автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.06
диссертация на тему: Служебные части речи в диалектах и говорах азербайджанского языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Служебные части речи в диалектах и говорах азербайджанского языка"

АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. НАСИМИ

На правах рукописи МАНАФОВ НАМАЗ РИЗВАН ОГЛЫ

"УДК 408.7: 412.8—493.4

СЛУЖЕБНЫЕ ЧАСТИ РЕЧИ В ДИАЛЕКТАХ И ГОВОРАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА

10. 02. 06 — Тюркские языки

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук

БАКУ - 1985

Тип. Азерб. жел. дор. 28 мая, 25а. з. 547, т. 100

КАЗАКСТАН РЕСПУШМКАСЫ УЛТТЩ ПШМ АКАДЕШЯСЫ А.Байтурсынов атындагы Т1я б:л1м1 институты

г Г 6 ОД

Колжазба кукщнда

: .ТВ ШЬ'

КАЙРАТ ГАШТХАНУЛЫ

НАШМ=СЕН1МГЕ БАЙЛАНЫСТЫ КАЗАК Т1Л1НДЕГ1 ТУРДТЫ Т1РКЕСТЕР

/этнолингвистикалыц зврттеу/ Маиандыгн 10.02.06 - Ттгрк! тхлдер!

Филология гыяьагыныц кандидаты гшши дврежвс!н алу ушш жаэылган диссертацияныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

АЛМАТЫ - 1995

Жумыс Казахстан Республикасы Улттык; гылым академиясыныц Ахыет Байтурсынов атындагы Тхл бШм! институтында орындалды.

Гылыми жетекш1С1 - КР УГА-ныц академигх, филология гылымыньщ докторы, профессор

Э.Т.КАЙДАРОВ

Ресми оппоненттер: - филология гьмымшын докторы

Е.Н.КАНПЕЙ1С0В филология гылымыныц кандидаты, доцент Р.ШОЙБЕКОВ

Кетеко: мв кеме - Каэац МемлекеттЬс элем тхлдерх универси-

тетЬ

Диссертация 1996 жилы " "м сагат

КР ¥ГА А.Байтурсынов атындагы Тхл б1лхм! институты жанындагы 10.02.06 - т?рк1 Т1лдер1 мамандыгы бойынша филология гылымыныц докторы гылыми дарежесгн алу ушн диссертация моргала тын Д 53.38.01 иамандацдырылган кенеетхц мэжШс1нде коргалады.

Мекек<*яайы: 480021 Алм&ты каласы, Курмангаэы кешесх, 29.

Диссертациямен КР УГА-ньщ Ортальгк; гылыми ¡пт&лханасында /kxwa.ru кал асы, Шевченко кеоес!, 28-гй/ танысуга болады.

Автореферат 1995 ж. " " 7^-гл таратыяды.

Мамандандырылган кецестхн галык»хатаысы, филология гылымыныц кандидаты д - Н.УЭЛИЕВ

¿1

ЖУМЫСТЫЦ КАЛЛЫ СИПАТТАМАСЫ

Дши наным=сен1мдер халыктьщ рухани мэдениетже жататын ерекше цогамдыц цубылые. Оныц т1л мен жазу, эдебиет пен енер, дуниетаным мен философиялык кезцарас т.с.с. рухани еьирдщ баска саласына тчкелей ыцпал жасайтыны бeлгiлi.

Казац халкы ез тарихында кептеген д}ндер мэн дйи наным= сенгмдерд: устанган немесе белг1л: дарежеде олардыц ыцпалына ушыраган. Осыган байланысты т1Л1М1эде де дхни наным=сен1мдг си-паттайтын лексика цалыптасцан. Турацты тхркестер - соныч комац-ты бхр саласы. Алайда, к;азак; т!л1 лексикасында тарихи=мэдени мэн1 зор осы бгр сала, б1рен=саран ецбектерде сез болганымэн, к унт бгг1нге дейгн арнайы зтнолингвистикалыц зерттеу обьект^ бола цойган жок.

Ал, вгын мэнхешде жалпы фразеология, эс1ресе, т1Л1М13дег1 дши наным=сен!мге байланысты цалыптасцан тура^ты тхркестер тхл байлыгы ретшде тек сез енершЬ* ергсЫ кецейт1п кана поймай, сонымен к&тар багзы замандардан берг1 барша рухани ем1р1мхзд1ц байлыгын, оньщ к;ыр=сырларын ез бойына жинап, жан=жак;ты сипат-тауда да ерекше рол} бар. Осы орайда таза т!лд}к фактхлердхц езш гана эерттеумен шектелмгй, сох фактхлердг хальщтын, рухани мэдениет1 ыен тарихына, салт=дэстур1 мэн улттык дуниетаны-мына байланыстыра зерттеудт мацсат етет1Н т:л б1лтм1Н1н жаца да зунарлы саласы - этнолингвистика ерекше роль аткарады. Сон-дыцтан да, жалпы евздхк корымыздагы дхни наным-сенхццерге ка-тысты турацты тхркестердх взге лексикалык топтардан бвл!п алып, зтнолингвистикалык тургьщан арнайы сез етудщ б{р ерек-шел1г1 - бтз бул кубылыстыч табигатын жан=жа^ты да толыц ашуга, олардын жасалу моде льде рш аныцтай отыра, мазмунына, т:л-де пайда болу тарихи себептертне, мотивтергне теренхрек карау-

ra mymkíhaík аламыэ. Диссертациялык; жумыстын Heri3ri максаты да осы- Сондыцтан да 6Í3 фразеологияньщ ез!НД1К жеке проблема-ларына арнайы тоцталмаймыз.

Такырыптыц ц не г т i л i г i /актуальды-лыги/, Ан& т1Л1М13дщ жалпы хв.лыцтык лексик&сшда. еягащы ру-тайпалык fleyipiHeH бастап, казхрге дейхнг: турл1 дшдерд1Н элемент:, оларга катысты дши наным=сен 1мдердin, дуниетаньаедардьщ TbifliK KepiHici сакталган. Олар тiлiмiздe жеке сездер, туракты ттркес, макал=мэтел тгр:нде /Kefl6ipeyi ami, ендг 6ipeyi сирек/ колданылып келедь Алайда 6Í3 булардьщ дЫи неггздергн, жасалу мотивтери бгле бермеЙМ13, оларды тек тхлдегх дайын материал, калыптаскан факт репнде гана пайдаланамыэ. Диссертациялык; жу-мыстьщ eseKTiairi мен кажеттШг! - осы проблеманы этнолингвис-тикалык тургыдан зерттеу жене сол ярдам, бхр жагшан халкы-мыздыц ертедегх д!ни наныи«сен1мдер1 мен дгагетанымына, салт= двстур!не катысты кунды деректер мен мэлЬаеттердт /aíhhíh т*р-lepi, дшге табыну двстгр1, керш i елдерд!ц ыцпалы т.б./ айкын-дасак, exiHmi жагшан, сол деректер мен мэлЬюттердщ туракты т1ркестерге Hería болып, абстракцияланып, бара=бара адам eui-PÍhíh накты K9pÍHÍCTepÍH суреттеу1н саралау.

Зерттеуд1ц н е г i э г i максаты. TMÍMÍ3fleri дЫи н&ным-сенхцдерге байланысты туракты т1ркестер-д! этнолингвистикалык тургвдан карастыра отырып, олардыц жасалу модельдерЫ, калыптасуын жане магына, тулга жагынан дамуын, Tfafleri колданысын, сондай=ак; тэрбиелхк môhïh айкындау. Осы ма^сатка о рай, жумыс алдына темендегздей м}ндеттер койылды :

- Дмк наньш=сен!мдерге байланысты туракты т1ркестерд! ер алуан булактардан жинап, мазмунына, жасалу моде л toe карай жуйе-

леп, такырыбына карай топтастыру;

- Олардщ цалыптасуына негхз болган д1ндердщ тарихына цысцаша шолу жасай отырып, олардан к;андай наным=сен!м бойынша фраэеологизмге негхз болып турганын, мотивтери ашу, этнолингвистикалык табигатын аныктау.

Жумыстыц гылыми жаналыгы. Казан тШндегч жалпы наным=сенмге, адресе д1ни наным«сенхмдер-гв байланысты туракты т1ркестердщ кун! бугчнге дей1н белгхл! себвптермен, этнолингвистикалык эерттеу обьектгс! болмай келу1-не байланысты жане такырыптьщ максатына к&рай, онын гылыми жа-цалыгы деп 613 тхл таж1рибес1нде сиректеу колданылатын такырып-ка катысты бгряама ескх туракты т1ркестерд: жангьгртьш, олардын Д1ни кездерхн ашу мен жасалу мотивтерхн тек бурынгы кечест1к туркология деректерЫ гана емес, сонымен катар кнтай т1Л1нде-Г1 туркологиялык бай булактарга суйене отырып, айкындай тусудх танимыз. Егер туркх-алтай тхлдер1н!ц тацырыпка катысты деректе-Р1 бул этнолингвистикалык кубылыстыц твркхндест1Г1н, взара бай-ланысын б1ршаиа дурыс кврсетсе, оларды сол кене двухрдхч езгиде сырыптай бацылап, гылыми=этнографиялык, теологиялык тургы-дан багалауда бурш белгтсхз болып келген кнтай тхлхндегх квп-теген булактардыц сейлетхлушде гылыми маю зор деп караган жен.

Кумыстыц теориялыц жане прак-т и к а л ы к м а н г . Зврттеудгц теориялык ман1 мынада деп есептейм*з; казак; тглгндегх дхни наным=сеН1мдерге байланысты туракты т1ркестерд5ц этнолингвистикалык тургццан эертте-лу1, свзс1з, жалпы фраэеологизмдер туралы маглуматтарымызды та-кырыптык, теориялык тусыгг1м!зд1 те ре идете туседх. Ол маглумат-

тар, есхресе, туракты тхркестердэд жасалу модельдер: мен магы-налык=такырыптык топтарыныц жаца турлерш гана емес, олардьщ ез1ндхк Д1НИ /ислам, будда, христиан, шаманизм т.б./ наным»се-н:м мотивтерхн де айцындай тусуге кажетть

Жинаган жэне жуйеге келт:р1лген материалдар, оларга бер!л-ген сипаттамалар мен тУС1Н1ктер, тарихи жазба деректер, эр тур-Л1 сезд1ктер /тусхнШрме, кос Т1ЛД1, тарихи, этнолингвистикалык т.б./ жасауга пайдасын типзедЬ Сонымен катар оларды жогары оку орындарында етхлетш лексикология, тарих, д1н, этнология, этнография пэндер* бойынша арнайы курстык жэне сеыинарлык са-бактарды журНзуге пайдалануга болады.

Зерттеу тэсхлдерх. Такырып еректел1гх-не жэне жумыс максатына байланысты диссертацияда тарихи-салыс-тырма жэне этимологиялык, сипаттамалык зерттеу едхстерх кещ-нен пайдаланылады. Салыстырмалы едхс казак халкы мен баска туыс этностардыч тарихы, мэдени, д!ни, генеологиялык т.б. катыстык-тыц тамырын т1л фактхлер} аркылы айкындауга муюпндхк бередЬ бйткенх туыс т:лдерд!ч бхрхнде сакталмаган дерек екмп1с:гнде сакталуы игикЫ т. т. Бул - тгл дамуыньщ завдыяыгы.

Зерттеуге не г ¡з болган материалдар . Диссертацияга кажетт1 материалдарды нег1зтнен казак т1л1 мен баска да турк! т!лдер1ндег1 лексикологиялык ба-сылыццардан, энциклопедиялардан, эр турлх жанрдагы ауыз едебие-т!н1Н /В.В,Радлов, Э.Диваев, А.Лекторов т.б./ бай булактарынан сондай»ак кене, орта гасырда жарык керген /Ы.Кашкари, 10суп Ба-ласагуни т.б./ ецбектерден, ескерткштерден /Култегт, Бхлгека-ган, Тоныкек, Огызнама/ жинастырдык, Сонымен катар араб, парсы кытай т1лдер1ндег1 материалдарды кэдеге жараттык. Будан тыс кептеген тарихи зерттеулердх /В.В.Бартольд, Ш.Уалиханов,

Г.Н.Потанин, Э.Маргулан, Н.Мьщжани, Су Бихай т.б./ 6vriHri галымдардын енбектер1н пайдаландык.

Казак; Т1Л1 бойынша жиналган дши наным=се^мге байланыс-ты 2500-дей туракты ттркесттн негтзтнен уактлдтк сипат алаткн вц кунарлы дегендер1не гана диссертацияда талдау жасалынды.

Кумыстын жариялануы жэне м а -кулдануы. Диссертация КР YFA-нын А.Байтурсынов атындагы Тм 6inÍMi институтыныч этнолингвистика бел1МШ1Н кецей-Т1лген межЪпсшде талкыланды.

Диссертация такьгрыбы бойынша журналдарда 4, гаэеттерде 3 макала жарияланды.

Жумыстын курылымы. Диссертация KÍpicne-ден, eKi тараудан, корытындыдан жене пайдаланылган адебиеттер т131М1нен турады.

ЕСКЕРТУ: Окып тгсЫуге колайлы болу ушн, api техникалык мумкхншШктерге байланысты /ыашинкага басу/, жалпы диссерта-циялык жумыста орыс тШнен тыс баска тглдерде жазылган адебиеттер аударма арцылы керсетглдй Ал диссертацияныц соцында-гы пайдаланылган адебиеттер т1з!м1нде аттары туп нуска бойынша бер1лд1.

ЗШШТЫН ЖГ13Г1 МАЗМШ

К i р i с п е д е такырыптын мадыздылыгы /актуальдыгы/ дэлелдекш, жукыстыц зерттелу дережесх, гыльми»теориялык жацалы-гы мен практикалыц мен i сараланып, зерттеудщ алга койылган мац-сат»мхндеттерх, зерттеуде колданылган эдхс»=тэс1лдер, пайдаланылган Т1ЛД1К материалдар мен адеби булактар, гылыми ечбектер карастырылды.

I - т а р а у . ¡1аным=сен1мдерге цатысты казак тглшдегх

туракты т1ркестерд1ц такырыптык=магыналык жагынан топтастыры-луы. Мадениет пен тхлдгц байланысы 6ip кырынан Караганда маэ-мун мен форманын байланысы сыкылды керхнедЬ Tin - падениеttíh eMÍp суру формасы болса, мэдениетт1 оньщ iniKi mshí, мазмуны деуге болады. Э.Сепир: "Тиши суйенетхн 6ip тугыры - мадениет... ол мэдениеттен тыс емхр суре алмайды. Атап айтканда, ол дэстур болып жалгаскан бхздщ тыныс=т1рш1л1Г1М13д! керсететЫ салт=дэс-турлер мен наныы=сен1мдерден айырыла алмайды". "Тхлдегх лексика ез1 кызмет етш отырган халыктьщ мадениетхн ез калпьгнда бейне-

т

леп KepceTin 6epefli , - дейдх. Erep 6Í3 халыктыц кундел1км ем1рде колданылып хурген сездер1не кец1Л белих, оньщ ар жагы-на зер салсак» тШы1зде ерте замандар мурасы - тгрлх дши на-ным^сенхыдер, дуниетанымдар, салт=»дастурлер сакталганын кере-MÍ3. Населен, оларды мына терхэдх: журек жутцан, xepix болды, куты кашты, урейi ушты, nepici бар, кез тид1, ти тид1, жын сокты, албасты басты, от соккан, жан беру, карга_тамырлы, Польша карга тышар, вашын жайды, тырнагын жалады, ац cytíh кокке сауды, жолын кест1, мойнына буршак салды, ала аркан Kecic-тх, аузына TYKipin койгандай, пешенесхне жазган, шыбын жан, айы окынан туда, кун байыды, аруак конган, аруагы аспандады, кыдыр дарыган, ыаедайы жаршган, кабыргасымэн KeqeCTi, сондай-ак "жетх", "тогыз", "кырык" сиякты "киёлх" саналатын сандар уйыт-кы болып келетш туракты тхркестерден айкын керуге болады.

Алайда бул таргзд1 туракты т{ркестер /кыскаша - ТТ/ кайдан иыкты, кандай негхзде пайда болды, нендей езхндхк eperaneairi бар деген завды сурактарга таза т1лд1к завдылыктарга. суйенш жауап беру mymkíh емес. Ол ушн сол т1лдх пайдаланушы халыктын

I. Сепир Э. Пл туралы. Пекин,1985,186-196-б.

рухани eMÏpiHiH кыр=сырларын терец бглу, ТТ-дщ кальгптасунна Heris болган д1ндер иэн дши наным=сеи1мдерд1Н табигатын, маз-муны мен мотивтерш шву аса кажет. Ол ушш бул tapisfli ТТ-д1ч о бастагы магннасы мен ауыс магынасы араекндагк логикалык бай-ланысты айкындай тусу керек. Такырьэттщ, магыналык жагшан ГТ-дх xiKTey, топтастьгру олардыц курамындагы сеэдердш жалпы жене ор-так магьиасына нег1зделедь Ал оларды тарихи кеэевдерге белу халкымыздын аталмш дидердЫ ыкпалына ушырау fleyipÏMeH сэйкес карастырылады.

Адамзат танымыньгн калыптасуына негхз болатьи к&йнар булак-тардьгц 6ipi - Д1Н десек, казак, халкыньщ баска халыктар сиякты 6ip-6ipiMeH ундесгп жататын кептеген дгндерге - тотемизмге, ани-мизмге, фетишизмге, магизмге сондай=ак дэстурлг дхндерден - будда, христиан, исламга - сенуг дуниетанымыныц ете курдел: екен1н керсетед1.

Осыган орай I-тарауда 6vriHri тхлхм1зде сакталган кептеген наным=сен!мге байланысты ТТ-дщ табигатын ашу иаксатымен сонау кене дэу^рде жасаган TypKi ру=тайпаларынын /сак. хун, уйс!н,

цачлы, йуз, кыпшак, найман, керей т.б./ сенген дхидерме талдау жасалынды. Ыэселен, хун тайпалары езхн коргаушы "туыс", "ата» тек", "камкоршы" деп TveiHin, бхраз ац, кустарга табынган. Олар-да "6epi" Дытайша - поли/ мен "кулан" Дытайша - хулан/ т.б. 19 руга тан тотем1нщ болгандыгы да кытай деректершде хатка ттскен.*

Геродот кешпел1 массагеттер-сактар тек кунге табынып оныц

2

курмет1не жылкы сояды деп жазса, кытай "Тарихнамасында" хундар

1. Хы Шин Лияч» Bip белхм хун сездерше тус1нд1рме. //мАз улт-тар филологиясы . 1982,№3.

2. Геродот. История - Коныратбаев /Казак эпосы тане туркология. Алматы,1987,21-6./ ецбег! бойынша.

эр kyhí хаца шыгып келе жаткан Кунre табынады, хундар Keceui -Тацхрктт танертец /шабуьшга аттанарда/ Кунгв, кеште оралганда Aira табынады, Ай толганда жорьода шыгып, Ай туганда колын ше-

т

гшд1ред1 - делхнген. Mine, бул ата=бабалардыц аспан двнелвр1 wm табигат кубылыстарына табынатьш фетишизм дестурш керсете-íi. Казак салтында кун, ай, жулдыздарды киеЛ1 санау содан калган дэстур болса керек. Сондай=ак жанга сену, рухтарды, аруак-тарды кад1рлеу анимизмдхк таным да, оныц жалгасы - шаманизм де санамызга сакталган сонау кене заманньщ жалгасы."Тарихнамада": 'Баурьо айында тайпа басылары Тэц1ркуттьщ гибадатханасьиа, мау-сш айында АйдаЬар каласына жалпы журт жиналып, ата«бабалар

аруагына, тэчхрге, жерге, жынга, аулиеге тасаттыц беред!" дер

лгаген. Ру басын кад1рлеу, "ата«баба аруагыньщ шапагаты тие-XÍ" деп сену де казак арасында цаз!рге дейш сакталды. куны Ис-ш дхн!нде жок "ас беру", "иек", "аруац такыру" дэстурлер1нен а!*ын квруге болады. Ауру мек кес1рдщ келу1 жауыз куштерден болады деп, 6ipey сыркаттана цалса, камдарга /баксы-балгерлер-ге/ окытып, аластау арекетш жург1зу снякты дэотгрлер typkí ха-вдтарыньщ квб1нде=ак бар. Осы Tapisfli наньш»сен1мдердщ ани-шзы, иаманизы, зороастризм, манихейизы сиякты дхндерге табыну-п байланысты екенд:г1 туралы диссертацияда кецхнен свз бола-дн.

Наным=сен1И дастур1м1зде магияныц алатын орны ерекше бол-ген. 0ныц KepHeKTÍ 6ip тур: - "жадьиау". ЫДашцари: Иат /жады/ "шщбыр жаудыру жэне же л тургызу ушш жады тасымен 1стелет1Н щш" деген tvcíhík бередх. Казак ем1р1нде магия-жадылау адаы-

1. "Тарихнама". ПО-белгм "Хундар шежхресг". Пекин,Жоцхуа' бас-пасы, 1980,204-6.

2. Бул да сонда. 204-6.

3. И.Кашкари. Турк! тндер сезд1Г1. Урхмжх, 3-том,1984,215-6.

-lira сезбен де, ерекетпен де эсер етедт. Ол туралы жушста жан= жацты айтылган.

Злеад1к дестурл! дшдердш де казак халкынын зткикалык ку-рамына KipreH ру=тайпаларга тым ерте ¿эсер еткенд!г1 белгЪи. Мэселен, кытайлардын Хан патшалыгы тусында /б.э.д. 206 - б.э.к. 220 жылдары/ канлы, йуэ тайпалары ундхлерден будда дшш алды-мен ездер1 кабылдап, одан сон онын кытайлар арасында тарауына да улкен улес коскандыгы женшде кытай жазбаларьгнда дерек бар. Сонымен 6ipre турк1лерд1н буддага ceHyi будан кейшде /таспар каган тусында, 572-581/ де жалгаскан.* 15-16 гасырлардагы казак шаруалары арасында кигэден, жгбек булдан 1стелген "буттар" болтан. Казактар ислам дшш кабылдаганньщ езшде де кепка дей1н осы колдан жасап алган буттарьша жасырын табынып, оларды "бут Tanipi" деп атаганы белг}л1.^ Ал "бут" сез1 - саискритше "ЬосОч' SaUvs " /бодисатва/ сезшш кыскаша Typi.

Ал христиан дшш in де туркх халыктарына 6-7 гасырдан кейш ыкпал ете бастаганы белгШ. Бул дшн1н ыцпалына ушыраган керей, найман т.б. ру=тайпалары туралы тарихи /Рашид ад-дин, В.Бар-то льд,^ Э.Маргулан^ т.б./ деректер кеп. Сондай*ак XI гасырдагы араб саяхатшылары "кыпшактар христиан дшше ышажат кылады"

г

деп жазса, Ш.Узлиханов казактар бip нэрсеге тэу ет!п сыйынган-да, "оц колын мандайына, иегчне, он иыгьша, одан сон сол иыгына

1. Су Бихай. Казак мэдениетшщ тарихы.Ур1мж! ,1989,188-189-66.

2. Ницханк Н. Казак тын кыскаша тарихы. Урхмжх, 1987,644-6.

3. Рашид эд-дин. Тарихи шеж!ре. Пекин,1-т.,1986,207-6.

4. Бар то ль д В. Орта Азиянын кыскаша тарихы. YpiMxi,1981,131-6.

5. Маргулан Э. Танбалы тас жазуы.//"Ыура", YpiKcui, 1985,*2,40-45 б.

6. Акатаев С. Кун мен келенке. Алматы,1990,34-6.

типзедГ дейдь1 Бул, ерине, христиан д1н1н!ч салты.

Казак халкыньщ тШнде калыптасып, сакталып кеде жаткан с&нтурлх туракты т1ркестерд1ц шыгу тарихы бхэд1, мхне, осы тэ-кайнар булакте-рге- жетелед1. Ол дши наным^сениедердхн шыгу яг1, пайда болу деугр1 ер турл! болса да, бip=*бipiнeн бай-ланшты екенхн кереьаэ. Тшт1, кейде б:р дЫи дэстур екхнш1 Д1-ни эстурмен уласып, кабысьп синкретизм турхнде ем1р стретхнд1-Г1Н байкаймыз. Ислам мен шаманизмнЬ* баскы=балгерлер дэстур1нен осы 1йлес1мд1лхкт1 кереьиз.^

Наным»сенхмдер санатына ижет1и, "тогыз", "кырык" дееен кие-л! сандар атаулары аркылы жасалган ТТ-де жатады. Хундай тхркес-тер тек осы сандар;.;зн гана шектелмейД1. Дегенмен, олардыц ара-сида "жет1И, "тогиз", "кырык" сандары езгелерден /3,6,12 т.б./ ерепелеу жене кептегон "киеЛ1 угымдар" осы сандардан жасалган ТГ-доц тлесше тиедь Бул кубылыстын шыгу тег! дв тым эраден б&садып, кеп жагдайда шевимх бугЫгх урпак уш1н жумбак болып хеледх. Населен, "жетх" свзхне байланысты тус1Н1к турк! халык-таршда о баста "£етх каракшы" /Хетхгек/ жулдызына табынута каты сш пайда болгандазн, ол туралы наньовденхцдЬс тус!н!к грек, вавкюн, араб, унд1 , славян, кытай, жапон т.б. халыктар мэдение-тхнда де бар екен жане олардыц эркайсысы оны вз!нше тусхндхре-тпдоНн кврвмхз. "Тогиз" туралы да осыны айтуга болады. Ал "кырык* санына катысты "касиетт1 угыидар" тек турк1 халыктарыныц тшвде гана кездеседх екен жэне олардыц калыптасуы кунге табы-нуга катысты тусхндтрхледх. Бул мэселелер диссертацияда жан»жак-ты ею болады.

Казак тШндег1 наным=сен1мге катысты туракты т!ркестердх

1. Уалиханов Ш. Тавдамалы шыгармалары. Ал маты,1985,156-6.

2. £р да сонда. 170-171 бб.

осы аталган ерекшелгктерхне, шьггу тегх мон маэмунына, мотивах негхзхне т.б. байланысты темендег1дей алгы топка белгп карастыр-дык. Олар мыналар:

1-топ: тотемиэмге байланысты туракты тхркестер: укх ^гагу» Карга тамырлы, кекжал бер1, жер1К болу, ит кеЯлек кию, жалан тес, жунд1 балак т.б.

2-топ: фетишизмге байланысты туракты т1ркестер: от аттау, от соккан, от жаккан жер, отка^карау, тутхн1н тутету, кун байвды, кун кердх, айга бага кылдыч ба, айы оцынан туу, жулдызы карсы, жулдызы ыстык1 жулдызы жарык» сэрсенбх - сэтт1 кун т.б.

3-топ: анимиэмге байланысты туракты тхркестер: аруагы аспан-дады, аруагы устады, дем урды, урей1 ушты, куты кашты, жанды ур-лады, жел1гх басылмады, жел тид1, жшы устады, жшына тид1, сай^-тан уялады, пзлеге жолыкты, сор турттх, мавдайы жарылган, буйре-гш бурды т.б.

4-гоп: магияга байланысты турактьг тхркестер: тырнагын жала-ды, шаш^ жайды, мойньма ^уршак; салды, тм^тид 1, коз тидх, аузы-на тукхрхп койгандай, ауыз жаласты, жадылап тастады, журек жуткая, жолын кест: т.б. Алгыс, каргыс мандег1 туракты тхркестер де магияга жатады.

5-топ: дэстурл1 дхндерге /будда, христиан, ислам/ байланысты туракты тхркестер: кабыргасимен кецестх, кабьфгасы кан жыла-ды, дуние жалган, иыбын жан, курбаны болды, ужиактыц тер{ндвй, кыл кшир, пер1штен1н кулагына шалынды, алла жазса, кудай бе рее т.б.

6-топ: киел! сандарга байланысты туракты тхркестер : жет} ата жау, жетх карангы тун, жетх журт, жтi елшеп, бхр кес, тогыз айып, тогыз сый, тогыз жолдыц то рабы, кырык жамау, кырык жШк, кырк^н беру, кыркынан шыгару, кырык казанньщ кулагын т1с-

теген, кырын; пышак болу, ь;ьфыктын^б1р1 - кыдыр, кызга кырык Ж1Г1т свйлесед1 т.б.

Корыта келгенде: магыналык, такыр ьп тык; жене mothbtïk жагы-нан наным=сен1мд1 бтлд1рет1Н казак; тхлшдеН туракты т1ркестер-д1ч жогарыдагы 5 топка белшу^нде белНл: шарттылык та жок емес. Олар о баста дхни угымдар мен наным=сен1мдерге байланысты пай-да болса да, Т1лдегх колданысына карай даму процес1нде mothbtïk байланысын жогалтып, кебici турмыстык ырым=сырым, ритуал TypiH-дег1 штакптарга айналган: кудайга niYKip, т^^_жарылкасш т.б.

П - т а р а у . Нанымдсешмге байланысты туракты TipKec-Tepflin этнолингвистикалык сипаттары - наным=сен1мге байланысты толып жаткан ТТ-ге этнолингвистикалык талдау жасауга багып-талган. Атап айтканда этнолингвистиканын сипаттамалы /компара-thbtïk/ т1л гьшымы мен курьшывдык /структуралык/ тм гьиымы сиякты емес, тiлдiк факт1лерд! халыктьщ рухани медениетше бай-ланыстыра зерттеуше орай, бхз этноска катысты мифологиялык, фольклористикалык, этнологиялык, культурологиялык, лингвистика-лык, тарихи, дгни т.б. деректерд1 езара байланыстыра, салысты-ра карастырдык. Этнолингвистика улттык мэдениетт1Н тарихына терец уцмуге, тiл фактыерше суйенш, оньщ кейб1р умыт болтан беттерш кайта парактауга мумкшд1к бередь "Тхл факт1ле-pi мзн деректер1 - тула бойы тунып турган тарих" fleyiMÏ3fliH ce6e6i де содан.^ Шындыгында да тм 6niiMiHiH этнолингвистика саласынын Herieri MiHfleTi - тiл байлыгы нег^зшде ха-лыктыч рухани eMÏpiH, салт=дастур1 мен улттык дуниетынымын /менталитет«/ жан=жакты керсету болгандьщтан, 6i3 диссертация-да наным=сен1мге байланысты халыктыц тыныс=т1рб1Л1Г1мен 6iTe

I. Кайдаров 9. Этнолингвистика. //БШм жэне енбек,1985,Н0.

19-6.

кайнасып кеткен, тэл1м=тэрбиелтк мэнтсх зор фактхлердхн сырын ашуга тырыстык. Жалпы адамгеряплхк нормаларымэн гасырлар бойы калштасыл, жалгаса дамып, хальо^тьщ рухани казынасына айналган имандьшык, инабаттылык, едептШк, мей1рбандык, кешхр1чдшк, жанашырлыц, тазалык; т.б. осы сиякты тзгг кчасиеттердтн терец та-мырларын аршып керсетудг де 61 з 01р м1ндет:м1з два санадын;. Эри-не, кеэ-келген ТТ-тхн табигатын этнолингвистикалык тургвдан ашып беру, терец тусхну мушпн емес. Сондык;тан да колдагы бар дерек-терге суйенхп, айткан проблекаларымыэ да жок емес. Бул болашак-тагы зерттеулер1М1зде карастырылады деп ойлаймыз.

Диссертацияда наныы«сенхмге байланысты ТТ-дх жогарнда кер-сетглген топтар бойьгнша карастырып, талдау жасадык.

Берхлген материалдын молдыгы соншалык оныц бэр1не жеке=жеке токталу мумк1Н емес. Сондыктан да бтз авторефератта олардьщ кей-б1р!Н гана керсете аламыэ.

I. Тотетизм бойьгнша ертедег1 адамдар куска, жорары алемнхн бейнес1, кек тецхрмен т1лдес1п как пен жердх байланыстырш тура-тын киел1 куш - тотем деп табынган. Наным=сен1мхн олардыч кауыр-сындарын тебеге кадау аркылы б1лд1рген. Олар аспан элем1н шарт-ты турде кескЬщеп, езхнхч тотем /киeлi деп/ сан&ган кусына де-ген курмзтш, наньаисен1М1н эр турл1 тэсммен, ритуалмэн жеткхз-ген. Маселен, казактардьщ "ук1 тагу" дастур1 - осыныц б1р айкын кер1нхсх. Ук1Н1Н улпхлдеген кауырсын, кумрык жун1н казактар адамга кер1к беретхн, жагымды эсер ететш сэнд1 зат ретхнде де, тхл=кезден сактайтын ырымцык зат ретхнде де кун1 бухчнге дей!н пайдаланып келед1. УкШц карещгы тунде керетш кезхнхч ж1тпп-г1, дыбыс шыгармай ушатык сактыгы, кап жасауы т.б. езге кустарда жок ервкшел1ктер1 оны касиеттх, киеЛ1 кус деп санауга себеп болтан. Укшхн жунтн гана емес, казактар ьгрьгм кьиып, оньщ тумсыгы

мен туягын да тумар орнында к;олданады, yki кауьгрсынын, едетте, баланын бас ки1мхне, 6eciriHe жэне жаца той кыпган жастардын туе КИ131 мен шымылдыгына, сал=серглердщ такиясына тагады. Ук1л1 домбыра, ук1л1 тулпар, укЪп ymit сиякты позтикалык те-неулер соныц айгагы. Сондай-ах; укхдей ушу, ук1дей кез: жаркырау, уквдей желкыдеу, УК1дей булгактау т.б. ссы сиякты т1ркестердщ де ез1нд1к /ырымдык/ мотивтер1 болган.

Карга да - 6ip кезде тотем деп танылган киел1 кус. Карга тамырлы казак, к°лыма карга тьшар, карга жундх каттасым, уйрек жунд1 оттасым сиякты т1ркестер буган кув. Бул tepiefli жагдайды 6i3 баска турк1=алтай тхлдес халыктардыч салтынан да кез1кт1рдхк. Мэселен, менжурлерде карганыц манжур патшасы Нуркашты елгмнен куткарып калганы туралы адыз=эцг1ме бар. Сонымен 6ipre мэнжур-лер аулада белгиенгвн жерге лапырактап ет тастаганда, оны кар-галар келш жесе, аруак риза болды деп куанган, жемесе - аруак

бхзге ренжвд1 деп урейленген.* Эвенктер "карга - тэц1рдщ адам-

р

затты жараткандагы KeMsraici", монголдар карганы "жаксылык пен

3

ж&мандыкты катар алып журет!н киел! кус деген. Тувалар карганы MTipce, ол 6УК1Л туваны каргайды деп сенген. Сахалар казаны тотем кус жене "жаЬан кусы" деп санайды екен. Оган себеп -царганыц узак /300 жылдай/ eMip cypyi, кершкел жэне адам таг-дырын билейтгн касиет1не деген ceHiMif Ыундай каргага байланысты наным=сен1мбаскаларда да бар.

Каргага байланысты TT казак тхлхнде кеп болмаса да, темен-

1. Ауыз едебиетг жэне шаман мздениет!. КХР шкг монгол университет: баспасы. 1990,286-288-6.

2. Бул да сонда. 287-6.

3. Монгол Халык Республикасыныц этнографиясы. Уланбатыр.1987, 1-т.,390-6.

4. Алексеев H.A. Ранние формы религии. Нэвосибирск,1980, C.99-III

дег1 деректер карганын тотем болганын делелдейтш сиякты. Ха-лык 1я1нде: б1р=ект балам бар деуд!н орнына кейде "б1р»ек! карга устап отырмыз" деп, "бала" деген угымды табу манхнде атайды, баласкн "каргам" деу - еркелету дастурше байланысты. Менш колыма да карга тышар деп УМ1ттену - карганыц сачгыры-гын - байлыкка балаудан /деыек оныц к&сиеттШгхнен/ туындаган. Бул угымдар бхзге тым ертеден наным=сен:м ретгнде жетхп отьф.

Казак акку кусын да киел1 куска балаган. 8з1н ак каздан шыккан деген ацыз=знг1мек! былай койганда, бертшге дейш бак-сылардын акку терк1н жамьшуы тегш болмаса керек. Тотеццгк танымньщ бгр белг1С1 ез1Н тотем туткан ан, не куопен туыскан санау, не соньщ тур=тус1не, кеск1няп1ш1н1не уксау. Дрмек, акку да туркьлер дастур1нде кенеден келе жаткан тотемнхч бхрх. Оныц б1р далел! - Т1лде сакталган поэтикалык тур акты течеулер мен т1ркестер.

Диссертацияда кус тотеццер1мен катар ач тотеццерие байланысты ТТ-ге де талдау жасалынды.

2. Фетишизмн1Ч тхлдегг жаркын бхр кершхег Айга байланысты мифтер мзн наным«сен1ццерден туындаган: ай коргалау, ай же-лхну, ай а.расы_тол^ болу, туар айдьщ жачасы, бетхнайдай кылу» бетгч айдай болгыр, айга бата кылу» айы оцынан туу т. б. фразео-логизмдерден айкын байкалады.

Ай коргалау деп айдын кем1ген1н, кеш туган кез1Н айтады. Бул ГГ-тхч пайда болуына неНз болган ертедег1 б!р ачыз былай баяндалады: Кун мен Ай ег1з туган сулу кыздар екен. Кунге караганда Ай сулуырак болыпты. Кундерд1н кунхнде Ай сулулыгьи ай-тьгп, Куннгн алдында мактаншты. Бул Куннхч кьгзгандаын тугыза-ды да, ол Айдыч бетш тырнап альт дак тус1ред1. Содан бер1 Кун ез!не жакындай бергенде Ай коргалап, бет1н жасыратын болыпты.

Ал кыгыктаганда Ай толып Kyhhih кызганышын коздыру ушн бет1Н тугел керсет1П, мактанады екен делЫедх. Тхл1М1зде бетщ айдай болгыр деген ТТ осы Tepiafli ыифологиялык угым мен салт=дэстур-лерге байланысты к;алыптаскан. Беттх кескхлеу, тырнап жырту дэс-TYpi кытай жазбаларында сакталган. "Суй патшалыгы тарихыныц" Туркиер шеж1рес!нде туркхлердщ елген адаинын жакындары мэй1т КоЯкяган уйге жиналыл, ас бергеннен соц, сол уйд1н сыртынан же-ri айналып, айналган сайын eciK алдына келгенде пышакпен бетте-piH тхлгхлеп канды жастарын агыза жылайтындыгы айтылган. Ал "Тарюснама" Хундар шеж1рес1нде айтылуынша бет1н тхл1п канату

т

дэсттр1 хундарда да болган. 1 Осы эдеттхц кейб1р элементтерх каза* арасында кунх кешеге дейхн сакталып кедцх. Бет1Н жыртып xwaj кебхнде елгекге белек улкен курмзттщ, адалдыктьщ символы болш саналган. КеЙ1Н келе бет1н жырту - иел1М Т1леу , басына жамвндык Т1леуи деген угымга айналган, Басым парады, бет!м жа-ралн, fcTin jriJUHrip, кезщнен канды жас аккыр, ^тхн^айдай^бол-гыр т.б. ТТ-тер осы дастгрдщ тыдеН керппстерх.

Кунге, жулдызга, отка т.б. табигат кубылыстарына табынуга байинысты калыптаскан туракты т1ркестерд1ц де осы тар!здх эт-нолнгвистикалык сипаттарымен диссертациядан танысуга болады.

3. Анимизыге "жан", "рух" жэне "аруац" угыцдарына байланысты калыптаскан д!ни таныцдар жатады. Олардыц Teri 6ip*6ipi-мен байланысты. "Жан" св31 - "туылган", "жасаган" мэн!ндег1 санасритт1К атау. Бхрак кеп магыналы сез, ол каз!р де "адам",

"Kici" деген угыммен катар "аруак", "кут"» "рух" мэнтаде де

о

колданылады. Шаманизмдегх ракымды жене ракымсыз рухтрр тура-

1. Хи Шин Лияц. Кытайдыц тотецд1К мэдениеть 1992, 299-6.

2, Древнетюркский словарь. Л.: Наука,1969, C.47I.

лы угымдардыц туп=теркш! жанга байланысты. Сондыктан да ка-сиетт: адамдардьщ "жаны" кейЫ келе жеке тгршшк ететш "аруак-ка" айналады=мыс. Ол езш н;ад1рлей б1лген урпакка шапагатш ти-Г1зедх, ал ренж1тсе киест урады. Ал "жаннин" бгр турт "жын", "сайтан", "кесхр", "пале" сыкылды ракымскз "руктарга" айнала-ды да, адаедарга кастандык жасайды. Казацтардыц: пэле жабысты, кырсык шалды, сайтан азгырды, жын сокты деу1 осыган байланысты. Олардан тек баксы шакырып, дем салгызып, зЪир салып, осы тектес "ем=доммен" кутылуга, денеден куш, аластауга болган= мыс. Ол ушш баксьшар раккчцы рухтарды кемекке шакырып, аруак-тарына сыйынган. Халын; тусш1гшде: "аруак" - киел1, касиет-Т1, кысылып=ккналган жерде колдап, дем беретш ата=балалар ру-хы. Т1Л1М1здегг аруакпен байланысты айтылатын фразеологизм-дер осы негчзде калыптаскел. М.: аруагы устады, аруагы аспан-дады, аруак демедг, аруак атты, аруагы коэды, аруак колдады т.б.

Ислам д}н1нде елген адам жаны Т1р1ге эсер етед1 делгнбе-ген. Осыган орай: аруактын казак ттндег1 аты-ие. Ттм1зде аруакты адам деуд{ц орнына иес1 бар адам деп айту, сондай=ак ие жазды -тэц1р колдады, аруак жебедг; ие бермедг, ие берд1, иттш иесг болса, бершш тэн1р1С1 бар т.б. туран;ты тгркестер пайда болган. Мунын бар: - кайтыс болган адам жаны рухка ай-налган сон Т1р1лерге эсер етед1 дейтш анимист™ дуниетаным-нан туындаган. Кейш келе, ауру, дерт - каскунем рухтардан ке-лед1, оны касиетт1 рухтар кемэг1мен емцеу керек т.б. дейтш баксылыкты нег1з еткен шаманизкмен уштаскан. Шаман /саман/ -"елхрмес! бар" деген мэндегг тунгус сэзь Онын казакша бала-масы - "баксы". Баксы атауы кытай тШнде бо ши "уйретуш, тер-биепп, бШцдар" магынасында колданылады.''

I. Древнетвркский словарь. Л., 1969, С.82.

Кумалак; тарту - адам емгрш болжау yoíh колданылатын на-ным=сен1мдтк мен i бар балгерлгк ерекетт1н 6ip rvpi. Туптеп кел-генде, ол анимизм, шаманизммен сабактасып жатады. Халкымыз бел-Г1Л1 керхпкел касиет1 бар адацдар мен аруак конган адамдар гана кумалакшы бола алады деп сенген. Кумалакшылардын 1Ш1нде "жында-рын аакырып алыл" сейлесетга баксы кумалакшылар да болган. Ку-малакка байланысты Т1л1м1зде:он кабагы тарту, мандайы жарылу, мандайы ааык, бУйхр1_ток» ^H^L^il?" KYTy» КУйысканы бе pin т.б. осы сиякты туракты тхркестер калыптаскан. Мэселен, кумалак мавдайы - кумалак басыцдагы ортадгы топ атауы. 0л "болашак, ал-дагы тагдыр" деген угыцды бтлдхредх. Мацдайы ашык - кумалак мац-дайьиа уш тал кумалактьщ м гае лену i, бул жагдайды кумалакиы "ой-лагашщ болады" деп жориды. Осыган байланысты маадайы жару, мавдайы жарылган, мавдайына жазып койган, пешенем!зге не жазса, соны *ерем1э, мандайы ашылган ТТ-тер калыптаскан. Бул нанымдар-дыц 6ip жагынан ислам дЬиндеН "алла тагала ез пендесжЬ} алда не KepeTÍHiH мавдайына жазып койган" деген уагызымен де уштасып жатканы байкалады.

4. Магияга байланысты аю, жолбарыс, кабылан сиякты аэулы, журекг! болу уштн олардыц журегхн жуту керек деген накым-сен!м негхзгнде журек жуткан - ер журек, батыр магынасындагы ТГ калып-тасса, кеп жасаган кария, батыр, шешен, енерпаз адацдардьщ "Кейга ез1мдей болып ессш, eMip cypcÏH, тартсын" деген ниетпен баланыц аузына TYKipy едетшен аузына TYKipin койгандай Tip«eci туындаган. Иарияньщ тагы 6ip Typi - "жадылау" аркылы кун жайлату /ягня жацбыр, кар жаудыру, жел кетеру/, арнайы жады тастар кеме-гхмен* сикырлау, жадылап тастау. Осы наньш=сентмге байланысты TuiMiafle: адам тшне аспандагы булт yttipijiefli, басын айнаддыр-

I. М.Кашкари. TypKi тхлдер сездЫ. Урхмжг, 3-том,1984,1-6.

ды, жадыбас kící т.б. ТТ-тер пайда болган. ТШюздеп алгыс= каргыс мендег1 т1ркестердтн кебх=ак сеэ магиясына сенуден кел1п шыккан. Булар туралы диссертацияда айтылды.

5. Т1Л1мтг>дегт ТТ-дтц бгрталаЯы ислам длине байланысты калыптаскан. Маселен, "курбан айт" игйрамына байланысты курбан-дык шалу дастур1 Мухаммгт пайгамбар туудан кеп бурынгы араб ру=тайпаларында теурге кулшылык ету гурпы рет1нде пайда болган екен. Бундай кеде кебшде кузде жана eric жинардын алдында ет-кiзiлгeн. Кейж ол эдет ислам aíhí кез^де де жаца тус алып, жалгастырылган. Бурын курбан шалу Мгкке тон^регхнде, кагба ба-сында танхрлерге арнап втк1з1лсе, кейтн apóip мусылман кауымы езшхц мусылмандык парызын ез турган жержде 9TKÍ3eTÍH болган, курбандык малы ужмадка Kipy уппн шалынган. Ал б/л адет=дастур-дщ ар жагында толып жаткан тусш1ктемелер тагы бар. Уаселен, курбандыкка шалынган мал "тыл кеп1рден" оту увпн кажет дейдь Тозацтьщ ycTÍHeH eTeTÍH бул Kenip - ейел шашыныц талшыгынан kí-кшке, кылыштын жузшен етк1р,тозан;тын imi - жанып турган оттан да ыстык деп сипаттайды. Курбандык шалмаган мусылман будан ете алмай тозакка Tycin KeTefli деп TycÍHflipefli т.б. MiHe осы дэстур» ритуалдарга катысты тты1зде "ужмак", "тозак" жен1нде де кепте-ген ТТ-тер калыптаскан: курбандыгы болу, ужмакка Kipy, ужмактьщ терЬщей, кыл Kenip, тозак отына кую, тозактан куткару т.б.

Ертедегт сактар кун тацгрге зрнап курбандык шалса, кене туркхлер аспандагы кек Tarçipre 6epTÍH келе аруакка арнап адсар^ас_^тагаи. Карап турсак, 6ip=6ipiHe жалгасын тапкан 6ip дэстур.

Буддизмде де адамньщ жер бетшдеН т1риплт - жалган емгр, ол елгеннен кейш патша, бакытты адам болып кайта туады, егер ол eMip ауыртпалыгына кенбесе, о дуниеде жаны ecÏMfliKKe, курт=

кумырскага, жылан=шаянга кешу1 мумкш деп уагыздайды,* Ек1 ду-ние уагызы ислам д1н:нде до айтылады. Населен, фэниден бакига кету, фени жалган, екх дуниеде бхрдей сияцты т1ркестер осынын сарыны. Сондыктан болу керек жан сез1н:ц о бастагы мен1 кене санскритте "кайта туьслган", "кайта жасалган". ТуркI елемшде санскрит тмшщ буддизммен бipгe тиг1зген есер1 тарихтан бел-гЫ. "Канньщ" шыбын болып денеден ажырап ушып журу!, "мурыннын ушыныч ушына конуы", "кезхне кер1ну", "жанныц жаЬанамга кету1" т.б. осы сиякты т1ркестердщ тмде сакталуы бекер болмаса керек.

Т1Л1М1здег1 кабыргасымен кецесу деген «ркестщ уйдег! ейе-л:мен, семьясымен акьидасу" менхнде колданылатындыгын елдщ бе-Р1 б:лед1. Ал осы т1ркестЬ< шыгу теркам христиан дхнЫхц касиет т! к1табы "Таураттан" 1здеуге болатын сияцты. Осы кгтаптыц "Жа-ратылыстыц басталуы" атты тарауында к/дай кек пен жерд! жарат-кан соц топырацтан еркек адамды жасап, оган жан бтрхп, "адам-ныц жалгыз болганы жараспас" деп, оньщ бгр кабыргасынан ейел

о

жасап бередх. М1не осы ацыз нег1з!нде пайда болган "эйелх-мен /ауыс магынасында - жакынымен/ кенесейхн, ацылдасайын" деген угым "кабыргаммен кецесейш'деген тхркес турхнде калыптас-кан.

"Киелх" сандар деп танитын сандарга байланысты турацты тгркестер де дхни т.б. накыи»сен1м мен салт-дэстурлерге неггз-делген. Ал, "жеп", "тогыэ", "кырык" сандарыныц "ккел1" сана-латын себеб1 - олардьщ сандык магынадан заттык ыагынага, одан барып, купил сыры бар болмыстагы кубылыска айналуында. Населен, "кырык" кейде сандык магынасын кецейтш "кепти" угывды б1ЛД1-редг. кырык жамау, кырык ^убылу, кызга к^ык_Ж1ггг сейлесед1 т.б,

1. Казак энциклопедиясы. 1973, 481-483-6.

2. Киелх кхтап. Таурат, Забур жэне 1нж:лден алынган тавдаыалы жазбалар. 1994 , 5-Ю-б.

Ал осы "кырык" саны заттык магынасынын устше "касиетт1, кастер-Л1И, исалт=дестурл1 ырым=сырым", "наным=сен1м" т.б. угымдарга байланысты косымша ман=магына устемелеп "киел1кке", "касиетт1-Л1кке" ие болу нэтижесшде: цыркын беру, кыркынан шыгару, кы-рыктын - кыдыр, кырык пцлтен, кырык цазаннын кулагын пс-теу т.б. осы сиякты кептеген ТТ-тер калыптаскан. Осы сиякты "терт", "тогыз" сандарынан да жасалган тхркес Т1Л1кпзде баршы-лык жэне олардьщ арасында сан алуан жасалу моткатерх турады. Населен, "терт" - кун айналымындагы терт багыт утымын б1лдхр-се, УШ-ГХ гасырдыц мурасы саналатын Култегхн жыры мен Огызнама

т

жырында мунын айкын кер1н1с1 бар. Кытай деректерхнде "Хундар ез косындарын терт турл1 тустей атка мхнг131п, карсы жакты кор-шауга алганда, терт багыттан - «ыгыс жагынан - кек аттылар, тус-Т1К жагынан - торы аттылар, батыс жагынан - акбоз аттылар, те-

2

Р1СТ1К жагынан - кара аттылар иабуылга шыгады деп кврсет1лед1. Будан бхз сол кездег1 хундардын "кун тэн1рхне" табынатынын, кун-нщ кен^тытехч козгалысына, аспанныч рен=тусхне карап терт багытты айырганын, эрбхр багытты символдык рен=туспенен белгх-леген!н керемхз: шыгыс - кек тгс, онтуст« - торы /кызыл/ туе, батыс - ац тус, солтуст« - кара тус. Каэац тарихындагы белгх-Л1 "ак орда, кек^орда, ак Уйсхн, сары уйсхн, кара канлы, ак кадлы, ак найман т.б. атаулар сонау ертеден жалгасып келе жат-кан терт турл1 багыт=багдар угымына байланысты болса керек. Осындай символикалык угым нег1з1нде калыптаскан: тен1рект1н терт бурышы /жер жуэх/, терт жа»< болу /берекес1 кету/, терт ку-быласы сай /бархне колы жеткен/ т.б. т1ркестер тШм1зде кеп=ак. Жалпы "киел1" сандар уйыткы болып келетхн ТТ-тер туралы диссер-тациялык жумыста то лык таныстырамыз.

1. Еявлг1 дэу!р эдебиет1. Алматы, 1991, 6,10,71-66.

2. "Тарихнама" П0-бел1м "Хундар шежхрес!". Пекин,1930,20Ь-б.

- 24 -

Корытып келгенде айтарымыз: дши наным=сентмге байланысты казак тхл!ндег1 туракты TipKecTepfli зерттеу - ecKiHi жангырту емес, рухани дунием1эд{н тхлдхк фактхлерш магына жагынан топ-тастыру, этнолингвистикалык тургыдан эерттей т/су аркылы олардыч шыгу, калыптасу процестерш, mothbtík нег1здерхн аныктау. Осыган орай диссертацияда 6Í3 мына темендегвдей меселелердх айкындадык деп айта аламыз:

BipÍHmifleH, сан алуан дхндер мен наным=сен1мдерге Т1келей ца-тысти ТТ-д1ц калыптасу тарихына шолу жасалынып, олардыц нацтылы MOTHBTepi к&растырылды.

Ек1нш1ден, дши наным=сен 1мде pre байланысты калыптаскан лексе-малар мен т1ркестерд1Н Ke6i ерте кездщ туындысы eKeHfliri анык-талды, кейб}реулерхн1н булактары, пайда болган кезенцер1 карас-тырылды.

YœiHmifleH, карастырып отырган ТТ-д1ц туу ce6e6i к en жагдайда мифологиялык, астрономиялык. магиялык т.б. наным»сенхмдер мен ачыз=эцг1мелерге байланысты екенд1гх айкындалды.

Тертхюйден, наным=сен1мге байланысты тхркестердщ узак дзухр барысында алдымен жай /ерк1н/ тхркес ретхнде, одан сон туракты Т1ркеске айналу процесхнде магына жагынан дамып, esrepicKe TYcin эр flayipfleri халыктьщ ой=санасына сай накты eMÍp оындыгына гйле-cin отыратындыгы байкалады.

Бес1нш1ден, aíhh наным=сен1мге байланысты жеке сездер мен ТТ-тер Т1ЛД1ц лексика байлыгындагы турацты да 6epiK, кене де байыр гы тобын курайды, керкем сез корындагы кунарлы, астарлы, бейнелх всерл1 сез енерхне жатады. Бул тхркестер керкем адебиетте еткен euipÍMÍs бен кене дуниетанымымызды ез бояу=накышымен суреттеу тшн жи1 колданылатын тарихи сырга толы керкевдхк куш=куатка мол, жалпы Д1ни лексиканын мэйегх болып саналады.

Алтыншвдан, осы касиеттерхне байланысты наным=сенхм нег1з!нде

калыптаскан ТТ-тер тек Т1лш1лер ушш гана емзс, сонымен катар этнолог, тарихшы, этнографтар ушн де фольклористер мен медениет танушьиар, окытушылар упин де кажетт1 деп б1лем1з.

Диссертация такырыбы бойынша жарияланган мак; ал алар:

1. Гурып=эдет1м1э туралы.//"Улттар" журн. Пекин,19У1. Ю-54-56 бб.

2. ЕртедеН дгни наным^сенхмдердщ т1Л1М1ядег! гздерг туралы. //"Ил жэне аударма" журн. Урхмж! ,1991. №1.61-67 бб.

3.Касиетт1 жет1 саны кайдан шыккан?//"3ерде",1994. №5.7-8 бб.

4. Карга да киелх кус па? немесе ол туралы кене дуниетанымга катысты атаулар сыры.//"Ана тШп, 1994.»29.

5. Куннен туган таным.// КР УГА-ныц Хабарлары, Тгл, едебиет сериясы,19Уб.№1 /басылынца/.

РЕЗЮМЕ

ГАБИТХАНШ КАЙРАТ Этнолингвистическое изучение устойчивых выражений в казахском языке, связанных с народными верованиями и повериями.

Во введении диссертации обосновываются актуальность темы, цели и задачи исследования, научная новизна и ее те< ретическая и практическая значимость.

В первой, главе диссертации устойчивые выражения в казахском языке, связанные с народными верованиями и повериями, подвергаются тематической и семантической классификации с точки зрения отнесенности этих выражений к той или иной религии имевшей место в истории казахского народа.

Во второй главе диссертации устойчивые выражения подвергаются этнолингвистической характеристике с целью выяснения древних истоков к моделей их образования, особенностей мотивизации, переносного употребления и эволюции структур-но»смыслового развития по основным классификационным группам. При этом впервые использованы китайские источники.

В заключении обобщены результаты и выводы исследования, научно»практичэекая значимость.

RESUME

Kayrat Gabitkhanuli

Ethnolinquistic study of idioms in the Kazakh language connected with the folk

creeds and popular believes.

The Introduction of the thesis deals with actuality (ui.c,ency) of the theme, aims and tasks of the investigation, scientific novelty and its theoretical and practical significance.

The first chapter of the thesis deals with the idioms in Kazakh connected with the folk creeds and popular believes, thematic and semantic classification from the point of view of belonging of these expressions to that or other religion which took place in the history of Kazakh people.

The second chapter deals with the ethnolinguistic characteristics of idioms to clear up the ancient sources and models of their formation, peculiarities of motivation, figurative use and evolution of structural-semantic development on the main classificational groups. The Chinese sources are used for the first time.

The Conclusion deals with the generalized results and inferences of the investigation,scientific-practical significance.