автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Словообразовательные гнёзда сложносуффиксальныхсуществительных в белорусском и русском языках

Полный текст автореферата диссертации по теме "Словообразовательные гнёзда сложносуффиксальныхсуществительных в белорусском и русском языках"

АКАДЭМ1Я НАБУК БЕЛАРУС1 1НСТЫТУТ МОВАЗНАУСТВА 1МЯ ЯКУЕА ГСОЛАСА

УДК 808.26+808.2) - 54

Гадуяка Людмила Аляюсеерна

СЛОВАУТВАРАЛЬНЫЯ ГШ:ЗДЫ СКЛАДАНАСУФ1КСАЛЬНЫХ НА30УН1КАУ 3 ДЗЕЯСЛОУНЫМ КАМПАНЕНТАМ У ЕЕЛАРУСКАИ I РУСКАИ МОВАХ

10.02.01 - беларусюая мова

10.02.02 - руская мова

АртарэФерат дысертацы! на атрыманне вучонай eryneHi кандидата Ф1лалаг1чных навук

MÍHCK - 1996

Праца выканана у аддзеле беларуска-pycKix моуных сувязей 1нстытута мовазнауства змя Я.Коласа АН Беларуси

Навуковы KipayHiK -кандидат Ф1лалапчных навук A.A.Лукашанец

АФЩыйныя апаненты: доктар Фалалагхчных навук праФесар А.1.Наркев1ч кандидат Ф^лалагччных навук дацэнт В.M.БяляеУская

Апан1руючая арганазацыя -Гомельск! дзяржауны ун1верс1тэт

Абарона адбудзецца C^s*^-*- 1996 г. у ^ гадз:н

на пасядасэннз Савета па абароне дысертацый Д 01.43.01 у 1нстытуце мовазнауства ¿мя Якуба коласа АкадэмП навук Беларуси /220072, Шнек, вул. Скарыны, 25/.

3 дысертацыяй мояна азнайтцца у Цэнтральнай навуковай бабл!ятэцы 1ня Якуба Коласа АкадэмП навую Беларус1

АУтарэФерат разасланы ли9б г.

Вучоны сакратар Савета па абароне дысертацый

кандидат Фйлалагдчных навук A.A.Лукашанец

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ Актуальнаспь даследавання. Сярод розных иляхоу папаунення слоун^кавых саставау сучасных беларускай 1 рускай моу адным з самых зфектыуных 1 пашыраных выступав словаутварзнне. таму даследа-ванне асабЛ1Васцей дэрывацыйных працэсау эастаецца актуальный як для бёларускага, так г для русюага мовазнауства. СловаУтваральная састэма - специфичны узровень новы. як! мае 1 свае уласныя адэ1ВК1 даследавання. напрыюлад. матываванав слова, словаутва-ральны тыл. спосаб словаУтварэння 1 г.д. У апошна час асабл!вую увагу выклзкае словаУтваральнае гняэдо (СГ). Такая ц^кавасць да СГ не выпадковая: гняэдо - найбольш складанае. комплексна© аб'яд-нанне матываваных слоУ (яно моха быць прадстаулена як сукупнасць словаутваральных пар, словаУтваральных ланцуккоУ. словаутвараль-них парадигм). якое даэваляе не толька вывучаць роэныя аспекты словаУтварэння. але д дае магчымасць выявЩь асаблавасцд састэм-най аргандзацы! а авыццявзць клас^кацьпо лексачнага складу новы э пункту гледхання сзнсавых {дэрывацыйных) узаемасувязей1. Таму не тольк1 словаУтваральная с1стэма. але 1 наогул лексачная састэма мовы моха быць прадстаулена як састэма словаутваральных гнёзд.

У адпаведнасц! з гэтым, актуальным уяуляецца вывучэнне кан-крзтных груп СГ: СГ пэунай часц!ны мовы, СГ слоУ канкрэтнай леке 1ка-семантычнай групы. СГ слоу з аднолькавай словаУтваральная структурай г г.д.

Сярод матываваных адз1нак у беларускай 1 рускай мовах асоб-нае месца займавдь складаныя словы. 3 аднаго боку, кампазат чляндмы, ен - аб'ядаанне ман1мум дзвюх асноу (слоу) 1. такам чы-нам, уваход31ЦЬ манамум у два СГ. 3 другога. у працэсе Ужывання складанае слова дмкнецца быць простым, у прыватнасц! (як 1 прос-тае слова), выступав матывавальнай багай для 1ншых слоу. Актуаль-насць вывучзння гнёзд складаных слоу абумоулена таксама 1 тым. што складанне з'яуляецца адным з самых актыуных спосабау словаУтварэння сучасных беларускай 1 рускай моУ.

пытанне пра месца 1 паводзШы кампаз!та у сг у рускам мова-знаустве застаецца адарытым. а У беларусастыцы не закраналася зусам. Праблема словаУтваральнага патзнцыялу складаных слоУ - ха-

за Увага. Беларусхая мова.• Энцыклапедая / Беларус. Энцыгелапедыя,-Пад. рзд. А.Я.Ыахневдча. - Шнек: велЭн, 1994. - С.15.

ця у рускам мовазнаустве бсць працы, прысвечаныя дэрывацыйным нагчымасцян асобных груп кампаэ^таУ на матэрыяле словаутваральна-га гнязда (Я.Л.Пнзбург) 1 словаУтваральнай парадигмы (А.ш.Алта-ева) - застаецда актуальная 1 для беларускай, 1 для рускай моу.

Для тылалогИ падабенствау 1 адрозненняу у спосабах утварэн-ня. у словаУтваральных сродках 1 словаУтваральных значэннях. для прадказальнасШ Узнхкнення пзунага дэрывата У той Ш Аншай мове несумненна актуальным з'яУляецца супастауляльнае даследаванне СГ кампаэзтаУ у бл1зкародаасных беларускай 2 рускай мовах.

Иэты 1 задачи даследавання. дысертацыя прысвечана вывучэнню словаУтваральных гнезд складанасуФ1ксальных назоунакау з дэея-слоуным камланентам у беларускай г рускай иовах. Для дасягнення гэтай мэты у рабоца ставяцца наступныя канкрэтныя задачи:

- устанав5ць корпус складанасуФ1ксальных назоунакау у беларускай 1 рускай мовах.- выявЩь. як1я моуныя адзанк! могукь высту-паць адпаввдн1каиз так^х слоу у другой бл^зкароднаснай мове;

- аШсаць семантычныя групп а структурная тылы разглядаемых дзрыватау у беларускай 1 рускай мовах: правеет супастауляльны аналаз словаУтваральных Фармантау у беларускай а рускай ковах;

- даследаваць парадыгматычныя аднос!ны У СГ складанняУ.- вы-значыць Фактары, якхя Уплываюць на УзШкненне с1нанш!а. ан-тан1ми. аман1И1з, полюемН У СГ;

- акрэслхць састаУ СГ. якгя Узначальваюцца складана-суф: ксальнымл назоушкамз. у беларускай 1 рускай мовах ,-

- устанавШь структуру гнезд кампаэ1тау розных семантычных груп 1 яе характэрныя асаблдвасц!

- апЮаць матываваныя адз1нкз у СГ па параметрах: ступень дэрывацш. словаутваральная зона, матывавальная база, словаутва-ральнае значэнне, словаУтваральны Фармантправеет супастауляльны анал1з словаУтваральных Фармантау 1 устанавзць адпаведнасц! пама* рознымх категориям! дзрыватау у беларускай 1 рускай мовах;

- выявдць Фактары. як1я абумоулзваюць структурна-семантычную будову СГ;

- даць супастаУляльную характарыстыку структурнай арган!за-цьц СГ 1 семантычных адноезн памаж матываваным! словам! СГ кам-паэатаУ у беларускай 1 рускай мовах.

Навуковая нав!зна даследавання. У дысертацы! упершыню пра-ведзена структурна-семантычнае ашеанне словаУтваральных гнезд складанасуФаксальных назоУнзкаУ з дзеяслоуным кампанентам у бела-

рускай 1 рускай мовах. Прапанаваныя У працы параметры агисання СГ даэволаЛ1 выяв1ць структурныя 1 семантычныя тыпы матываваных адзигак на кожная ступени дэрывацы!.

Упершыню СГ складанасуФ1ксальных назоунакау у беларускай 1 рускай мовах разгледжаны як. лексачныя м1храс1стэмы, пам!зв членам! ЯК1Х устанаулзваюцца парадыгматычныя адносзны, даследаваны Факта-ры, што абумоул1ваюць узШгсненне слнанхмза. антан1м!1. аман1м!1, пол1сеМ1а.

Упершыню на' беларускай матэрыяле вывучаны месца 1 паводззны кампаз1та У саставе СГ. раэгледааны словаутваральны патэнцыял складаных слоУ названая структуры. Не праводззлася раней 1 супас-тауляльнае ашсанне сг кампаззтау у беларускай а рускай мовах.

Тэарэтычная а практичная вартасць даследавання. Даследаванне СГ складаных слоУ з'яуляецца Ютотным для разумения асаблавасцей састзмнай арганззацШ словаутварэння (словаутваральная састэма як сукупнасць словаутваральных гнезд) беларускай а рускай моу, для выяулення напрамкаУ (як агульных. так 1 специфичных) разв1цця словаутваральных састэм 1 шляхоУ папаУнення лексзчных саставаУ дзвюх бл1зкароднасных моу.

Матзрыялы дысертацы! могуць быць выкарыстаны У ВНУ при вы-кладанн! курсау "Сучасная беларуская нова. Словаутварэнне". "Су-часная руская мова. Словаутварэнне", спецкурсаУ 1 спецсеманараУ па словаутварэннй, пры натсанш вучзбных дапамошпкау па гэтым раздзеле мовазнауства.

Вын1кз супастауляльнага даследавання могуць знайсги прымя-ненне пры стварэшН перакладных. у тым л1ку 1 гнездавых. слоУна-каУ. у практыцы навучання рускай мове ва умовах Беларуси пры падрыхтоуцы адпаведных раздзелау супастаУляльных граматык беларускай 1 рускай моу.

Принципы пабудовы 1 апЮання СГ могуць быць улачаны пры стварэнна гнездавога словаутваральнага слоунзка беларускай мовы.

Палаязннд. што выносяцца на абарону.

1. Семантычная разнастайнасць складанасуфаксальных назоунх-кау з дзеяслоуным кампанентам у беларускай а рускай мовах абу-моУлена леке1ка-граматычнай прыналеяшасцю другога (радзей трэця-га) кампанента - да класа дзеясловаУ.

2. Парадыгматычныя аднос1ны У СГ кампаэзтаУ або адлюстроува-юць акалагЧчныя сувязх пам1к асковамг складаных. слоУ. або Узника-

юць у працзсе словаУтварэння.

3. Прынадежнасць кампаз1тау - вяршынь сг да пэунай семантыч-най групы прадвызначае падабенства У словаУтваральных значэннях матываваных адз1нак i агульнасць Фармальных сродкаУ пры IX утва-

рэнн1.

4. На словаутваральны патэнцыял складанасу$1ксальных слоу уплываюць так1Я Фактары. як уяывальнасць, экспрэс1Унасць 1 прына-лекнасць/непрыналежнасць да тэрм1налаг1чнай лексика зыходнага слова СГ.

5. Структура СГ з выходным! камлазатама - макмоуныт эквивалентам! для значнай частка гнёзд аднолькавая. Пры несупадзент структуры СГ у беларускай 1 рускай мовах паиаж так1м1 гнёздам! не 1снуе прынцыповых адрозненняу (несупадзенне 1-2 л1нзй графау СГ).

Ыатзрыял даследавання. Аб'ектам даследавання паслувыла 1171 беларуск1х 1 1517 руск!х складанасуФ1ксальных назоУн1кау з дзея-слоУным кампанентам, а таксама дэрываты ад ах, атрыманыя метадам суцэльнай выбарка з "Тлумачальнага слоуниса беларускай мовы" у 5 тамах, б кн1гах (Мн. , 1977-1984). "СлоУнхка беларускай мовы" пад рэд. Ы.В.Б1рылы (Мн.. 1987). двухтомнага "Словообразовательного словаря русского языка" А.М.Шханава (И., 1990). слоУнзкавых ма-тэрыялаУ "Новое в русской лексике" (8 выпускаУ: Ы. 1980-1982. 1984. 1986-1987. 1989) 1 "Новые слова и значения" (2 выпуск!: М.. 1973, 1984).

325 беларусках а 545 руск1х кампаз1тау узначальваюць слова-Утваральныя гнёзды. Руск1я СГ выбраны з гнёзд "Словообразовательного словаря ...". некаторыя СГ дапоУнены неалагазмама. што Фак.суюцца слоун!кавым1 матэрыялам1 "Новые слова и значения" 1 "Новое в русской лексике". Беларуск1я гнбзды пабудаваны аУтарам.

Усе кампаз!ты. а таксама матываваныя словы прааналазава-ны з пункту гледжання семантычнай структуры, для гзтага был! вы-карыстаны тлумачальныя слоун1ю1у першую чаргу "Тлумачальны слоун!К беларускай мовы" а "Словарь современного русского литературного языка" у 17 тт.. у рускай мове дадаткова прыцягнуты "Словарь русского языка" пад рэд. А.П.ЯУгеньевай у 4 тт., "Толковый словарь русского языка" пад рэд. Д.М.Ушакова у 4 тт.. "Новое в русской лексике. Словарные материалы" 1 "Новые слова и значения. Словарь-справочник по материалам прессы и литературы

Пры выяуленн! беларуска-русках (руска-беларуск1х) адпаведн!-

кау выкарыстоувалюя "Белоруско-русский словарь" (Ын.. 1988-1989) 1 "Русско-белорусский словарь" (Ын.. 1982).

Матады даследавання. Мэты 1 задачи працы абумовзЛ! выбар агпсальнага 1 супастауляльна-тыпалаг1чнага метадау як асноуных у даследавашп.' Быкарыстаны таксана элементы статыстычнага мвтаду 1 приёмы словаУтваральнага анал1зу. АШсанне словаутваральных гнезд авыццяулялася пры дапамозе метаду мадэларавання.

Апрабацыя вындкаУ дысертацш. Асноуныя палаяэннд а вьлпкд дысертацыз прайшл1 апрабацыю на наступных канФерэнцыях: "Словам адрадааць чалавека. Да 100-годдзя з дня нарадязння М.X.Гарэцкага" {Брэст, 1993), IV Карск1Я чытаннз (Гродна. 1993). "Беларуска-рус-ка-польскае супастауляльнае мовазнауства а латаратуразнау-ства'ЧВЩебск, 1994). навуковая канФерэнцыя. прысвечаная ЮО-год-дзю акад. В.У.Взнаградава (Манск. 1995),"Адз^нства Усходнесла-вянсК1Х народа?.- м1нулае. сучаснасць. перспективы" (Гомель. 1995).

Па тэм© дасертацы! апубл1кавана б навуковых прац.

Дысертацыя абмеркана на пасяджэнн! аддзела беларуска-руск1х моУных сувязей 1нстытута мовазнауства амя Я.Коласа АН Беларуси.

Структура 1 аб'ём дысертацы!. Дысертацыя складаецца з уводзан, агульнай характеристика працы, трох глаУ. вывадаУ. спасу выкарыстаных крынЩ (217 адзянак). двух дадаткау. Агульны аб'бм работы - 163 старонка. латаратура займае 19 старонак, дадатал -33. таблщы (14) - 5.5 . схемы (21) - 8 .

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Першая глава;. "СловаУтваральныя гнезды складаных слоу як. аб'ект супастауляльнага апЮання" складаецца з трох раздзелау.

Першы раздзел уяУляе сабой агляд л!таратуры. прысвечанай словаУтваральным гнёздам, розным аспектам к.ампаз1талог11. супа-стауляльнаму вывучэнню СГ 1 складаных назоУШкаУ.

У друпм раздзеле даецца азначэнне паняцця "складанае слова". У лангвастычнай лзтаратуры не зснуе адзанай думка наконт та-го. ито належыць лачыць кампазатам. Два падыходы да разумения складанага слова абумоулени тым, якая прыкмета з'яуляецца дыФе-рзнцыяльнайсловаутваральная (кампаз1т ёсць вынак складання: Д.Э.Разенталь. М.А.Целянкова, И.Ы.Шанска 1 анш.) ц1 структурная (кампазат ёсць аб'яднанне манамум двух знамянальных элементаУ: А.А.ВасалеУская. З.Ф.КраУчанка, У.У.Лапацан. З.А.Лоцаха, П.А.Со-балева, 1.С.УлуханаУ 2 1ни.). Паколька аутара цакавяць паводз1ны

складанага слова У СГ, у дысертацыз прымаецца першы падыход. Такзм чынам, у якает азначэння кампаззта прапануецца наступнае.-складанае слова - лексзчная адзанка, што УяУляе сабой сэнсавае, знтанацыйнае. граматычнае аб'яднанне двух И болей) пауназначных слоу (асноУ) у працзсе складання. Следам за А.I.Ыазсеевым дысер-тант адрознзвае наступньгя взды складанняУ: словаскладанне, асно-васловаскладанне, асноваскладанне. Асноваскладанне звычайна суп-равадкаецца суфзксацыяй (у тым лаку з нулявой). : у вынзку утва-рагоцца складанасуФзксальныя с лови (б.самавук, р.иноходь).

Трэиз раздзел прысвечаны разгляду спецыФИсл СГ кампаздтаУ. якая вылучаюцца У самастойную групу. 3 аднаго боку, складанае слова УяУляе сабой выШк пэУных дэрывацыйных крокау 1 уваходзаць М1Н1МУМ у два. словаутваральныя гкязды. Напрыклад, беларускз на-зоунзк самазвал адносзцца да гнезд з зыходньп-п сам а вгиПць, рус-кае слова дальномер з'яУляецца членам СГ з вяршынямз далёкий 1 мерить:

б.сам р.далекий

сам-а-звал-р даль-^

даль-н(ий)

дальн-о-мер-^

б.вал1ць р.мерить

з-вал!ць дальн-о-мер-^

сам-а-звал-р

э другога боку, кампазат мока выступаць матывавальнай базай для зншых слоу, г.зн. з'яУляцца вяршыняй СГ; б.самазвал р. дальномер

самазваль-н(ы) дальномер-щик

аУта/самазвал дальномер-н(ый)

электр-а-самазвал радио/дальномер

свет-о-дальномер

свето дальномер-н (ый) У другой главе "Словаутваральныя гнёзды складанасуФзксальных назоУткаУ з дзеяслоУным кампанентам у беларусюай а рускай мовах" даследуюцца паводззны кампаз1тау у СГ.

Пераы раздзел. ПараУнанне беларускхх а руск1х СГ, у склад як!х уваходзяць кампаззты з дзеяслоУным кампанентам, дазволзла выявзць наступныя тыпы суадносзн пам1Ж складанасуфаксальнымз на-зоунзкам! 1 IX адпаведнзкамз У блзэкароднасных мовах.

Для значнай часткл разгледжаных назоУнакаУ у адной нове (бе-ларуская ца рускай) адпаведнакам у другой э'яУляецца складана-суфаксальны дэрыват з дзеяслоУным кампанентам. У межах адной се-мантычнай трупы такая мажмоуныя эквиваленты адносяцца, зразумела. да адной словаутваральнай катэгорыа. Што тычыцца словаУтваральных тыпаУ. то яны могуць быць.- А) тоесным1: б. а р. И+У+ -ец-^ .■ бай-капгсец-баснописец. Б) рознима: б.-н1к->Я//р.Ы+ У+ -тель-Ж,-плямавыводШк-пятновыводитель. дзе N - аснова назоунака (ца на-зоунак). V - дзеяслова. Асновы складанняу пры гзтым могуць як су-падаць (б.мухамор-р.мухомор), так 1 адрозн!вацца (б. вершатвор-ства-р. стихотворство, б. прасадзврка-р. просорушка).

Падставай для вылучэння макмоУных адпаведнакау з'яуляецца супадзенне ах лексачнага значэння, г.зн. што семантычныя аб'ёмы камлазатау у беларускай а рускай мовах супадаюць поунасцю ца час-ткова (апошняе добра адлюстроуваюць поласемантычныя назоунака).

СкладанасуФаксальным назоунакам у блазкароднасных мовах могуць таксама адпавядаць моУныя адзЛшЧ 1ншага тылу.-

A) просты назоунак,-

б.И+У+суФ.-Ж //р.\/+суФ.->Я : злачынец-преступник.. р.И+У+суФ.-Ж //б.Ы+суф.->Н судомойка.-пасудн!ца а т.д.;

B) асновасловаскладанне:

б.И+У+суФ.-ж //р.и+\/М->н . дзе МЫ - друга кампанент. роуны ад-дзеяслоунаму назоунаку.- дзе та радхэннв -деторождение (роздение). р.Ы+У+суФ.->Ы //б.М+УЫ-Ж -.ситовейка-атавеялка (веялка);

В) вытворна-складанае слова.-б.Иг+У+СУФ. — Ж //р.А+суФ.-Ж. дзе Ыг - аснова лачзбнака. А - приметна ка.- л вршацвлка -перво тёлка (ад первотельный: №-+У+суФ. ->А):

Г) наманатыУнае словазлучэнне - НСЗ (часцей у бел. мове): р.И+У+суф.-Ж //б.НСЗ : крисоловка-пасттса. на пацукоу.

У другам раздзеле даецца характарыстыка асноУных семантычных груп 1 структурных тыпау складанасуФаксальных назоУнакаУ з дзея-слоУным кампанентам.

На семантычную разнастайнасць даследуемых кампазатаУ наклад-вае адбатак лексака-граматычная прыналежнасць ах кампанентау. Па-колька усе складаныя назоунака мазоць у сваей структуры дэеяслоУ-ную аснову. то яны так ца анакш характарызуюць дзеяслоунае дзеян-не а называюць: 1) дзеяча, адушаУлёнага (б.каменялом, б. пладажил. р. канатоходец, древоточец) або неадушаулбнага (б. хвалялом, каста-

лом. р. газотурбоход, р. каучуконос); 2) дзеянне (б. лодалом. суха-ядзеннв. р.иноходь, всезнайство); 3) месца дзеяння (б.каменялом-ня, р. селитроварня): 4) час дзеяння (б. крыгалом. р. мясоед).

У адпаведнасца з мзтама даследавання (адна з к - выявление залежнасца памак семантыкай зыходнага слова СГ 1 структурна-се-мантычнай арганазацыяй гнязда) вылучаны чатыры асноуныя семантыч-ныя трупы складанасуфаксальных назоУн1каУ з дзеяслоуным кампанен-там у беларускай а рускай мовах; найменна дзеяча распадаюцца у сваю чаргу на 4 падгрупы (гл.схему 1)

Схема 1

Семантика складанасуфаксальных назоунакау з дзеяслоуным

кампанентам

найменна дзеяча назвы-дзеяння назвы месца назвы часу | (вынакау дзеяння) дзеяння дзеяння

адушаУлён. неадушаулбн.

асобы прадстаУнаюа машыны, прадстаУнака

вывёльнага механизма, расланнага

свету прыстасавання свету

У наступных падраздзелах гзтага раздзела даецца структур-на-семантычны аналаз вышэйназваных труп Спадгруп) даследавання кампазатау. Пры гэтым у межах кожнай трупы вылучаюцца тзматычныя класы складаных слоУ. адзначаецца таксама сфера ах уяывання. Пры структурным апзсанна кампазатау звяртаецца Увага на дзеяслоуныя кампаненты (г.зн. дзеяслоуныя СГ. членама яках з'яУляюцца склада-насуф а ксальныя назоУнака). што найбольш часта выкарыстоУваюцца пры Утварзнна той ца аншай семантычнай трупы (тзматычнага класа). Аналаз суфаксау. пры дапамозе яках утвараюцца дзрываты коанай семантычнай трупы . адбываецца наступным чынам; даецца суфакс у беларускай мове, 1 да яго прыводзяцца Усе зафаксаваныя адпаведнака У рускай мове. Па вынаках такога аШсання прапануюцца таблацы "Веларуска-руская адпаведнака суф1ксаУ кампазатау...", напрыклад.

Таблща 1

Беларуска-рускля адпаведШкз суФзксаУ кампаздтаУ - найменняУ дзеяння. яго вшпкаУ

БЕЛАРУСКАЯ МОВА РУСКАЯ МОВА

-ств(а)/-ств(о)/-цтв(а)/ -льндцтв(а) -р(а) 1--3(е) -л(е) -цц(е) '--дз(в) -нн(е)/-енн(е)/-анн(е) ~1н(а)/-ын(а) -к(а) .--ств (о) /-тельств (о) 1--еши (е)/-ш' (e)/-j (е) г- -0 1--тю (е) -/(а) -31е)/-из (e)/-тиj(е)/-т'д Се> -ениз(е) -ин(а) -к(а)

Трэпд раздзел прысвечаньг парадигматычным аднос!нам У сло-ваутваральных гнёздах складаных назоушкау.

Тоеснасць кораня. у як1м заключаецца агульнае для усдх род-насных слоУ лексдчнае значэнне. вядзе да таго. што члены СГ скла-даюць своеасаблдвуго лексдчную мдкрасдстэму (З.Г.Кеворкава). Памдя яе адзднкамд Устанаул д ваюцца разнастайныя парадыгматычнкя сувяз1: амандмдчныя. полдсемдчныя. с1нандм1чныя. антандмдчныя. 1снаванне такдх адносдн у СГ кампаздтаУ абумоУлена У абедзвюх мовах як лексдчнш«, так : словаУтваральнымд Фактарамд

1) для сднондмау а антондмау - с1нандмдчнасцю (б.Л1Станосец/шсь-ианосец. лвдалон/ледарэз. р. всезнайство/многознайство. дроворуб/ дровосек) з антандмдчнасцю (б. добразичл^вец-элозычл^вец.р.право-су дяе -кривосудив, мздодагель-мздоимец) асно? кампаздта (адлюстра-ваная лексдчная сднандмдя. адлюстраваная лексдчная антандмдя);

2) для сднондмау, амон!маУ 1 полдсемантычных слоУ - сднан1м1чнас-цю {б. сам-а-люб-£/сан-а-ляб-ец. р.вод-о-грей-к-а/вод-о-грей-н-я/ вод-о-гре-лъ/н-я). амандмдчнасци (р.мяс-о-ед-фх (час) д мяс-о-ел-р'2 (асоба)) д шматэначнасцга (б.мяс-а-руб-к-а - пра прыстасаван-не а пра кровапралдтную бдтву, вайну; р. пуст-о-брех-р - пра саба-ку. якл брэша без патрзбы, д пра балбатлдвага чалавека) суФдксау.

СкладанасуФдксальныя назоундкд могуць уступаць у парадигма-тычныя адносдны д з ¡ншымд моУнымд адзднкамд: простым! словам1. асновасловаскладаннямд. вытворна-складанымд дэрыватамд.

у трэцяй главе "Структурна-тыпалагдчная характарыстыка СГ з зыходнымд кампаздтамд 9 беларускай д русюай мовах" даследуюцца гнйзды з вяршынямд - складанасуФ1ксальнымд назоундкамд.

даследаванне СГ праведзена У некалька этапаУ.

1.Усе СГ размеркаваны па трупах у залежнасщ ад семантыка эыходнага слова.

2. У межах адной семантычнай групы анализ адбываецца па ступенях дэрывацыа: спачатку апасваюцца матываваныя першай ступени. потым - другой 1 г.д.

3. На коянай ступена, у залежнасца ад часЩнамоУнай прына-лежнасца дэрыватаУ. вылучаны словаУтваральныя зоны.- субстантивная. ад'ектыуная. дзеяслоУная а прыслоуная. У коанаи зоне апасаны словаутваральнае значзнне 1 спосаб утварэння матываваных адзанак.; адзначаны таксама тоеснасць/адрозненне словаУтваральных тыпаУ у дзвюх блазкароднасных мовах. Вынака такога апасання на першай ступен! дэрывацыа адлюстроувае "Тыпавая словаутваральная

Схема 2

Тыпавая словаутваральная парадигма кампазатаУ - назваУ машын, механазмаУ. прыстасаванняУ у беларускай а рускай мовах

зона часцанамоуная значзнне фармант (спосаб утварэння)

мадэль бел.мова рус.мова

м г— NN1 "асоба" -ЧЫК/-ШЧЫК -ЧИК/-ЩИК

А *" С -Н1К -ник

Т У -ец

ы б складанне складанне

в с

А т — Шх "машина, механизм. складанне складанне

в а прыстасаванне" абрэваяцыя абрэваяцыя

А н -к (а) -к(а)

Л т контр- контр-

ь ы

н У — Шх "дзаянне" складанне складанне

ы н -ств(а) -СТВ(О)

а я — Шх "назвы машын. механазмау. -чык -чик

прыстасаванняУ са зна- -ец

3 чением суб'ект.ацэнка" -ишк(о)

к 0 -иж(е)

А н

Ы п а — Шх "иесца" -дром -дром

А - Шх "прадпрыемства. установа" -ств(а) -ств(о)

3 ад'

I ек

Т ты? — ИАх "яка мае адносаны да таго. -н- -н-

ная што названа матывавальным складанне складанне

зона кампазатам" прото-... -в-

дзея "аяыццяуляць дзеянне пры -а-ць -и-ть

ело? - №/х дапамозе таго. што на- -нача-ць -нича-ть

ная звана матывав. асновай"

зона|

парадигма кампаззтаУ у беларускай а рускай мовах". на другой сту-пена - схема "Матываваныя адзднкл другой ступени дэрывацы!". у якой улдчваецца словаутваральнае значэнне 1 часцднамоуная прьгоа-лежнасць не толькд матываванага, але а матывавальнага, напрыклад.

Схема 3

Матываваныл адзднкд другой ступенд дзрывацыд (СГ кампазатау - найменняУ машин, механдзмау. прыстасаванняУ)

матывавальнае часцднамоуная значэнне матываванага зона маты-кадэль маты- ваванага

ваваяага

"маши- _ ШгА*

суб на "

стан

тыу

ная — ШгНа

зона "асоба" —

—

— ИА^а

ад' ИАхИз

ек

тыу ИАгАа

ная

зона

— ИА^з

'якд мае адносдны да таго. што названа ма-тывавальнай асновай"

"асоба"

"асоба жаночага полу"

"як1 мае адносдны да асобы"

"асоба"

"апрадмечаная прымета"

"якд мае адносдны да таго, што названа ма-тывавальнай асновай"

с

У

б

с

т 3

а

н о

т

ы н

У

н а

а

я

"як тое. што названа ма- |прыслоу-

тывавальнай асновай" -1 ная

зона

дзеяслоу-ная зона

ь

"дзеянне"

Ндзеяслоу-

ная

зона

4. Для выяУлення суБЯзей памда членам! словаутваральнага гнязда. ах размеркавання па ступенях дэрывацыд (г. зн. асноуных заканамернасцей структурная аргандзацьп СГ) у беларускай 1 рускай мовах пабудаваны графы СГ. якая прыводзяцца У таблицах "Раз-навдднасцд СГ кампазатау у беларускай а рускай мовах", напрыклад.

Таблица 2

Разнавдднаст сг з зыходным! кампазггам! - найменням1 прадстаУнакоУ жывёльнага свету У беларускай 1 рускай мовах

Граф СГ колькасць СГ Граф СГ колькасць СГ

бел. рус. бел. РУС.

Л' \ — г А \ ч_ 2

ч А;

А/ ,1/ 1 - А- \ ' л г / 1

А ,

5. Сукупнасць 1НДЫВ1дуальных СГ стварае зводнае словаутва-ральнае гняздо. напрыклад.

Схема 4

Граф зводнага словаутваральнага гнязда з зыходньп-й асабовым! кампазатамд у беларускай а рускай мовах1

6. Акрамя гэтага, выкарыстаны часданамоУныя мадэл!. якая ад-люстроУваюць часцгнамоуную прыналезшасць як коаснага матываванага слова У сг.так 1 яго матывавальнай базы. У той жа час яны (мадэ-Л1) адлюстроУваюць "дэрывацыйную гасторыю слова" (Я.Л.Пнзбург), да "словаУтваральную глыбаиную структуру" (П.А.Собалева).Так, у СГ з вяршыням! - назвам! месца У абедзвюх мовах матываваныя утва-раюцца па 7 кадэлях:

Заувага. Пры супадзенн1 матываваных у абедзвюх мовах рабро графа

УяУляе сабой суцэльную л!Н1Ю:,_. Пры адсутнасца адпаведнака У

рускай мове беларускаму дэрывату ужываецца С1мвал .... Кала для

рускага дэрывата кяма адпаведнака У беларускай мове, выкарыс-

тоуваецца самвал .--

НаЗОУНаКЗ: NN1; Ш^а; ШгЫаЫэ;

прыметнака .-НА* ; МхАа; Ш^аАэ ;

ДЗеЯСЛОВМ: МЧх.

У заключэнна абагулены вынака даследавання 1 ахарактарызава-на специфика ладабенствау 1 адрозненняу сг з зыходныма кам-пазатама У беларускай а рускай мовах.

1. Словаутваральны патэнцыял складанасуФ1ксальных назоУн1каУ з дзеяслоУнын кампанентам у абедзвюх мовах не вельма высока: так. з вылучаных 1171 беларусках 1 1517 русках кампазатау (для мнага-значных слоу - ЛСВ кампазатау) вяршынямз. сг выступаюць адпаведна 325 а 545. Гэты Факт можна растлумачыць . у першую чаргу. дастат-ковай складанасцю - як семантычнай. так а структурнай - даследа-ваных назоунакау. Што тычыцца дзрывацыйных магчымасцей кампазатау розных семантычньгх груп. то найбольш высока 6н у асабовых скла-данняу, у найменяяУ дзеяння 1 у назвау машын, механ!змау, прыста-саванняу.

Акрамя семантика зыходнага слова, структура словаУтваральна-га гнязда абумоулена таксама такам1 Фактарама, як Ужывальнасць а прыналевнасць/нелрыналегнасць вяршына да тэрманалаПчнай лексака: звычайна найбольиая колькасць дэрыватаУ утвараецца ад назоунакау, якая знаходзяцца па-за мезама тэрманалогИ. Выключзнне складаюць другасныя кампазаты, сфера Ужывання яках - менавата тэрманалогая.

2. Асноуная колькасць матываваных адзанак словаутваральных гнёзд з зыходныма кампазатама размеркавана па першай а другой ступенях дэрывацыаэ усах даследаваных СГ аднаступеньчатыя а двухступеньчатыя складаюць у беларускай мове 99%. у рускай -98,53».Дарэчы, словаУтваральны патэнцыял кампазатау - найменняу машын, механизма?, прыстасаванняу. назвау прадстаУнакоУ иывбльна-га а расланнага свету, лакатыуных амён абмеягаваны менавата гэтыма дзвюма ступеняма. На долю трохступеньчатых а пяцаступеньчатых СГ застаецца адпаведна У беларускай мове 1% а 1,5% у рускай.

Адэначана. ито ад ступена да ступена дэрывацыа не только па-мяншаецца колькасць матываваных слоУ, але а падае "тыповасць" структуры СГ.

3. У словаутваральных гнездах з зыходныма складанасуфаксаль-ныма назоУнакама У абедзвюх мовах могуць быць прадстаулены маты-ваваныя чатырох часц!н мовы.- назоУнака, примете а к. 1 (самыя шматла-кая трупы), дзеясловы. прыслоУа. Словы адных часцан мовы - назоУнака (I. II, III IV ступена дэрывацыа) а прыметнака (I. II,

III i IV ) - характэрныя у абедзвюх мовах для сг з зыходныт складаныма словама Усах семантычных груп. Дзеясловы iI, II. Ill) заФдксаваны у гнёздах з вяршыняма - асабовыма назоунакама, най-менняма дзеяння. назваш машын, механазмау, прыстасаванняу. Пры-слоуа (I . II, III i V) адзначаны у сг асабовых кампазатау. най-менняу дзеяння. назвау машын. механазмау. прыстасаванняу.

4. СупастаУленне структуры гнезд з вяршыняма - складана-

суФаксальныма назоунакама У беларускай i рускай мове паказвае.

што для значнай частка СГ (206 беларуск,1х i pycKix гнёзд; 23%)

яна аднолькавая. При гэтын канкрэтныя СГ. прадстаУленьгя TaKiMi

графам!. могуць: А) супадаць поУнасцю. Б) супадаць часткова (гл.

СГ з вяршыняма 6. сценат с a р. стенопись, б. парах ом i р. пароход.

д/

якая адпавядаюць графу

М

) :

А. сценапю

сценапас-ец сценапас-н(ы)

стенопись

стенопис-ец стенопис-н(ый)

Б. параход пароход

пароход-ик пароход-ишк(о) пароход-чик пароход-ств(о) пароход-н(ый) пароход-о-стро-енио(е) пароход-о-строи-тельн(ый) агит/пароход

Пры несупадзенна структуры СГ кампазатау - мажмоУных эква-валентаУ памаж графамi таках гнёзд не аснуе лрынцыловых адрознен-няу: ланаа аднаго графа у асноУным паутараюць ланаа другога, i разыходжанне адбываецца за кошт 1-2 ланай, напрыклад:

параход-ств(а)

параход-н(ы)

параход-а-будаванне

б.самаход (дзеянне)

Н

р.самоход

Р. А<

Л'.

Пры гзтым больш простае СГ як бы накладваецца на больш складанае.

Пры параУнаннз словаУтваральных гнёзд выяулены лакуны - ад-сутнасць аднаслоУных зквавалентаУ. Так. у параУнанна з рускама СГ

у беларусках гнездах часта адсутначаюць дэеясловы (дарэчы. дэеясловы ад складаных слоу у беларускай мове утвараюцца менш ак-тыуна). зусам не адзначаны прьшалекныя прыметнака (яны нешматлд-К1Я 1 У руская мове). радзей сустраюаюцца ацэначпыя найменна 1 другасныя кампазаты. На наш погляд, не эаусёды адсутнасць адна-слоУнага эквивалента (яка патэнцыяльна не супярэчыць словаутва-ральнай састэме мовы) азначае наяунасць лакуны.- у пэунай ступена тэта праблема не дэрывацыйнага патэнцыялу слоу, а лекс1кагра-Фачная. тым не менш выяуленыя лакуны могуць сведчыць аб магчымых напрамках папаунення слоунакавага складу беларускай мовы, а У першую чаргу - тэрманалогад.

БЫВАЛЫ

Складанае слова як аб'яднанне манамум дзвюх граматычных асноУ Уваходзаць у тры словаУтваральныя гнязды: два - па агульнасца ад-ной са сва1х асноУ а трэцяе. для якога кампазат выступав вяршы-няй.

у межах сг складаныя словы аб'ядноуваюцца у семантычныя трупы. На семантычную разнастайнась складанасуфаксальных назоунисау з дзеяслоуным кампанентам у беларускай а рускай мовах( найменна дзеяча. дзеяння, месца дзеяння, часу дзеяняя) накладвае адбатак лексака-граматычная прыналеяснаць ах другога кампанента - да класа дзеясловау. Утварэнне кампазатаУ. што адносяцца да адной семан-тычнай трупы, адбываецца пры дапамозе спецыФачных словаутвараль-ных сродкау.

Структурна-семантычная арганазацыя СГ. што Уэначальваюцца складанасуфаксальныма кампаз1тама, абумоУлена семантыкай зыходна-га слова, а таксама яго ужывальнасцю а прыязлеанасцю/непрыналеж-насцю да тэрманалагачнай лексака.

СупастаУляльны аналаз СГ складанасуфаксальных назоунакау з дзеяслоУным кампанентам (маюцца на увазе як гнбзды, членама яках з'яуляюцца кампазаты. так а СГ з зыходныма складаныма словама) паказау. што словаУтваральныя працэсы У беларускай а рускай мо-вах шмат у чым падобныя. паралельныя. што пацвярдяаецца:

- агульнасцю асноУных семантычных труп складаных слоУ у абедзвюх мовах;

- прыяалеянасцю як кампаз1тау. тазе а матываваных - членаУ СГ з зыходныма канпаэ1тама да тоесных словаУтваральных катзгорый, а У межах гэтых словаУтваральных катзгорый - супадзеннем для многах

беларусклх 1 рускак дэрыватау словаутваральных сродкаУ,-

- агульнасшо для СГ складаных слоу рада груп (катэгорый) матываваных .

У той жа . час дзрывацыйная састэма кожнай з разглядаемых моУ разваваецца самастойна, па спецыФачных законах, характарызуецца самабытнасцю. пра тэта (на матзрыяле СГ) сведчыць наступнае,-

- адпавед1пкаи1 складанасуф!ксальных назоунзка? з дзеяслоу-ным кампанентам, а таксама матываваных 1М1 словам! могуць высту-паць 1ншыя моУныя адз1нк1;

- 1ндыв1дуальнасць словаутваральных сродкаУ. пры дапамозе якзх утвараюцца кампаз!ты, а у СГ кампазатаУ - матываваныя 1м1

аД31НК2;

- у СГ складаных слоУ наздраецца несупадзенне памак розным! трупам! (катзгорыям!) матываваных.

СП1С ПУБЛ1КАШМ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1

1. Синонимия в словообразовательных гнёздах сложных существительных // Материалы научной конференции, посвященной 100-летию акад.Б.В.Виноградова.- Минск, 1995,- С.11-1Э.

2. складаныя назоУнакл у творах Максима Гарзцкага // Словам ад. раджаць чалавека. Да 100-годдзя з дня нарадзэння м.I.Гарзцкага. ■: Тэз.даклЛ паведамлення? навук. канф. 4.11.- Брэст, 1993.- с.6-8.

(у суартарстве з Я.I.Абрамавай).

3. Словаутваральны патэнцыял асабовых кампазатаУ у беларускай 1 рускай мовах// Веснак БДУ. Серыя 4. - 1995, N3. - с.28-32.

4. Сложносуффиксальные существительные в русском и белорусском языках (типологическая характеристика)// Шануючы спадчыну Я.Кар-скага. Чацвёртыя навук. читанна. ч.и. - Гродно, 1994. - с.70-75.

5. Структура словообразовательных гнёзд с исходными композитами в русском и белорусском языках // Единство восточно-славянских народов: прошлое, настоящее, перспективы. Материалы научн.конференции. - Гомель, 1995. - С.178-180.

6. Типология гнёзд слоасных слов в русском и белорусском языках // Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства 1 латарату-разнаУства. ыатэрыялы Трзцяй м^янар. навук. канФ. 4.1 - ВЩебск, 1994. - С.67-70.

РЭЗЮМЭ

Гадуйка Людмала АляксееУна

СловаУтваральныя гнеэды складанасуфаксальных назоУнакаУ з дзеяслоуннм кампанентам у беларускай 1 рускай мовах

Ключавыя словы: кампаздт, складанасуфдксальны назоУнак, ма-тываваная адз1нка. спосаб словаутварэння. словаутваральны тып, словаутваральны Фармант, словаУтваральнае гняздо (СГ), вяршыня СГ, ступень дэрывацы!. словаутваральная зона, мажмоУны адпа-ведн1к.

Аб'ектам даследавання з'яУляюцца словаутваральныя гнёзды складанасуФаксальяых назоунакау з дзеяслоУным кампанентам у беларускай 1 рускай мовах. Вывучэнне СГ кампазатау праведзена У два этапы.- даследаванне СГ. членам! яках выступазоць складаныя словы (манамум два - па кожным з яго кампанентау), 1 характарыстыка гнёзд, якая Уэначальваювда кампаздтама.

На першым этапе апдсаны асноуныя семантычныя трупы 1 струк-турныя тыпы складанасуфаксальных назоунакау з дзеяслоуным кампанентам,- выяУлена залеанасць семантычнай разнастайнасца разгледаа-ных дзрыватау ад лексака-граматычнай прыналежнасца ах другога кампанента; ахарактарызаваны моУныя адзйнка, якая могуць высту-паць мза5моуным! адпаведн1кама таках слоу. Упершыню У СГ кам-пазатау разгледканы парадыгматычныя адносдны. выяулены Фактары. што Уплывавдь на дх узн1кненне.

на друпм этапе праведзена даследаванне структурна-семантыч-най будовы сг з выходным! складанасуфдксальнымд назоундкамд у беларускай д рускай мовах. апдсаны лрычыны. што уплываюць на словаутваральны патэнцыял камлазатаУ. Праведзена супастауляльная ха-рактарыстыка структурнай аргандзацыд а семантычных адносдн памая матываваныма адззнкама СГ з зыходныма складаныма словам! у беларускай а рускай мовах.

Вын!кд дысертацы! могуць быць выкарыстаны у практыцы выкла-дання словаутварэння сучасных беларускай а рускай моу. Вьппкз су-пастаУляльнага даследавання могуць знайсца прымяненне пры ства-рзнн! перакладных, у тым лаку а гнездавых, слоУн!кау. пры падрых-тоуцы адпаведных раздэелаУ супастауляльных граматык беларускай а рускай моу.

РЕЗЮМЕ

Годуйко Людмила Алексеевна Словообразовательные гнёзда слояносуФФиксальных существительных в белорусском и русском языках

Ключевые слова: композит. слокносуФФиксальное существительное. мотивированная единица, способ словообразования, словообразовательный тип. словообразовательный Формант, словообразовательное гнездо (СГ). вершина СГ, ступень деривации, словообразовательная зона, мевьязыковое соответствие.

Объектом исследования являются словообразовательные гнезда сложносуфиксальных существительных с глагольным компонентом в белорусском и русском языках. Изучение СГ композитов проведено в два этапа.- исследование СГ, членами которых выступают сложные слова (минимум два - по каждому из его компонентов), и характеристика гнёзд, которые возглавляются композитампи.

На первом этапе описаны основные семантические группы и структурные типы сложносуФФиксальных существительных с глагольным компонентом; выявлена зависимость семантического разнообразия рассмотренных дериватов от лексико-грамматической принадлежности их второго компонента,- охарактеризованы языковые единицы, которые могут выступать межъязыковыми соответствиями таких слов. Впервые в СГ композитов рассмотрены парадигматические отношения, выявлены Факторы, которые влияют на их возникновение.

На втором этапе проведено исследование структурно-семантического строения СГ с исходными сложносуФФиксальными существительными в белорусском и русском языках, описаны причины, которые влияют на словообразовательный потенциал композитов. Дана сопоставительная характеристика структурной организации и семантических отношений между мотивированными единицами СГ с исходными сложными словами в белорусском и русском языках.

Результаты диссертации могут быть использованы в практике преподавания словообразования современных белорусского и русского языков. Итоги сопоставительного исследования могут найти применение при создании переводных, в том числе и гнездовых, словарей, при подготовке соответствующих разделов сопоставительных грамматик белорусского и русского языков.

SUMMERY GODUIKO. Liudmila Alexeyevna Formative Families of Compound Suffix Nouns in Russian and Byelorussian

Key words: composite, compound suffix noun, motivated unit, way of word formation, formative type, formative part, formative family (FF), height of FF. level of derivation, formative zone, interlinguistic equivalent.

The subject of this research is the formative families of compound suffix nouns with a verb component in Byelorussian and Russian. The investigation of FF composites has been com'ed out in two stages: investigation of FFs having not less than two compound words (containing each of the components) as its members and the description of the families headed by the composites.

In the initial stage the main semantic groups and structural types of compound suffix noun3 with a verb component have been described; a dependence of semantic diversity of the examined derivates on a lexico-grammatical duality of their second element has been revealed; the linguistic units which can act as interlinguistic equivalents of such words have been described. For the first time paradigm relations within composite FFs have been investigated, and the factors influencing their appearance revealed.

The second stage saw the investigation of Russian and Byelorussian FF structural and semantic composition, the FFs having the initial compound suffix nouns; the reasons influencing the formative potential of composites have been described. A comparative characteristics is presented showing the structural organization and semantic relations between the FF motivated units and the initial compound words in Russian and Byelorussian.

The thesis findings can be used in practical teaching of word formation in the contemporary Byelorussian and Russian languages. The results of this comparative investigation can find use in compiling translation dictionaries including family-type dictionaries; in writing the relevant sections of comparative grammars of Russian and Byelorussian.