinasizliq gösti>rmi$di, o, nasa vad etmi§, sonra unutmu§du, vessalam.

I foslin dördüncü bölmosi Future Perfect va onun Azarbaycan dilinda ifada formalari masalasina hasr olunmu?dur. Bütün dünya dil-larinda galacak zaman i§, hal va harakatin dani$iq vaxtmdan sonra icra olunmasmi bildirir. Bu zamam qrammatik cahatdan ifada etmak Ü9Ün ayri-ayri dillardo müxtalif formal olamotlerdon istifado olunur. Bu olamotlorin sabitla.smasi dillorin inki§afimn son dövrlorino aíddir.

Bozi dillordo golocok zamanin arsenahnda bütünlüklo ona mon-sub olan qrammatik vasi talar ehtiyati yoxdur. Homin dillor golocok zamam ifada etmok Ü9Ün gah hazir qrammatik formalardan, masolon fell sifotlordon, en yax§i halda feli sifat ijeki^ilarindon, bozon miisto-qil sözlordon, gah da kömokfi fcllordon istifado cdirlar.

ingilis dilindo golocok zamanin müstoqil qrammatik katcqoriya kimi möveudlugu barodo di^ilar arasinda fikir birliyi yoxdur. O.Yes-persen ingilis dilinda galacak zamanin olmasini inkar edir. Onun fik-rinco, Shall/Will+infinitive birla§mosinda Shall bb Will fellori özlori-nin ilkin modal monalanni saxlami^lar.1

Í.P.Ívanova ingilis dilinda galacak zamanin amala galmasini bela izah edir: «ingilis dilinda felin galacak zamam Shall ve Will modal fellari ila leksik mana da$iyan felin omolo gotirdiyi birlo^monin qrammatiklasmosi naticasinda düzolir».2 Prof. B.A.ilyi^ ingilis dilindo xalis golocok zamanin möveudlugunu qabul etmeyan dilgiloro qar^i 9ixmi$dir. Onun fikrinco. Shall vo Will fellori bozi kontekstlardu

' О.Есперсен. Философия грамматики. Москва, Изд. иност. лит., 1958, с.60.

И.П.Иванова. Вид и время в современном английском языке. Ленинград, Изд. ЛГУ, 1961, с.47.

ozlerinin orijinal ohdegilik, irada, arzu bildirmak manalarim qoruyub saxlasalar da, onlar bir qayda olaraq bu mena galanndan azad, sarbast suratda galacayi ifada etmaya qabildir.1 O.i.Musayev Shall modal fe-linin mazmunca ikili xaraktera malik oldugunu gostarir. Yani bu fel ham modalhq, ham da galacak zaman mazmununu ifada edir.2

Yuxarida gostarilon fikirlar miixtalif dillardo galacak zaman formalannin varhgmi he9 da inkar etmir, aksina, oziinamaxsuslugunu gostarir.

Galacak perfekt zaman formasi alman dilinda Futurum II, arab adabi dilinda isa galacak perfekt zamamna uygun gelir.

Ingilis dilinda galacak perfekt zaman formasmin a$agidaki mana xususiyyatlari vardir:

1. Galecakds miiayyan vaxtdan qabaq galib tamamlanacaq he-rakatlari gostarir: I shall have slept when my father comes (Atam ga-landa man yatmi§ olacagam).

Galacak perfekt zaman formasinda harakatin bitdiyini bildiran galacak vaxti gostarmak u^iin: a) zarf va ya zarf birla§malarindan by two o'clock (saat ikiya kimi), by Monday (bazar ertasina qadar), by that time (o vaxta qadar), by the beginning/Vend of the month (aym avvalina//sonuna qodar) va s. istifada olunur: By six o'clock I shall have finished my translation (Saat altiya kimi man tarciimani qurtar-mi§ olacagam).

b) Zaman ve §art budaq cumlalarinin tarkibinda indiki qeyri-miiayyan zaman formasi (Present Indefinite) ila ifada olunmu? galo-cakda icra edilacak ba§qa bir harakatdan istifada olunur: The sun will have set when we reach the town (Biz §ahara 9atanda guna§ batmi§ olacaq). If you ring me up after 7 o'clock, I shall have spoken to the secretary. (Bgar saat 7-dan sonra mana zang etsan, man katiba ila da-ni§mi§ olacagam).

Ingilis dilindaki galacak perfekt (Future Perfect) Azarbaycan dilinda perifrastik fel formalari, daha dogrusu, ke9mi§ zaman feli sifati ila qati galacak zamanda olan «olmaq» feli vasitasila ifada olunur: al-mi$ olacaq, galmi? olacaq, gormu§ olacaq va s. Galacak perfekt zaman formasi Azarbaycan dilinda feli baglama va «qurtarmaq» felinin qati galacak zaman formasi ila da ifada oluna bilar: I shall have read the article before he returns (O qayidandan avval man maqalani oxuyub qurtaracagam).

1 B.Ilysh. The Structure of Modern English. Ленинград, Изд. «Просвещение», 1971, c.87.

2 Oruc Musayev. Ingilis dilinin qrammatikasi. Baki, «Maarif» nB$riyyati, 1986, s.190.

2. Galacak perfekt zaman formasinin mana xüsusiyyatlarindan biri da galacak müayyan vaxtda artiq bitmi§ olan hal va ya harakatin hamin galacak vaxtda naticasini göstarmakdir: Tomorrow at three o'clock he will have received my letter (he will have the letter) - Sa-bah saat Ü9da o, manim maktubumu almi$ olacaq (maktiib onda ola-caq).

3. Galacak perfekt zaman formasinin galacakda müayyan bir vaxtdan avval icrasma ba§lanan va hamin galacak anda halo da da-vam edan harakotlari ifada etmalc xüsusiyyoti da vardir. Bu zaman formasi göstarilan monada i^lanorkan Future Perfect Inclusive (galacak perfekt inklusiv) adlanir. Galacak perfektin inklusiv ijlanmo xüsusiyyoti sürakli zaman formasi (Continuous Tense Form) olmayan feller va leksik mana baxirmndan hüdudsuz Viarekatlari göstaron qey-ri-terminativ (non - terminative) feilere aiddir: I shall have been a teacher for five years by next September (Galan sentyabradak man be? il müddatinda müallimlik etmi§ olacagam).

ingilis dilinin galacak perfekt zamam göstarilan pozisiyada Azarbayean dilina feli isim va ya masdar tarkibi ilo da tarcüma edila bilar: Manim müallim olmagimm galan sentyabradak be§ ili (tamam) olacaq.

4. Galacak perfekt zaman formasi bazan galacak zamana aid olan horokoti dcyil, kegmi§a aid olan vo icrasi güman edilan horekati bildirir. Bu halda galacak perfekt Semantik cohatdon Must+Perfect Infinitive birla$masinin ifada ctdiyi manaya uygun galir, yani modal-liq mana falari ilo yüklanir: You will have read in the newspapers about the conclusion of this agreement - Siz yaqin ki, (?ox güman ki, görünür, dcyoson) qazetda bu sazi$in baglanmasi haqqmda oxu-miujsunuz. They must have spent something like four months at Marseills in one another's society (S.Maugham). Onlar yeqin ki, (fox güman ki,) Marseida dörd ay vaxtlanni birga kepirmifjlor (ke-tirmali oImu$lur).

Galacak perfekt zaman formasinin bu manasi Azarbayean dilinda «yaqin ki», «90X güman ki», «görünür», «deyasen» sözlarinin i§ti-raki ila felin naqli kegmi? zaman formasi va feli sifatli perifrastik fei formalari vasitasila ifada edila bilir.

Müasir ingilis dilinin ümumi zaman sisteminda faaliyyat göstaron galacak perfekt zaman formasi olduqca az i^lanir. Hamin dilin materiallari asasmda birba$a 9ixari$lar inandmci statistik noticalar ügün yetarli sayda misallar toplamaga imkan vermir.

I faslin be§inci bölmasinda Future Perfect in the Past (kc^mi^o nazeran galacak bitmi?) zaman formasmdan bahs olunur. Burada Fu-

ture in the Past (ke^mi^a nazaran galaeak) zaman formalari barada i.P.ivanova, B.S.Xaymovi?, B.i.Roqovskaya, B.A.ilyi? va ba§qalari-mn fikirlari da nazardan ke^irilmi^dir.1

Rus dilgilarindan i.P.ivanova Future in the Past formalarmi ayrica izah etmami§, ingilis dilinda zamanlann uzla§masmdan bahs edarkan, bu masalaya toxunmu$dur. Alimin fikrinea, kegmi§a naza-ran galaeak zaman formalari ke9mi§ zaman markazi ila qar§iliqli alaqadan kanarda i§lana bilmir. Bu halda budaq eumladaki sintaktik tabelilik budaq ciimlanin mubtadasma he? bir yeni zaman manasi bax§ etmir. Ona gore da i.P.ivanova Future in the Past termininin Dependent Future (зависимое будущее; asili galaeak) ila avaz olunmasini taklif etmi$dir.2

Felin xabar §aklinin Future Perfect in the Past zaman formasi qrammatik qurulu$una gora Conditional (§9rt) §aklinin ke?mi§ zaman formasma ox§ayir. Onlarin har ikisi eyni formantla ifada olunur: should/would+Perfect Infinitive. Lakin bu formalar semantik baxim-dan bir-birindan farqlanir: I said that I should have copied the text by five o'clock. (Dedim ki, saat be§a kimi matni ko?iirmii§ olacagam); I shouldn't have minded if he'd said my pictures were bad, but he said nothing (S.Maugham) - Bgar §akillarimin pis oldugunu desaydi, man etiraz etmazdim, amma o, he? bir §ey demadi.

Misallardan birineisinda Future Perfect in the Past zaman formasi tamamhq budaq ciimlali tabeli murakkab ciimlanin budaq ciimla-sinda iijlanarkan real, haqiqata uygun harakati ifada edir. ikincida isa felin Conditional §aklinin ke?mi§ zaman formasi §art budaq ciimlali tabeli murakkab ciimlanin ba§ ciimlasinde i?lanmi§dir va qeyri-real, haqiqata zidd harakati bildirir.

Future Perfect in the Past zaman formasinin a$agidaki mana xiisusiyyatlari vardir:

1. Kegmi? harakata nisbatda galaeak hesab olunan miiayyan bir vaxta qadar icra edilib bitmasi nazarda tutulan harakatlori ifada edir: I should have recognized that right away, being a psychology major (I.Levin) - Psixologiya adami olduguma gora man onu darhal tanimi? olacagam.

И.П.Иванова и др. Теоретическая грамматика современного английского языка. Москва, «Высшая школа», 1981, с.бб; Б.С.Хаймович, Б.И.Роговская. Теоретическая грамматика английского языка. Москва, «Высшая школа», 1967, с. 146; B.Ilyish. The Structure of Modem £nglish. Ленинград, «Просвещение», 1971, c.77.

И.П.Иванова. Вид и время в современном английском языке. Ленинград, Издательство ЛГУ, 1961, с. 167.

Future Perfect in the Past zaman formasi golocok perfekt (Future Perfect) kimi, Azarbaycan dilinde perifrastik fel formalari, yoni ke9mi§ zaman feli sifeti ila qoti galocok zamanda olan «olmaq» fcli

vasitosilo ifada olunur._________________________________________________________________________

2. Ke9mi§ zamana nisbstdo golocok hesab olunan müoyyon bir vaxtdan qabaq ba§lanaraq va homin vaxtin özündo da davam cdan ho-rakatlori ifado cdir: He said that, by the end of this year we should have known each other for ten years (O dedi ki, bu ilin sonunda on il-dir ki, biz bir-birimizi tanimi? olacagiq).

Future Perfect in the Past zaman formasi asasan zamanlarin uzlajmasi qaydasma riayat olunarkan tabeli mürakkab ciimlelarin tar-kibinda i?lanir. Bu növ cümlalarda bas cümlanin xabori keqmis zamanda oiduqda, budaq cümlodo galocak perfekt zaman formasi ovezino Future Perfect in the Past zaman formasi i§ladilir: I shall have read this book by five o'clock (Man saat be?a kimi bu kitabi oxu-mu$ olacagam); I said that I should have read this book by five o'clock (Dedim ki, bu kitabi saat be§e kimi oxumu§ olacagam).

Future Perfect in the Past zaman formasi miiasir ingilis dilinda seyrak i§lanir. Bu zamanm iijlanmasi zamanlarin uzla§masi ve vasitali nitq ila bagh olur.

Dissertasiyanin II fosli «Perfect zaman formalarmin iislub xiisusiyyotlori» adiamr. «Ümumi qeydlor»do dil^ilikdo iislub vo üslu-biyyat mosololorino toxunulur. Bu barodo nisboton geni$ molumat vermoyimiz perfekt zamanlarin iislubi xiisusiyyotlorinin izahmda 9c-§idli üsullardan istifado etmoyimizlo baglidir. Belo ki, fel zamanlarmm iislubi xiisusiyyotlorinin todqiqi onlarm i^landiyi linqvistik mühitdon, ba^qa sozio, i§londiyi motndon, habelo qrammatik §araitdon, daha dogrusu, ingilis dilinin özünamaxsus morfoloji va sintaktik qanunla-rindan, ba$qa sozio, dil üslublanndan (bodii, qozet, elmi, i^giizar vo s.) vo qrammatik mühitdon (vasitosiz vo vasitoii nitq) 90X asihdir.

II fasiin «Perfect zaman formalari dil üslublari i?iginda» bölma-sinda ingilis dilinda perfekt zaman formalarmin müxtalif dil üslubla-nnda i$lanmasi va onun badii metndaki rolu tadqiq olunur.

ingilis dilinin materiallarinaosaslanaraq, hor birinin hocmi 2000 ijarodan ibarot olub stilistik baximdan bir-birindan farqlanen müxtalif matnlarin (nosr, $cr, qozet, rosmi sonad) tohlili naticasinda perfekt zaman formalarmin müxtalif dil üslublarmda i§lanma tezliyi toyin olun-musjdur:

Cadval 1.

Dil iislublan

Badii üslub Qazet üslubu i?giizar üslub

nasr §er

20 3 3 1

Cadvaldan belli olur ki, ingilis dilinin perfekt zaman formalari digar funksional üslublara nisbatan bodii üslubda daha gox i§lonir. Hamin zaman formalanmn nasr dilinda i?lanmo dairosi xüsusila ge-ni?dir.

Perfekt zaman formalanmn ayri-aynhqda dil üslublarmda i?lan-ma tezliyini müayyanla§dirmak maraqli naticalar gixarmaga imkan verir:

Cadval 2

Dil uslublari

Perfekt zamanlar Badii üslub Qazet I§güzar

nasr §er üslubu üslub

Past Perfect 20 - 3 —

Present Perfect - 3 - 1

Future Perfect — - - -

Future Perfect in the Past - - - -

Cadvaldan goriindiiyii kimi, tahlil vigiin segilmi? materiallarda keg mi? va indiki perfekt zaman formalari iistiinliik ta?kil edir.

Perfekt zaman formalari badii matnin amala galmasinda mii-hiim rol oynayir. Hamin formalann matnyaratma funksiyasi ondan ibaratdir ki, onlar matnin ayri-ayri hissalari arasinda semantik alaqa yaradaraq biitovliikda matnin mazmunea ta§kilina xidmat gostarirlar.

Segilmi? materiallann tahlili siibut edir ki, perfekt formasi badii matnin biitiin movqe va kompozitiv qurulu§unda i§ladilir va movqe-yindan asili olaraq miixtalif funksiyalar da?iyir. Perfekt formasimn ba§langie marhalada i?lanmasi onun kompozision - funksional tatbiqidir. O, metni agaraq alaqa sistemina va biitovliikda matna mii-nasibat kimi daxil olur. Bununla da soylam gargivasi geni?lanir, bazan isa galaeak mazmun qabaqcadan perfektla miiayyan edilir: She has had a fever for three days, began the father and we don't know what it comes from. My wife has given her things, you know, like people do, but it don't do no good. And there has been a lot of sickness around. So we thought you'd better look her over and tell us what is the matter (W.C.Williams) - O iig giindiir ki, qizdirmah-

dir, ata söza ba§ladi vo bilmirik ki, nadan olub. Arvadim ona ba§qa adamlann etdiyi kimi bazi $eylar verib, lakin he? bir xeyri daymayib. 9trafda 90xlu xastaliklar olmu$dur. Belalikla, fikirla§dik ki, yax§isi budur siz ona baxib na ba§ verdiyini biza deyasiniz. _ ______________________

Hekayanin avvalinda perfekt formasmi totbiq etmakla müellif hekayanin gedi$ini va onun sabab-natica alaqasini ba$a dü§makda oxucuya ?arait yaradir. Ba§langic marhalada perfekt formalarimn kö-mayi ila avvalki hadisalar barada retrospektiv (kegmi^a müraciat) for-masinda malumat verilir. Bunlar matnda aqiqlanan implisit (nazarda tutulan) manaya malik olaraq struktur funksiya yerina yetirir. Perfekt formalari matni a?araq oxueunun diqqatini hazirda tasvir edilan hadi-sadan awalkina yönaldir: The Reverend George Melchisedek Watson had spent ten years as a missionary in Kazvin. He had married an educated Persian lady and after her death had returned to England with his two children. His second cousin, Lord Carmine, had presented him with the living of Dry Moreton. There was nothing really unusal about all that (D.Garnett) - Möhtaram Core Melgisedek Vatson on ilini Qazvinda missioner kimi ke9irmi$di. O, savadli fars xanimi ila evlonmijdi va onun ölümündan sonra iki u§agi ila ingiltaraya qayitmi$di. Onun ikinci amisi oglu, lord Karmin, Dray Moretonu ona ya$ayi$ vasitasi olaraq bagi§lanu§di. Burada qeyri-adi he? no yox idi.

Matnin orta marhalasinda perfekt formalarimn tatbiqi davam edan harakati qirir, öz miidaxilasila hadisanin biristiqamatH inki§afim dayandirir: Through the previous afternoon and early evening he had slept soundly. Then he had made an excursion from the Hotel, returning at 2 a.m. For an hour and a half he had slept again, waking promptly at the time he intended. Getting up he shaved, showered, and at the end turned the shower control to cold (A.Hailey) - Ovvalki günorta va erkan ax?am o, bark yatnu§di. Sonra o, mchmanxanadan gozintiyo ^ixmujdi. Gündüz saat ikida gcri qayit-mi§di. 0, yenidan saat yarim yatmi§ va nazarda tutdugu vaxtda oyan-mi§di. O, yataqdan durub üzünü qirxdi, yuyundu va axirda suyun hara-ratini qaydaya saldi.

Seyilmi? materiallarm tahlili naticasmda bela bir qarara galmak olar ki, matnin orta marhalasinda perfekt formasmdan istifada etmakla badii asarin müalüfi asas hadisanin gedi§ina bilavasita münasibati olmayan ikincidaracali hadisalardon ?akina bilir.

Perfekt zaman formalari badii matnin son (final) marhalasinda naticaya xidmat edarak, bütün kegmi? hadisalarin yekununu özünda saxlaya bilir. Bu halda perfekt formasi naticanin sada tamsilgisi ol-

mur; o, oxucunu, ncca deyarlar, badii asarin biitovlukda mazmununa qaytararaq, asarin biitun harakat va hadisalarina yekun vurur: By the time that Home Fisher had ended his telling of this story to Horold March, they had come out into one of the public parks, and taken a scat on a rise of ground overlooking wide green spaces under a blue and empty sky; and there was something incongruous in the words with which the narration ended (Chesterton G.K.) - Horn Fi?er Horold Margla bu hadisa barasinda sohbatini qurtarmi§di ki, onlar kiitlavi parklardan birina galdilar. Har yandan goriinan ya§il bir yerda, mavi va buludsuz sama altinda oturdular va orada qurtarmaq bilmayan soz-sohbatlarini bitirdilar.

Badii matnin, elaca da onun komponentlarinin quralu$unda perfekt zaman formalarmm movqeyi sarbastdir. Perfekt formalari matnin har hansi marhalasinda va ya onun komponentlari olan abzasda, fasil-da va s. tazahur eda bilar.

ingilis dilinda perfekt zaman formalarmm uslubi maqamlan Azarbaycan dilinda an miixtalif linqvistik, daha 90X qrammatik vasi-talarla - naqli kc<;mi§in hekayasi (qurtarmi§di), §iihudi kefmi? (galdilar), naqli kcgmi§ zaman (ziyan etmisan) ifada olunur.

II faslin sonuncu bolmasi «Perfektiv zaman avazlanmalari» ad-

lamr.

Miixtalif zaman formalarimn biri digarinin funksiyasmda i?lan-masi istar geneoloji, istarsa da morfoloji qurulu? baximindan farqla-nan gondii dillarda oziinii gostarir.

ingilis dilinda movcud olan perfekt zaman formalarinda da za-manlann avazlanmasi hallari mu§ahida olunur:

1. indiki perfekt bazan indiki bitmi§ davamedici zaman forma-smi (The Present Continuous Tense Form) avaz edir. Mas.: I have lived in Moscow for five years; I have been living in Moscow for five years (Man be$ ildir ki, Moskvada ya§ayiram).

indiki perfekt zaman formasma xas olan uslubi xiisusiyyatlar-dan biri da zaman manali sual avazliyi olan ciimlalarda i§lanarkan, onun ke^mi? qeyri-miiayyan zaman formasi ila avazlanmasidir: I have seen her today (Man onu bu gun gormiijam). When did you see her? (San onu na vaxt gormiijsan (goriibsan)?

Bu tipli cumlalarin zaman zarfliyina sual verarkan, digar zaman formasindan istifada olunmasim, har ?eydan once, sintaktik muhitin dayi§masi ila izah etmak olar. Azarbaycan dilinda naqli kegmi^ zama-nin uslubi xiisusiyyatlarinda bu cur sintaktik mahdudiyyat yoxdur.

2. Hiidudlu va ya ikiii tarz bildiran fellarin i§landiyi zaman bu-daq pumlalarinda kegmi? perfekt zaman formasi ila kcgmi$ qcyri-

miiayyan zaman formasinin iislubi sinonimliyi ila qar§ila§iriq: When they reached the end of the room he stopped, and muttered some words she could not understand (O.Wilde) - Onlar otagin sonuna

_____Qatanda o dayandi va onun ba§a diiija bilmadiylbazi sozlari mirildadi;____________

When he had finished talking to her, he went into his room and stretched out on the bed, feeling good all over (I.Levin). O, qa-dmla sohbatini qurtarandan sonra oz otagma kegdi va tam momnun-luq hissi ila (jarpayiya uzandt.

Ke^mi? perfekt va kermis qeyri-muayyan zaman formalarinm iislubi sinonimliyi ciimladaki sintaktik miihit va fellarin leksik saciy-yasindan asili olur.

3. Galacak perfekt zaman formasi modalhq mana palari ila yiik-lanir: The reader will have observed an upward tendency in wool prices on the London market (Oxucu 90X giiman ki, London baza-rinda yun qiymatlarinin qalxmasi meylini mii$ahida etmi§dir).

Galacak perfekt zamanin bu iislub xususiyyati Azarbaycan dilinda ciimlaya modal sozlarin alava edilmasi va ciimlanin xabarinin naqli ket;mi§ zamani vasitasila ifada olunur.

4. Ingilis dilinda vasitasiz nitqi vasitali nitqa ^evirarkan perfekt zaman formalannda zaman alaqalari ayani suratda ozunii gostarir. Bu bir torafdan ba§ ciimladaki felin kegmi? zamanda olmasi fakti ilo ala-qadardirsa, digar tarafdan perfekt zaman formalarinm daxili zaman mazmunu ila baghdir:

a) indiki perfekt zaman formasi kei;mi$ perfekt zaman formasi ila ovazlanir: He said, «1 have spoken to the manager about the terms of delivery of the machine» (0 dedi: «Man menecerlo ma§inin taqdim olunma §artlari barasinda dani$mi$am»); He said that he had spoken to the manager about the terms of delivery of the machine (O, dedi ki, menecerla ma§inm taqdim olunma §artlari barasinda da-ni$mi§dir).

b) Kegmi$ perfekt zaman formasi oldugu kimi qalir.

c) Kermis qeyri-muayyan zaman formasi kcgmi:? perfekt zaman formasi ila avaz edilir: She said, «We wrote a letter last night» (O, dedi: «Biz diinan ax§am maktub yazdiq»). She said that they had written a letter on the previous night (O, dedi ki, onlar ovvolki gcco maktubu yazmi§dilar).

d) Future Perfect zaman formasi Future Perfect in the Past zaman formasi ila avaz olunur: He said, «The performance will have been over by six o'clock» (O, dedi: «Tama§a saat altiya kimi qurtar-mi§ olacaq»); He said that the performance would have been over by six o'clock (O, dedi ki, tama§a saat altiya kimi qurtarmi§ olacaq).

Nitqda emosionalhq vo ifadalilik takca sozlarin xiisusi olaraq segilmasindan deyil, hem da onlarin qeyri-adi tarzda duzumiindan asi-lidir. ingilis dilinda ciimlonin ba? iizvlarinin qeyri-adi tarzda diizulma-si, yani xabarin, yaxud onun bir hissasinin miibtadadan ovvala ke?-mosi lislubi ahamiyyata malikdir. Dilyilikda inversiya adlanan hamin dil hadisesi indiki va kegmi? perfekt zaman formalarinda da tazahur edir: Scarcely had his hands touched her head when she sighed deeply (Jack London) - Bllori onun ba?ina tazaca toxunmu?du ki, qadm darindan ah gakdi; «Never have I heard thee talk so much», Pilar said, «Is it this?» she held up the glass. «No», El Sordo shook his head. «It isn't whiskey. It is that never have I had so much to talk of» (E.Hemingway) - «Man he? vaxt sani bela qox dani§an gor-mami?am» - Pilar dedi: «Bu odur?» O, qadahi qaldirdi. «Yox, El Sordo ba?ini buladi». Bu viski deyil. Bu o demakdir ki, man he? vaxt onun barasinda bu qadar ?ox dani§mami§am; Never have I seen so many people. Never have I seen cafes so crowded (E.Hemingway) -Man he? vaxt bu qadar ?ox adam gormomi?am. He? vaxt kafelari bu qadar dolu gormamijam.

Ingilis dilinda felin perfekt zaman formalari iigiin xalq dilinda komakgi felin buraxilmasi da saciyyavi cahatlardandir. ingilis yazi?i-lari badii asarda suratlari onlarin ozlarina xas olan dilda dani?dirmaq uQiin bu iisuldan istifada edirlar: - «Yes», Martin answered. I seen a ghost (J.London) - «Bali», Martin cavab verdi. «Man kabus gormii-§8m»; You say «1 seen» for «1 saw» (J.London) - Siz «Man gor-dum» avazina «Man gormu§am» deyirsiniz.

Yuxaridaki ciimlalarda kc?mi? zaman feli sifati ingilis dilinda ke?mi§ zaman formasi ila uygunluq amala gatirir. Bu hal omonimliya va hatta perfektin imperfektla birla?masina gatirib ?ixanr.

ingilis dilinda perfektiv zaman dayi?malari ?ox hallarda qram-matik normalara asaslamr va tekstoloji amillardan asili olur. Zaman dayi§malari daha gox vasitasiz va vasitali nitqla bagli olaraq ba? verir. Azarbaycan dilinda zaman formalarinin i?lanmasinda bela qrammatik mahdudiyyat, demak olar ki, yoxdur.

ingilis dilinin dani?iq uslubunda perfekt zaman formasinda olan qrammatik dayi?malar (mosalan have seen avazina, sadaea olaraq seen deyilmasi) Azarbaycan dilinda da ozunii gostarir. Ba§qa sozla, -mi? ?akil?ili naqli ke?mi§ zamanin II §axs tak va cam formalarinda § samiti, bir qayda olaraq, du?iir: gormu§san avazina gormuson; gor-mii?suniiz avazina gormusiiniiz va s. Fonetik sababla bagli olan bu hal adabi dilin §ifahi dani§iq uslubunda, bir qox hallarda yazi dilinda da oziinu gostarir.

Müasir Azorbaycan dilinda noqli ke£mi§ zamamn iki formasmm (-mi§, -mi§, -mu§, -mü? ve -lb, -ib, -ub, -üb...) mövcudlugu da, fikri-mizca, üslubla baglidir. Birinci forma daha i;ox rasmi üslubla baglidir-sa, ikincinin i$lonma dairosi daha gox bedii ve moi§at-dam§iq üslub-_ lan ilö mahdudla§ir.

ingilis dilinde perfekt zamanda ekspressiv asash üslubi qram-matik deyi^melerin yaratdigi monalar (his hands had touchcd avozi-no had his hands touched; I have seen ovezino have I seen vo s.) Azarbaycan dilinda fonetik üsullarla ifada oluna bilir.

ingilis dilinda perfekt zamamn üslubi imkanlanna modalhq ma-nasi da daxildir. Perfekt zamanin ?übha, ehtimal bildirdiyi üslubi ma-qamlarda Azarbaycan dilindo cümloya modal sözlor olavo etmaya eh-tiyac yaranir.

Natica etibarila demak mümkündür ki, müxtalif dillarin qram-matik kateqoriyalarmda mü§ahido olunan özümlüklar hemin dillarin üslubi sistemlarinda daha rangarang linqvistik ifada vasitalari ila ta-zahür edir.

Tadqiqatm «Natica» hissasinda asas müddaalar ümumile§diril-mi^dir:

1. ingilis va Azarbaycan dillarinin zamanlar sistemi müvafiq olaraq aspekt va sira katcqoriyalari ila mürakkabla$an zangin qram-matik formalar sistemi kimi har iki dilin qrammatik qurulu§unun asasi-nt to^kil cdir.

2. Azarbaycan va ingilis dillarinda har bir hal va harokot Ü9 za-man yor^ivosinda - kc?mi§, indiki va galocok zamanda ba§ verso do qrammatik zaman katcqoriyasi har dilin özünamaxsus <;oxsayli zaman göstoricilori ilo realizasiya olunur.

3. Müasir ingilis dilindaki perfekt zamanlarin sarbost sintaktik birla§ma hesab olunan konstruksiyalardan töramasi onun Azarbaycan dilindaki ifado formalarmda da mü§ahido cdilir.

4. Perfekt zaman formalan qrammatik mazmunca istor Azarbaycan, istarsa da ingilis dilinda semantik baximdan torz kateqoriyasi ila baglidir.

5. ingilis dilinde perfekt zaman formalari zangin üslubi imkan-lara malikdir. Hemin zaman formalarinm üslubi xüsusiyyotlari ingilis dilinde linqvistik mühitdan va i?lanme yerindan (dil üslublan) asih olur.

6. ingilis dilinda perfekt zaman formalarinm üslubi imkanlari Azarbaycan dilinde müxtalif qrammatik, modalhq bildiran vasitalarla ifada olunur.

Dissertasiyanin alavasinda «ingilis dili zaman vo perfekt za-manlar sisteminin bazi struktur modellari» verilmi§dir.

Mövzu ila bagh a§agidaki maqalalar, tezis va monoqrafiya <jap olunmu§dur:

1. Ingilis dilinda perfekt formaiari haqqinda bazi qeydlar - «Tad-qiqlar - 2». Baki, «Elm», 1998, s.231-235.

2. Present Perfect (indiki zaman perfekti) va onun Azarbaycan dilinda ifada formaiari - «Tadqiqlar -4». Baki, «Elm», 1999, s.214-221.

3. ingilis dilinda badii matnda perfekt zaman formaiari - «Tadqiqlar - 5». Baki, «Elm», 1999, s.265-271.

4. ingilis dilinda perfekt zaman formaiari - «Azarbaycan Elmlar Akademiyasi Nasimi adma Dilijilik institutu dissertantlannm el-mi konfransi. Tezislar». Baki, 1999, s.7.

5. ingilis dilinda Past Perfect zaman formasi va onun Azarbaycan dilinda ifada vasitalari - «Dil va adabiyyat» jurn. 3(25), Baki, 1999, s.54-57.

6. ingilis dilinda Future Perfect (galacak zaman perfekti) va onun Azarbaycan dilinda ifada formaiari - «Tadqiqlar - 1». Baki, «Elm», 2000, s. 141-147.

7. Future Perfect - in - the - Past va onun Azarbaycan dilinda ifada formaiari - «Tadqiqlar - 2». Baki, «Elm», 2000, s. 126133.

8. ingilis dilinda perfekt zaman formalarinm üslub xüsusiyyatlari -«Tadqiqlar - 2». Baki, «Elm», 2000, s.l 18-126.

9. Perfekt zamanlar. Baki, «Elm», 2000, 77s.

Ф.Ф.ДЖАХАНГИРОВ СИСТЕМА ПЕРФЕКТНЫХ ВРЕМЁН В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕЁ ВЫРАЖЕНИЕ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ_______________

РЕЗЮМЕ

Относительно английских перфектных форм среди ученых - лингвистов нет единства во взглядах. В частости, дискутируется вопрос о том, относить ли перфект к категории времени или вида, или же считать его особой категорией, отличной от пидо-р,ременной характеристики действия. В настоящей работе перфектные формы исследуются как г рамматические формы, входящие в категорию времени.

Диссертационная работа состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

Во введении в свете соотносительной связи философского и грамматического понимания времени и на основе материалов английского и азербайджанского языков в типологическом плане анализируются формы проявления грамматического времени в разиосистемных языках. Здесь же раскрываются актуальность исследования, его цель и задачи, научная новизна, теоретическая и практическая значимость, методы и источники и т.д.

В первой главе диссертации («Английские перфектные временные формы и формы их выражения в азербайджанском языке») дается обзор вопроса образования английских перфектных форм и взг лядов английских и русских языковедов на эти формы. На богатом языковом материале исследуются семантико-грамма-тические особенности системы перфектных времён - настоящего, прошедшего, будущего совершенного и будущее совершенное время в прошедшем (Present Perfect, Past Perfect. Future Perfect and Future Perfect in the Past) и средства их выражения в азербайджанском языке.

Во второй главе («Стилистические особенности перфектных временных форм») всесторонне изучены вопросы частотности употребления перфектных форм в различных функциональных стилях английского литературного языка, их роли в конструировании художественного текста, взаимозаменимости перфективных времён и другие стилистические вопросы.

В конце диссертации обобщены результаты исследования и приведены списки использованной научной и художественной литературы.

F.F.JAHANGHIROV THE SYSTEM OF ENGLISH PERFECT TENSES AND ITS EXPRESSION IN AZERBAIJANI LANGUAGE

SUMMARY

There is no unity of opinion among scientists in linguistic literature about English perfect forms. The ideas whether perfect is a tense or an aspect category or it is a specific category different from both of them, procreated debates among linguists. In this research work the perfect tense forms were investigated as the grammatical forms of the tense category.

The thesis consists of an introduction, two chapters, a conclusion and a list of the used literature.

In the Introduction is typologically investigated the grammatical tense forms in the languages, with different systems basing on the materials of the Azerbaijani and English languages in the light of philosophy and grammar. Here the topicality of the theme, its aim and tasks, the scientific novelty, the theoretical and practical significance, the methods and sources of the research is substantiated, too.

In the First Chapter («Perfect Tense Forms and Their Express Forms in the Azerbaijani Language»), the formation of English perfect tense forms and the opinions of English and Russian linguists about these forms are considered. On the basis of the rich language materials the semantic and grammatical peculiarities of the system of perfect tenses (Present Perfect, Past Perfect, Future Perfect and Future Perfect in the Past) and their means of expression in the Azerbaijani language are investigated.

In the Second Chapter («The Stylistic Peculiarities of the Perfect Tense Forms»), the author comprehensively studies the frequency of the perfect tense forms in different functional styles of the English literary language, their role in forming of the text, the perfective tense interchange and other stylistic peculiarities.

In the end of the dissertation the author summarizes the main results, obtained in the process of the research and gives a list of the used literature.