автореферат диссертации по истории, специальность ВАК РФ 07.00.02
диссертация на тему: Социально-экономическое и политическое развитие Полоцкого воеводства в первой половине XVI в.

Полный текст автореферата диссертации по теме "Социально-экономическое и политическое развитие Полоцкого воеводства в первой половине XVI в."

N

УДК 947.65 «15» (043.3)

DAPOHIH Васіль Аляксеевіч

САЦЫЯЛЫ1А-ЭКАНАМ1ЧНАЕ I ПАЛ1ТЫЧНАЕ РАЗВ1ЦЦЁ ПОЛАЦІСАГА ВАЯВОДСТВА У ГІЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVJ СТ.

07.00.02 -айчынная гісторьія

АУТАРЗФЕРАТ дьісертацьіі на суісканне вучонай ступені кандидата пстарычных навук

Мінск - 2000

Праца выканана на кафедры гісторьіі Беларусі старажытнага часу і сярздніх вякоу гістарьічнага факультэха Беларускага дзяржаунага універсітзга

Навуковы кіраунік -Афіцьійньїя апаненты:

Апаніруючая арганізацьія -

кандидат пстарычных навук Лойка П. А.

доктар гістарьічньїх навук, прафесар Грьіцкевіч А. П. кандидат пстарычных навук Сагановіч Г. М. кафедра гісторьіі Беларусі Беларускага дзяржаунага педагагічнага універсітзта імя М. Танка

Абарона адбудзецца 2000 г. а /у гадзіне на

пасяджзнні савета Д 02.01.05 па абароне дысертацый на суісканне вучонай ступені доктара навук пры Беларускім дзяржауным універсітзце (220050, г. Мінск, пр. Фр. Скарыны, 4, п. 206; тэл. 226-01-75).

3 дысертацыяй можна азнаеміцца у бібліятзцьі Беларускага дзяржаунага універсітзта.

Аутарэферат разасланы 2000 г.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый кандыдат пстарычных навук, дацэнт

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасць тэмы даследавання. Абраная праблема мае важнас значэнне для развіцця нацыянальна-дзяржаунай свядомасці беларусау на сучасным гістарьічньїм этапе - этапе станаулення беларускай дзяржаунасці. Працэсы нацыянапьна-дзяржаунага будауніцтва сталі асноунай прычынай трывалай цікавасці грамадства да гістарьічнага мінулага нашага народа. Асаблівьі інтарзс у навуковых і грамадскіх колах вьіклікаюдь праблемы, на вывучэннс якіх у папярэдш перыяд звярталася недастатковая увага. Да іх ліку належыць становішча Беларусі у цэлым і асобных яе рзгіенау у Вялікім княстве Літоускім. Нягледзячы на прыкметнае ажыуленне апошнім часам даследаванняу, прысвечаных айчыннай гісторьіі XIII - XVI стст., тэта тэматыка усё яшчэ застаецца адной з самых спрэчных і дьіскусійньїх для псторыкау. Абраная тэма атрымала вельмі абмежаванае асвятленне у гістарьіяграфіі, яна ніколі не была прадметам самастойнага навуковага даследавання. Такое даследаванне дасць магчымасць на канкрэтных фактах паказаць рэальнае становішча аднога з найцікавейшьіх з гістарьічнага пункту гледжання беларускіх рзгіенау у складзе Вялікага княства Літоускага.

Сувязь работы з навуковьімі праграмамі. Дысертацыя выканана у межах праграмы даследавання кафедры гісторьіі Беларусі старажытнага часу і сярздніх вякоу гістарьічнага факультзта Белдзяржуніверсітзта 891/91 «Эвалюцыя саслоунай структуры грамадства і працэсы дзяржаунага будауніцтва на беларускіх землях у эпоху сярэднявечча і повага часу» (1996-1998), зацверджанай загадамі Міністзрства адукацьіі РБ № 05-8/39 ад 27.02.1996 і рэктарата БДУ № 104-Д ад 10.02.1998.

Мэты і задачы. Мэтай даследаваня з’яуляецца навуковае асвятленне і характарыстыка- галоуных- тэндэнцый, заканамернасцей і фактау зканамічнага, сацьшльнага і палітьічнага развіцця Полацкага ваяводства у 1-й палове XVI ст. у іх узаемадзеянні.

Для дасягнення пастауленай мэты належыць вырашыць наступныя задачы:

-вызначыць прыродныя і людскія рэсурсы рзгіена;

-вывучыць асноуныя накірункі развіцця зканомікі па яе галоуных галінах (сельскай гаспадарцы, рамёствах, гандлі);

-даследаваць сацыяльную структуру грамадства, становішча саслоуяу, сацыяльных слаёу і груп, прасачыць найважнейшыя працэсы у дадзенай сферы;

-прааналізаваць палітьїку цэнтральнага урада у дачьіненні Полаччыны, эвалюцыю палітьічнага ладу і унутрьіпалітьічньїх стасункау.

Аб’ект і прадмет даследавання. Аб’ектам даследавання з’яуляюцца працэсы сацьіяльна-зканамічнага і палітьічнага развіцця, якія адбьіваліся у Полацкім ваяводстве Вялікага княства Літоускага у 1-й палове XVI ст. Храналагічна праца ахоплівае 1498 - 1563 гг. У якасці ніжняй часавай

мяжы дысертацьй прыняты 1498 г. - год надання Полацку магдэбургскага права. Гэта падзея стала новай, этапнай у гісторьіі як горада, так і усяго рзгіена. Пасля узяцця Полацка войскамі рускага цара Івана Грознага у 1563 г. гістарьічна стабільнае зканамічнае, сацыяльнае і палітьічнае адзінства Полаччыны было парушана, бо яе пауначная і дзнтральная часткі бьілі уключаны у склад Рускай дзяржавы, а пауднёвая засталася над кантролем Вялікага княства Літоускага. Гэтым самым быу распачаты новы перыяд у яе гісторьіі.

Метадалогія і метады даследавання. У аснову даследавання пакладзена неапазітьівісцкая метадалогія. Вьїкарьістоуваліся пстарычна-, генетычны, параунауча-гістарьічньї, рэтраспектыуны, статыстычны метады, структурна-функцыянальны аналіз. .

Навуковая навізна дьісертацьіі. Сам прыняты у працы рзгіянальньї комплексны падыход надзвычай рздка выкарыстоуваецца у айчыннай гістарьічнай навуцы. Разам з дастаткова вузкімі храналагічньші рамкамі даследавання ён дау магчымасць падрабязна вывучыць галоуныя факты, з’явы і тзндзнцьіі гістарьічнага развіцця Полацкага ваяводства у 1-й палове XVI ст. і атрымаць новыя навукова значныя вьшікі. Яны закранаюць усе вывучаемыя сферы і дазваляюць у значнай ступені па-новаму зірнуць на гістарьічнае мінулае як Полаччыны, так і Беларусі у цэлым. Упершыню зроблена спроба вызначыць колькасць і дьінаміку змянення насельніцтва вывучаемага рзгіена; на канкрэтных прикладах прадэманстраваны ¡стотныя адрозненні у шчьільнасці насельніцтва і зканамічньїм развіцці пауднёвай і пауночнай частак ваяводства; высветлены стан і динаміка развіцця галоуных галін зканомікі, іх арганізацьшньїя формы, многія з якіх зафіксаваньї упершыню; упершыню зроблена спроба; статыстычнага вывучэння структуры і галоуных накірункау звалюдьіі мясцовага землеуладаїшя; прапанаваны новы погляд на палітьічньї лад і унутрьіпалітьічную барацьбу, асноуныя прынцыпы урадавай палітьікі у дачьшенні Полацкага ваяводства.

Практичная значнасць атрыманых вьінікау палягае перш за усё у магчьімасці іх выкарыстання для напісання абагульняючых прац па гісторьіі Полацкай зямлі і Беларусі у цэлым, пры падрыхтоуцы лекцыйных і спецыяльных курсау адпаведнай тзматьїкі. ..

На абарону выносяцца наступныя асноуныя палажзшіі дысертацьй:

1. Па шчьільнасці насельніцтва і ступені гаспадарчай асвоенасці Полацкае ваяводства выразна дзялілася на дзве часткі: больш заселены і лепш зканамічна развітьі пауднёвы бераг Дзвіньї і радзей заселены і горш асвоены пауночны.

2. Галоуньїмі таварамі полацкага экспарту бьші хлеб, лес і прадукты яго перапрацоукі, воск; імпартаваліся соль, тканіньї, металы і металічньїя вырабы. У гандлі двума найбольш важньїмі прадметамі полацкага экспарту

з

склалася спецьшлізацьія: хлеб вьшозіла шляхта, а лес і лесапрадукты -мяшчане.

3. Полацкае мяшчанства мела виразную стратьіфікацьпо. Паводле маёмаснага становішча у ім вьілучаліся тры слаі: ніжні («чорныя людзі»), сярздні («паспольства») і верхні, у рамках якога сфарміравауся патрыцыят. Гарадскі патрыцыят Полацка складауся з гандлева-землеуладальніцкай арьістакратьіі. Рамесная вярхушка не займала у ім колькі-небудзь прыкметнага месца.

4. ПІляхецкае саслоуе Полацкага ваяводства склалася на аснове мясцовага баярства. У вывучаемы перыяд колькасна пераважала дробная і найдрабнейшая шляхта, аднак большая частка земляу належала сярзднім і дробным землеуладальнікам. Галоуньїмі тзндзнцьіямі развіцця шляхецкага землеуладання з’яуляліся яго агульны рост і драбленне.

5. Асаблівасцю сацьіяльна-зканамічнага развіцця рзгіена было моцна развітае мяшчанскае землеуладанне. Аднак у 1-й палове XVI ст. яно хутка скарачалася і драбнела.

6. Шзраг артыкулау устауной граматы, якой быу заканадауча аформлены аутаномны статус Полаччыны у складзе Вялікага княства Літоускага, у 1-й палове XVI ст. ужо не дзейнічау на практыцы. Пры захаванні многіх спецьіфічньїх рысау палітьічньї лад Полацкага ваяводства звалюцьшнавау у бок уніфікацьіі з агульнадзяржауньїмі нормамі і стандартамі.

Асабістьі уклад суіскальніка. Дысертацыя з'яуляецца самастойнай даследчыцкай працай. Яна грунтуецца на широкім коле апублікаваньїх і архіуньїх крьініц, значная частка якіх упершыню уводзіцца у навуковы абарот. Прапанаваныя аутарам пастаноука праблемы і падыход да яе вырашзння дазволілі выпрацаваць новае бачанне працзсау сацьіяльна-зканамічнага і палітьічнага развіцця Полацкага ваяводства у 1-й палове XVI ст. у іх узаемны уплыу.

Апрабацыя вьінікау даследаваїшя. Матэрыялы і вьінікі даследаванняу па тзме дьісертацьіі бьілі пакладзены у аснову дакладау і паведамлешіяу на б міжнародньїх навуковых канферэнцыях: канферзнцьіі, прысвечанай 400-годдзю Берасцейскай царкоунай уніі (Брэст, 1996), Другой Усебеларускай канферзнцьіі гісторьїкау (Мінск, 1997), "Усходнеславянскі сярэднявечны горад" (Віцебск, 1997), III канферэнцьн "Гісторьш і археалогія Полацка і Полацкай зямлі" (Полацк, 1998), "Беларускі горад у часе і прасторы" (Наваполацк, 1998), "Гістарьіяфафія гісторьіі Беларусі: стан і перспектывы развіцця" (Мінск, 1999). Дысертацыя была абмеркавана і атрымала станоучыя водгукі на пасяджзнні кафедры гісторьіі Беларусі старажытнага часу і сярздніх вякоу гістарьічнага факультэта БДУ.

Апублікаванасць вьінікау дысертацьй. Асноуньм вьінікі дьісертацьіі надрукаваны у матзрыялах 3 навуковых канферзнцый, 2

артикулах у навуковых і 1 - у навукова-публіцьістьічньїм часошсе, 2 матэрыялах кніг. Агульны аб'ём апублікаваньїх прац - 65 старонак.

Структура і аб’ём дысертацыь Праца складаецца з уводзінау, агульнай характарыстьш работы, 5 глау, заключэння і спіса літаратурьі. З агульнай колькасці 109 старонак бібліяграфія займає 9. Пры напісанні працы выкарыстаыа 160 крьініц.

_ АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Ва "УВОДЗІНАХ" даецца характарыстыка сучаснага становішча праблемы.

У "АГУЛЬНАЙ ХАРАКТАРЫСТЫЦЫ РАБОТЫ"

абгрунтоуваюцца: актуальнасцт тэмы; сувязь работы з навуковьімі праграмамі; мэты і заданы дьісертацьіі; аб'ект, прадмет, метадалогія і метады даследавання; павуковая навізна работы. Змешчаны асноуныя палажзнні, якія выносяцца на абарону; адзначаюцца асабістьі уклад суіскальніка, апрабацыя вьінікау дьісертацьіі, яс структура і аб'ём.

Першая глава - "ПСТАРЫЯГРАФ1Я І КРЫНЩЫ" - прысвечана аналізу гістарьіяграфіі праблемы і стану крьініц.

1.1. Гістарьшграфія. Літаратура па праблеме даследавання абмяжоуваецца невялікім пералікам прац, у якіх розньш яго раздзелы знайшлі неаднолькавае асвятленне. Найбольшую увагУ гісторьїкау прыцягнула сацыяльная структура грамадства і яе эвалюцыя. Зканамічнае і палітьічнае развіццс Полацкага ваяводства аказаліся вьівучаньїмі у значна меншай ступені.

Першай спецыяльнай працай, прысвечанай гісторьіі Полаччыны зпохі ВКЛ і Рэчы Паспалітай, стала яго карта 2-й паловы XVI ст. і тлумачальная запіска да яе М.М. Аглобліна, апублікаваньїя у 1880 г.1 Нягледзячы на непаунату і шэраг памылак, карта захоувае сваю навуковую каштоунасць і да цяперашняга: часу застаецца фактична найбольш падрабязнай картай Полацкага ваяводства.

... Вялікім крокам наперад у вьівучзнні гісторні ВКЛ і Полаччыны як яго складовай часткі сталі манаграфічньїя працы шэрагу буйных расійскіх гісторьїкау-пазітьівістау канца XIX - пачатку ХХ стст. М.К. Любаускі, абапіраючьіся на широкую базу пісьмовьіх крьініц, многія з якіх єн упершышо увёу у навуковы абарот, акрзсліу тэрытарыяльныя межы Полацкай зямлі, у агульных рысах ахарактарызавау яе палітьічньї лад, становішча • сацыяльных слаёу мясцовага грамадства.2 Працы М.К.Любаускага вызначаюцца вьісокім навуковым узроунем, яго высновы

1 Оглоблин H.H. Объяснительная записка к карте Полоцкого повета во 2-й половине XVI века У/ Сборник

Археологического института.- Кн. 3,4,-СПб., 1880. ■ ‘

2 Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства.- М.: Унив. тип., 1892.- С. 254-261, 351; Его же. Литовско-русский сейм.- М.: Унив. тип., 1900.- С. 159-160, 605-607; Его же. Очерк истории Литовско-Русского государства.- 2-е изд.- М.: Московская худож. печатня, 1915.-С. 89-93, 170-171.

і назіранні грунтуюцца на уніклівьім вьівучзнні першакрьшіц, і пераважная іх большасдь не вьіклікае сумненняу. Шырока карыстауся матзрьіяламі полацкай рзвізіі 1552 г. для характарьістьікі становішча шляхты ВКЛ І.І. Лапо.1 Ён выказау слуиінае назіранне адносна колькаснай перавагі на Полаччынс беднай і найбяднейшай шляхты і працэса яе далейшага драбнення і абяднення. Асноунуїо увагу М.В. Доунар-Запольскага прьіцягвалі пьітанні сацьіяльна-зканамічнага развіцця ВКЛ, у тым ліку і Падзвінскага рзгіена.2 Даследчык упершьгаю зрабіу спробу вывучэння зканомікі Полацкага ваяводства і дзейнасці урада у ізтай сферы. Асабліва падрабязную характарыстыку ён дау знешнему гандлю Полацка.

Статыстычпаму аналізу сацыяльнай структуры полацкага грамадства па матэрыялах рзвізіі 1552 г. прысвечаны вялікі артыкул У.А. Панова.3 Гісторьік упершыню зрабіу спробу усебакова вывучыць колькасныя характарьістьікі сацыяльных слаёу і фуп, зафіксаваньїх у згаданай крьшіцьі, і звязаныя з імі працэсы сацьіяльна-зканамічнага развіцця. Аднак прапанаваная навукоуцам класіфікацьія у многім непаслядоуная і дауно не адпавядае падыходам і метадычным асновам, прынятым у сучаснай гістарьічнай навуцы, таму яго высновы патрабуюць крытычнага стаулення.

Пасля рзвалюцьіі вялікую увагу гісторьіі Полаччыны зпохі Вялікага княства Літоускага надавалі гісторьікі Беларусі. У сваім артыкуле, прысвечаным становішчу Полацкай зямлі на пачатку XVI ст.,4 У.І. Пічота зрабіу спробу комплекснага вывучэння рзгісна. У працы прааналізаваньї узровень развіцця зканомікі, прычыну праірзсу якой даследчык бачыу перш за усё у дзеянні гандлёвага капіталу, сацыяльная структура грамадства, палітьічньїя і канфесійньїя адносіньї па Полаччыне. Дадзены артыкул з'яуляецца адной з галоуных прац па тэме даследавання, аднак некаторыя назіранні У.І. Пічзтьі (аб шырокай аутаноміі Полацкага ваяводства у складзе ВКЛ, аб імпарце хлеба) - вельмі спрэчныя.

Пачынаючы з 30-х гг. у сувязі з рзпрзсіямі, ахвярамі якіх сталі многія выдатныя гісторьікі, даследаванпі па тэме у савецкай гістарьічнай навуцы надоуга спьініліся. Аднак у гэты перыяд у Вільні плённа распрацоувау полацкую тэматыку польскі архівіст і гісторьік, ураджзнец Беларусі Р. Мяніцкі. Асабліва вялікас значзнне для разглядаемай праблемы

1 Лаппо И.И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти

Стефана Батория (1569-1586).- СПб.: Тип. И.Н. Скороходова. 1901,- С. 491-498.

2 Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах,-Киеэ: Тип. императ. ун-та Св. Владимира, 1901.- С. 27-37, 520-522; Нго же. Очерки по организации западнорусского крестьянства в XV! веке. Киев: Тип. императ. ун-та Св. Владимира, 1905.- С. 210-211,

229-230.

3 Панов В.А. Социальный строй Полоцкой земли по данным "Полоцкой ревизии 1552 года"// Журнал Министерства народного просвещения.- 1915,-№4, 5.

4 Пічзта У.І. Полацкая зямля у пачатку XVI сталецьця // Чатырохсотлецьце беларускага друку. 1525-

1925: 36. арт,- Менск: Коштам Інбелкульту, 1926.- С. 76-113.

мае яго артикул аб дзейнасці Ст. Давойны - полацкага ваяводы 1542-1563 гг.1 •

У Савецкім Саюзе актыунае вывучэнне гісторьіі Полаччыны зпохі ВКЛ узнавілася толькі у 70-я гады і было звязана з працамі Г.Л. Харашкевіч, якія склалі новы этап у гістарьіяграфіі праблемы. Даследчыца выдала фундаменталыы 6-томны збор полацкіх актау XIII - пачатку XVI стст. са змястоуньїмі каментарьіямі і крьініцазнаучьім аналізам.2 У "Полацкіх граматах" і шэрагу артыкулау3 Г.Л. Харашкевіч выказала свае падыходы і погляды на гістарьічнае развіццс Полаччыны, закрануушы шырокае кола праблем сацьіяльна-зканамічнай (сацыяльны склад грамадства, структура землеуладання, стан сельскай гаспадаркі, гандлю, рамёствау) і палітьічнай эвалюцьй рэпёиа XIII - XVI стст.

У працах З.Ю. Капыскага4 знайшлі сваё асвятленне праблемы дзмаграфіі Полацка, структуры гандлю, рамеснай вьітворчасці, арганізацьіі гарадскога самакіравання, асаблівасцей палітьікі цэнтральнай улады у дачнненні полацкай магдзбургіі. Рознабаковаму аналізу лічбавьіх дадзеных полацкай рзвізіі 1552 г. прысвечаны артыкул М.Ф. Спірьідонава.5 Навуковец прапанавау дакладныя крытэрьп і арьігінальную методыку падлікау, на падставе якіх склау статыстычную карціну сацыяльнага ладу Полацкага ваяводства і ахарактарызавау становішча галоуных яго слаёу. У рабоце вывучана структура землеуладання, прасочана сувязь паміж зрухамі у спосабах гаспадарання і эксплуатаций сялянства, у меншай ступені закраиуты пьітанні палітьічнага развіцця. Археолаг С.В. Тарасау прадпрыняу дастаткова вьшіковую спробу даследавання праблемы тэрытарыяльных граніц, архітзктурна-планіровачнай і дзмаграфічнай структуры горада Полацка у тым ліку і XVI ст.

1.2. Агляд крьініц. Пры напісанні працы было ужыта шырокае кола разнастайных, галоуным чынам пісьмовьіх крьшіц. Вьїкарьістоуваліся як апублікаваньїя, так і архіуньїя матэрыялы. Большая частка апошніх упершыню уведзена у навуковы абарот. Можна вылучыць наступныя групы крьініц. '

Першараднае значэнне мае рзвізія Полацкага ваяводства 1552 г.7 Яна утрьімлівае найкаштоунейшыя дадзеныя: апісанне умацаванняу полацкага

1 Mienicki R. Stanislaw Dowojno wojewodapolocki // Ateneum Wilenskie.-1937,- R. XII.- S. 404-481.

2 Полоцкие грамоты ХШ - начала XVI вв.- Вып. 1-6,- М.: Ин-т истории СССР, 1977-1989.

3 Гл., напр.: Хорошкевич А.Л. Внешняя торговля Полоцка и её влияние на политическое и социально-

экономическое развитие Полоцкой земли // Spoleczenstwo, gospodarka, kultura.- Warszawa, 1974,- S. 59-68; Её же. Генеалогия мещан и мещанское землевладение в Полоцкой земле конца XIV - начала XVI вв.// История и генеалогия: Сб. ст.- М.: Наука, 1977.-С. 140-160. '

4 Полоцк: Исторический очерк.- 2-е изд., перераб. и доп.- Минск: Наука и техника, 1987.- С. 43-59; Капьіскі З.Ю. Полацк у эпоху Ранняга Адраджэння // Спадчына Скарыны: 36. арт- Мінск: Нааука і тзхніка, 1989.- C. 30-38.

s Спірьідонау М.Ф. Полаччына: XVI стагоддзе // За передовую науку.- 1990,- 19 янв. -16 февр.

6 Тараса^ С.В. Полацк IX - XVII стст.: Псторыя і тапаграфія.- Мінск: Беларуская навука, 1998.

7 Rewizya wojewodstwa Polockiego z roku 1552 II Scriptores rerum polonicarum - T. 5,- Krakow, 1880.- S. 173-255; Полоцкая ревизия 1552 года,- M.: Унив. тип., 1905.

замка; пералік полацкіх мяшчан і іх зямельнай уласнасці; апісанне дзяржауных гаспадарак з іх сяляиамі, полацкай шляхты, яе зямельных уладанняу і залежнага насельніцтва, маёнткау праваслаунай царквы. Крьініца дає досыць поунае уяулеіше аб сацыяльнай структуры мясцовага грамадства, падаткова-павіннасньїм становішчьі яго слаёу, галоуных тэндэнцыях зканамічнага развіцця р з гієна. Аднак звесткі рзвізіі няпоуныя, яна не можа прэтэндаваць на дакладнасць пры падліках абсалютных колькасцсй.

Важнае месца займаюць пісцовьія кнігі Полацкага павета, складзеныя прадстаунікамі адміністрацьіі Рускай дзяржавы падчас кіравання ёй часткай Полацкага ваяводства у 1563-1579 гг. Яны змяшчаюць каштоуныя матэрыялы для вывучэння сельскай гаспадаркі, промыслау, землеуладання, гістарьгчнай геаграфіі рэпёна. Значная частка пісцовьіх кніг выдадзена1, аднак ёсць і неапублікаваньїя. Самай цікавай з іх з'яуляецца кніга СМУ.70/1, якая захоуваецца у Аддзеле рукапісау Расійскай нацьинальнай бібліятзкі (г. Санкт-Пецярбург).

Надзвычай багатьі актавы матэрыял утрьімлівае пераважна неапублікаваная Метрьгка Вялікага княства Літоускага (захоуваецца у Расійскім дзяржауным архіве старажытных актау як фонд № 389. Яе мікрафільмаваная копія: Нацыянальны гістарьічньї архіу Беларусі, фонд КМФ-18). У складзе адной з яе кніг (16-й) захавауся комплекс з прикладна 260 дакументау, у асноуным судовых спрау полацкага ваяводы Яна Глябовіча 1533 - 1539 гг. Яны асвятляюць самыя разнастайныя аспекты иалітьічнага ладу, зканамічнага развіцця, сацыяльнай структуры грамадства Полаччыны. 16-я кніга надрукавана2. Апублікаваньї і надзвычай каштоуны спіс полацкай шляхты і мяшчан-землеуладальнікау з «попіса земскага» 1528 г.3 Сярод неапублікаваньгх кніг Метрьікі (у дьіссртацьіі іх выкарыстана 35) найбольш шматлікія і важныя акты па гісторьіі Полаччыны змяшчаюць 12, 14, 17, 35, 37, 41, 239 і 249. Гэта даравальныя і пацвярджальныя граматы вялікіх князёу літоускіх на куплі зямельнай уласнасці, судовыя пастановы, прьівілеі на заснаванне мястзчак, на наданне пасад мясцовай адміністрацьіі, тэстаменты і г.д.

Вялікі корпус дакументау па гісторьіі Полаччыны апублікаваньї у 1 -З выпусках «Полацкіх грамат» Г.Л. Харашкевіч. Тут змешчана вялікая колькасць дакументау з Метрьікі Вялікага княства Літоускага, перапіска гарадскіх улад Полацка і Рьігі з Рыжскага гарадскога архіва, акты, якія захоуваюцца у архівасховішчах інших гарадоу і краін.

1 Писцовая книга Полоцка и Полоцкого повета // Писцовые книги Московского государства,- Ч. I.- Отд. 2.- СПб.: Тип. II Отд-ния собств. его императ. величества канцелярии, 1877.- С. 421-566.

2 Беларуси арх1у. - Т. 2.- Менск: Друк. 1нбелкулъту, 1928.

3 Русская историческая библиотека.-Т. 33.-СПб.: Изд-во императ. Акад. наук. 1915.-С. 192-196.

У другой главе - «ТЭРЫТОРЫЯ І НАСЕЛЬНІЦТВА» -

вызначаюцца геаграфічньїя межы, прыродныя і людскія рэсурсы Полацкага ваяводства.

2.1. Тэрыторыя, граніцьі і адміністрацьійньї падзсл. Полацкае ваяводства знаходзілася на поуначы Беларусі, у цзнтральнай і заходняй частках сучаснай Віцебскай вобласці. Яе тэрыторыя уяуляе сабой нізіну, па якой працякае Заходняя Дзвіна і яе шматлікія прьітокі. На Полаччыне шмат азёр. Пераважаюць дзярнова-падзолістьія, часта забалочаныя глебы з невысокай натуральнай урадлівасцю. Сельскагаспадарчая асвоенасць большай часткі тэрыторьй ваяводства была невысокая, пераважалі лясныя абшары. Жывёльны свет і рыбныя запасы Полаччыны вьізначаліся разнастайнасцю і багаццем. Граніцьі ваяводства склаліся яшчэ у эпоху удзельнага княства і, за выключэннем пауночнага участка, заставаліся стабільньїмі на працягу XV - 1-й паловы XVI стст. На усходзе адміністрацьійная мяжа аддзяляла Полацкае ваяводства ад Віцебскага, праходзячы па рацэ Обалі. На поудні і пауднёвым захадзе Полацкае ваяводства гранічьіла з Віленскім. Мяжа ішла на поудзень ад Лепеля і па сістзме дробных рэчак даходзіла да ракі Дзісньї, а перасекшы яе, ішла на пауднёвы захад і вьіходзіла да Дзвіньї прыкладна за 15 км на захад ад Друі. Заходняя мяжа ваяводства супадала з дзяржаунай мяжой Вялікага княства Літоускага з Інфлянцкім ордэнам і праходзіла па правым прытоку Дзвіньї Індрьїцьі, а потым далей на поунач па рацэ Сіняй. Пауночная граніца Полацкага ваяводства, якая адначасова была мяжой Вялікага княства Літоускага з Рускай дзяржавай, да канца XV ст. даходзіла да вярхоуяу рэк Вялікай і Алолі.

У адміністрацьшньїх адносінах Полацкае ваяводства, у адрозненні ад большасці ваяводствау Вялікага княства Літоускага, не падзялялася на па-веты. Яно захавала старажытны падзел на воласці і станы. З наданнем По-лацку магдэбургскага права яго гандлёва-рамесны пасад («места Полацкае») быу вылучаны у асобную адміністрацьшна-судовую адзінку.

2.2. Ваенньш дзеянні. Увесь вывучаемы перыяд прайшоу для Полаччыны пад знакам войн паміж Вялікім княствам Літоускім і Рускай дзяржавай. Яны прыкметна змянілі яго межы, моцна паупльшалі на дзмаграфічную сітуацьію, зканамічнае і палітьічнае развіцце. У вьініку войн канца XV - 1-й паловы XVI стст’ Полацкае ваяводства нанесла даволі істотньїя тэрытарыяльныя страты на поуначы: крэпасць Вастрыё, воласці Пуповічьі, Беразай, Невель, Усвай, Лавец, Вяснебалаг, Няведра, Магільна, Сутокі, Свірбла, Уклейна, Ашзва, Утогі Вялікае і Малое, Свержна, Замошша, Яса, Рыбна, Вярбілава, Себеж. Падчас паходау рускіх ваявод на Полаччыну у найбольшай ступені цярпела сельскае насельніцтва, якое аказвалася практычна безабаронным. Аднак галоунай мзтай такіх паходау быу, як правіла, Полацк. На працягу вывучаемага перыяда адбылося не менш за 7 выпрау рускіх армій пад Полацк. У вьініку аблог 1501, 1513 і

1518 гг. бьші спалены гандлёва-рамесныя пасады, што адмоуна адбілася на дзмаграфічньїм, тзрытарыяльным і зканамічньїм развіцці горада. Васнныя дзеянні рэзка (у 2 - 3 разы) скарачалі жыццёва важны для Полацка дзвінскі гандаль.

2.3. ІІасельніцтва. ІТадлікі колькасці насельніцтва Полацкага ваяводства сутыкаюцца са значивші цяжкасцямі. Яны звязаны з дзмаграфічнай ¡нтэрпрэтацыяй матэрыялау рзвізіі 1552 г. і звєстак іншьіх крьініц - у прьіватнасці, паняіщя "дым". Тым не іменш ёсць падставы лічьіць, што пад "дымам" разумелася сялянская сям'я. Адначасова факты сведчаць, што на Полаччыне існавалі як парныя, так і вялікія патрыярхальныя сем'і. Згодна' з крьініцамі і праведзеньші падлікамі, для сялянскіх сем'яу прыняты сярздні казфіцьіент 10 чалавек на сям'ю. Рзвізія 1552 г. зафіксавала 7.961 "дым" сялян, і сельскае насельніцтва складала тады 79.610 чалавек. Склад мяшчанскіх і шляхецкіх сем'яу прыняты за 7 чалавек. Указаная крьшіца зафіксавала у горадзе Полацку 1.624 двары і яшчэ 239 "дымоу" жыхароу мястзчак. Агульная колькасць іх насельніцтва налічвала 13.071 чалавека. Рзвізія 1552 г. згадвае каля 150 сем'яу шляхты, што адпавядае прыкладна 1.053 чалавекам. Зразумсла, што падобныя падлікі могуць расцзньвацца толькі як прьіблізньїя. Апрача таго, паколькі дадзеныя рзвізіі далёка не поуныя, яны адлюстроуваюць толькі мінімальньт узровень колькасці насельніцтва. На сярздзіну XVI ст. єн складау, такім чынам, каля 94.000 чалавек (85 % - сяляне, 14 % - мяшчане і крыху больш за 1 % - шляхта). Па размяшчзнні насельніцтва тэрыторыя Полацкага ваяводства выразна дзялілася на 2 часткі: пауночную (правы, менш заселены бераг Дзвіньї) і пауднёвую (левы бераг са значна большай шчыльнасцю жыхароу).

Трзцяя глава - ''ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВЩЦЁ" - прысвечана вывучэнню стану і галоуных накірункау звалюцьіі гаспадарчай сістзмьі Полаччыны.

Як і у выпадку з размяшчзннем насельніцтва, па узроуню свайго зканамічнага развіцця на Полаччыне вылучаюцца 2 рэпёны: слабей асво-ены пауночны бераг Дзвіньї і мацней - левы.

3.1. Сельская гаспадарка мела шматгаліновьі характар, аднак самае важиае месца у ёй займала раслінаводства. Суіснавалі лядная і папарная (у форме трохполля) сістзмьі земляробства, а таксама, вельмі верагодна, лясная аблога. 3 палявых збожжавых культур вьірошчвалі азімае жыта, авёс, пшаніцу, ячмень, яравое жыта, грэчку, гарох, з тзхнічньїх - лён і каноплі. Ураджайнасць была невысокая і моцна вагалася па гадах. Нягледзячы на частыя войны, I-я палова XVI ст. з'яулялася зпохай інтзнсіунай гаспадарчай каланізацьіі края.

Раслінаводства на Полаччыне насіла у значнай ступені таварны характар. Даволі частай з'явай сталі шляхецкія фальваркі ("двары"). Прыналежнасцю некаторых з іх бьілі вадзяныя млыны, што сведчыць пра

прыкметныя маштабы вьітворчасці збожжа у гэтых гаспадарках. Аднак, згодна з вельмі верагодным меркаваннем М.Ф. Сшрыдонава, асноуная маса збожжа, якім гандлявала шляхта, была атрымана не у фальварках, а у якасці "долі" з залежных сялян-дольнікау. Хлеб са шляхецкіх уладанняу паступау галоуным чынам на знешні рынак - у Рыгу. У параунанні са шляхецкімі маенткамі, гаспадаркі царквы, дзяржавы і мяшчан бьші, як правіла, меншыя па сваіх памерах, горш арганізаваньїя і арьіентаваліся на забеспячэнне сваіх унутраных патрэб. Шырокае распаусюджанне на Подлаччыне мелі садаводства, агародніцтва і жывёлагадоуля. Багатыя лясныя і водныя рэсурсы рзгіена абумовілі значнае месца паляуніцтва, бортніцтва і рыбалоуства у структуры гаспадарчых заняткау сельскага насельніцтва. У вывучаемы перыяд да іх дадауся выраб попелу, які ішоу на продаж у Рыгу і які стау важным фактарам уцягвання сялян у рынак.

Мерапрыемствы урада па рэфармаваншо сельскай гаспадаркі з мэтай павышэння яе даходнасці, праведзеныя у сярздзіне XVI ст., закранулі і Полацкае ваяводства. Яны прьінялі форму выдання адмысловых рзвізорскіх уставау для валасцей, якія упарадкоувалі гаспадарчыя адзінкі сялян і рзгламентавалі аб'ём павішіасцей і падаткау з іх. Захаваліся толькі адзіпкавьш згадкі пра падобныя уставы, у сувязі з чым цяжка меркаваць аб маштабах гзтай дзейнасці уладау. Зафіксавана увядзенне уставау не толькі дзяржавай, але і іншьімі (у прьіватнасці, царкоуньїмі) землеуладальнікамі.

3.2. Рамёствы. Полацк быу буйным рамесным цзнтрам. Пісьмовьія крьініцьі згадваюць тут прадстаунікоу 33 спецыяльнасцей. Аднак крьшідьі захаваліся фрагментарна, у рзчаіснасці прафесій налічвалася значна больш, і працзс спецьіялізацьіі рамсствау зайшоу намнога далей. Асабліва шмат было рамесных спецыяльнасцей, звязаных з вырабам вопраткі, апрацоукай скуры, металау. Специфічную для Полацка групу рамеснікау складалі уладальнікі, шкіперьі і матросы гандлёвых суднау - стругау. Заможнасцю і традыцыйна вьісокім грамадскім аутарытэтам вьізначаліся майстры-залатары. Прадстаунікі . прьінамсі некаторых (напрыклад, дойлідьі і мяснікі) прафесій мелі свае аб'яднанні на чале са старостамі. Асаблівае месца сярод полацкіх рамеснікау займалі мяснікі і хлебнікі. Толькі яны уносілі фіксаваньш сумы грошай у лік штогадовай выплаты Полацка за карыстанне магдзбургскім правам. Карпарацыя полацкіх мяснікоу мела вельмі сур'ёзны уплыу у горадзе і была добра вядома у сталіцьі дзяржавы. У 1534 г. яна паспяхова адстойвала свае інтарзсьі на судзе полацкага ваяводы Яна Глябовіча, а у 1557 г. скарга полацкіх мяснікоу на ваяводу Станіслава Давойну разглядалася найвышэйшай судовай інстанцьіяй у краіне - каралём і вялікім князем Жьігімонтам II Аугустам. Становішча мяснікоу і хлебнікау у Полацку нагадвала становішча іх калег у іншьіх буйных гарадах Еуропы, дзе яны таксама мелі вельмі значную вагу.

3.3. Гандаль. У 1-й палове XVI ст. Полацк працягвау заставацца адным з самых буйных цзнтрау транзітнага гандлю у маштабах усяго

Усходнееурапейскага рэпёна. Ён быу пастаулеаы у надзвычай спрыяльнае становішча і карыстауся шэрагам важных ільгот і прьівілеяу у Вялікім княстве Літоускім. Самае важнае значэнне для полацкіх купцоу меу гандаль па Дзвіне ад Рьігі да Віцебска, які нярэдка працягвауся далей на усход. Вельмі істотньші бьші таксама ■■ сувязі у мерыдыянальным накірунку: з пауночньші суседзямі, рускімі гарадамі Псковам, Ноугарадам, Вялікімі Лукамі і з гарадскімі цзнтрамі заходняй часткі дзяржавы - Вільпяй і Брэстам. Галоуньїмі зкспартішмі таварамі з'яуляліся збожжа і крупы, лес і лесапрадукты, воск і футры. Пры гэтым значэнне футрау як прадмета вывазу хутка падала. Увозіліся соль, тканіньї, скот, металы і вырабы з іх. Полацкая васковая і саляная камора давала каля ■ 20 % зборау ад усіх падобных камор Вялікага княства. Нягледзячы на тое, што вядучая роля у гандлі належала полацкаму мяшчанству, у вывучаемы перыяд нарастаючьімі тзмпамі вьівозіла у Рыгу прадукты раслінаводства мясцовая шляхта. Дробныя мяшчанскія гаспадаркі не здолелі канкурыраваць з намнога буйнейшьімі і лепш арганізаваньїмі шляхецкімі маенткамі. Склалася своеасаблівая спецьіялізацьія полацкага экспарту: мяшчане спускалі уніз па Дзвіне лес і попел, а шляхта - хлеб і крупы.

Шчыльную сувязь са знешнім меу унутраны гандаль, які дзякуючы гэтай' сувязі дасягнуу на Полаччыне досыць развітьіх для свайго часу форм. Асяродкамі лакальнага гандлю і цзнтрамі мясцовых рынкау бьілі мястзчкі. їх налічвалася не менш за 13. Ролю пасрздіїіка паміж унутраным і знешнім рьінкамі выконвала полацкае мяшчанства. Праз гзта па-срздніцтва, а, згодна з некаторьімі сведчаннямі, магчыма, і асабіста, са знешнім рынкам аказалася звязаным і сельскае насельніцтва Полаччыны, якое такім чынам хутка уцягвалася у таварна-грашовыя адносіньї.

У чацвёртай главе - "САЦЫЯЛЬНАЯ СТРУКТУРА ГРАМАДСТВА" - прасочваюцца найважнсйшыя накірункі развіцця грамадскага ладу.

4.1. Сялянства. Сельскае насельніцтва Полаччыны уяуляла сабой даволі стракаты сацыяльны слой. Рзвізія 1552 г. зафіксавала 9 катэгорый сялян паводле характару іх галоуных павіннасцей і падаткау. Самай шматлікай катэгорыяй (5.012 "дымоу" ці 63,0 % ад агульнай колькасці) з'яуляліся сяляне-даннікі. Вылучаюцца 3 групы даннікау: дольнікі (4.082 "дыма" ці 51,3 %), так званыя прыгонныя (752 "дымы" ці 9,5 %) і уласна даннікі (178 "дымоу" ці 2,2 %). Крыху адасобленае месца у структуры полацкага сялянства займата яго вярхушка - путныя і панцырныя слугі (970 "дымоу" ці 12,2 %). Трэцюю па колькасці (599 "дымоу" ці 7,5 %) катэгорыю сялянства складалі цяглыя, а чацвёртую - кунічнікі (534 "дымы" ці 6,7 %). Няшмат (437 "дымоу" ці 5,5 %) бьіло.агароднікау. 138 "дымоу" ці 1,7 % сялян бьші новааселыя і карьісталіся часовьімі ільготамі. Бортнікі, псяры, пруднікі і некаторыя іншьія аднесены да катзгорьй сельскагаспадарчых слуг (83 "дымы" ці 1 %), а кавалі, суднікі, калеснікі

(16 "дымоу" ці 0,2 %) - да сельскіх рамеснікау. У асобную катэгорыю вылучаны таксама 24 чалавекі (0,3 %) "чзлядзі нявольнай" - рабскага насельніцтва.

На Полаччыне зафіксаваньї 4 формы асабістай залежнасці сельскага насельніцтва. Згодна з дадзеньїмі рзвізіі 1552 г., 3.170 "дымоу" (39,8 %) сялян бьілі асабіста свабодныя, 1.054 "дымы" (13,3 %) - прыгонныя, 1 селянін (0,01 %) з’яуляуся закупам і знаходзіуся у часовай залежнасці, «чзлядзі нявольнай» налічвалася 24 чалавекі. Характар асабістай залежнасці 3.712 (46,6 %) «дымоу» сялян рзвізія не пазначае. Дьіскусійнае пытанне аб колькаснай перавазе прыгоннага ці асабіста свабоднага сялянства вырашана на карысць апошняга. Аднак працэс запрыгоньвання ішоу інтзнсіуна, а галоунай тэндэнцыяй звалюцьіі полацкага сялянства была нівеліроука сацыяльна-прававога і падаткова-павіннаснага становішча розных яго катэгорый і фаміраванне на гэтай аснове адносна адзінага класа-саслоуя.

4.2. Мяиічанства. У XV ст. насельніцтва горада Полацка не складала юрыдычна цэльнага саслоуя. У горадзе жьілі мяшчане, гарадскія дваране, «чорныя людзі», а таксама баяры і путньш слугі, сацыяльны статус якіх быу неаднолькавы. Магдзбургскі привілей 1498 г. аформіу юрыдычную роунасць усіх (за выключэннем прьівілеяваньїх баярства-шляхты і духавенства) жыхароу Полацка і гэтым вельмі паспрыяу складванню адзінага мяшчанскага саслоуя. Тым не менш дз-факта полацкае мяшчанства яшчэ доугі час захоувала структуру, якая склалася яшчз у дамагдзбургскі перыяд. Яго верхні слой працягвалі складаць дастаткова нешматлікія мяшчане-землеуладальнікі. Моцна развітае мяшчанскае землеуладанне хоць і скарачалася (з 1528 г. па 1552 г. не менш як на 5,8 %), але па-ранейшаму заставалася адной з найадметнейшых рысау сацьіяльна-зканамічнага ладу Полаччыны у вывучаемы перыяд. Кірауніцтва горадам, аднак, было засяроджана у руках яшчз больш вузкага слоя мяшчан - патрыцыяту. Патрыцыят «места Полацкага» складауся з гандлева-землеуладальніцкай арьістакратьіі, рамесная вярхушка калі і была прадстаулена у ім, дык вельмі абмежавана. Самьімі шматлікімі групамі тутзйшага мяшчанства бьілі яго сярздні і ніжні слаі. Сярздні слой полацкага мяшчанства («паспольства») складауся з заможных рамеснікау і гандляроу. Галоунай крьініцай існавання ніжняга слоя - гарадскога плебсу («чорных людзей») - з’яулялася некваліфікаваная падсобная праца. Адной з самых прыкметных форм грамадскага жыцця полацкіх мяшчан бьші так звання мядовыя брацтвы - аб’яднанні гарадскіх жыхароу царкоуна-дабрачыннай накіраванасці. Мясцовае мядовае брацтва генетычна узьіходзіла да старажытнарускага звычая братчын, зафіксаванага у Полацку летапіснай згадкай 1158 г.

4.3. Шляхта Полацкага ваяводства сфарміравалася на аснове мясцовага баярства. Самым багатым і уплывовым быу род Корсакау,

радавод якога можна прасачыць з 2-й паловы XIV ст. У склад шляхты удалося прабіцца і некаторым прадстаунікам полацкага мяшчанства. У вывучаемы перыяд прыкметныя маштабы набыло асяданне на Полаччыне шляхты немясцовага паходжання. Яна набывала маенткі тут трыма галоуньїмі шляхамі: праз вялікакняскія падараванні, праз куплі і абмен і праз сваяцкія сувязі. У асабліва спрыяльным становішчьі аказваліся полацкія ваяводьі, якія, карыстаючыся сваім службовим становішчам, выгадна набьівалі землі для сябе і дапамагалі набываць іх сваім набліжаньїм. Так на Полачыне з’явіліся маенткі буйных магнацкіх родау Глябовічау, Кішак, Давойнау.;

У маёмасных адносінах полацкая шляхта- была- даволі моцна дыфе-рэнцыравана. Разрыу паміж прадстаунікамі найбагацейшага і найбядней-шага яе сласу вымярауся сотнямі «дымоу» залежных сялян. Найбольш важную ролю у грамадска-палітьічньїм жьіцці Полаччыны адьігрьівалі са-мыя заможныя шляхціцьі. Менавіта яны, як правіла, займалі пасады мясцо-вай адміністрацьіі. Паводле заможнасці полацкую шляхту можна падзяліць на 3 катзгорьіі: найдрабнейшую (1-8 «дымоу»), дробную (9 - 100 «дымоу») і сярэднюю (ей належалі 101 - 500 «дымоу» сялян). У параунанні з іншьімі рзгіенамі Вялікага княства Літоускага, буйных і найбуйнейшых землеуладальнікау у Полацкім ваяводстве не было. Колькасна тут перава-жала дробная і найдрабнейшая шляхта, аднак большая частка земляу і залежных сялян знаходзілася у руках сярздніх і дробных землеуладальнікау. Супастауленне статыстычных дадзеных «попіса земскага» 1528 г. і рзвізіі 1552 г. дає магчымасць прасачыць галоуныя тзндзнцьіі развіцця шляхец-кага землеуладання. За 24 гады яно прыкметна вырасла. Аднак працэс драблення шляхецкіх маёнткау набывау усё большую моц. Хутка расла колькасць найбяднейшай і беднай шляхты пры адначасовым яе збядненні. Працэс драбнення і збяднення закрануу таксама сярздніх землеуладальнікау, іх лічба змяншалася, аднак ім па-ранейшаму належала каля паловы сялян. Такім чынам, працэс маёмаснай дыферэнцыяцьй гэтага прьівілеяванага саслоуя вьіявіуся у тым, што беднай шляхты станавілася больш, і яна бяднела, а багатай менш, і яна багацела.

У пятай главе - «ПАЛ1ТЫЧНАЕ РАЗВЩЦЁ» - аналізуюцца асноуныя рысы і тэндэнцьи эвалюцьн палітьічнай сістзмьі вывучаемага рзгіена.

5.1. Палітьічньї лад. Полаччына належала да так званых «земляу прыслухаючых» Вялікага княства Літоускага, якія займалі адасобленае, аутаномнае становішча у дзяржаве. Прынцыпы палітьічнага уладкавання Полацкага ваяводетва і яго узаемаадносін 3 цэнтральным урадам бьші юрыдычна зафіксаваньї устауной граматай (абласным прьівілеем). У 1-й палове XVI ст. яна пацвярджалася двойчы: у 1511 і 1547 гг. Аднак існаванне гэтага дакумента і нават яго пацвярджэние вялікімі князямі яшчэ не гарантавалі яго рэальнага дзеяння. Параунанне атыкулау полацкай

устауной з тагачаснай кіраунічай і юрыдычнай практыкай паказала, што далёка не усе палажзнні названага заканадаучага акта дзейнічалі на практыцы. Сярод такіх палажэнняу было і права палачан абіраць сабе галаву мясцовай адміністрацьіі - ваяводу. Тым не менш палітьічньї лад Полацкага ваяводства у вывучаемы перыяд працягвау захоуваць значную своеасаблівасць, у тым ліку - шэраг архаічньїх рысау, якія узьіходзілі яшчэ да часоу удзельнага княства. Надзвычай шьірокія паунамоцтвы мясцовага ваяводы бьші звязаны з тым, што да яго перайшла частка функций, якімі валодау полацкі князь. Баярская (шляхецкая) рада пры ваяводзе вельмі нагадвала баярскую раду таго ж князя. Ва удзельную эпоху сягаюць таксама карані высокага грамадска-палітьічнага становішча праваслаунага архіепіскапа. Па-ранейшаму існавау спецьіфічньї полацкі інстьітут старшага з баяр, які упершыню удалося прасачыць на працягу амаль што 200 гадоу. Аднак, нягледзячы на усю адметнасць палітьічнага ладу Полацкага ваяводства і яго федэратыуны статус у Вялікім княстве, асноунай і з цягам часу усё больш моцнай тэндэнцыяй яго звалюцьіі была уніфікацьія тутэйшых парадкау з агульнадзяржауньїмі. Уводзіліся новыя пасады мясцовай адміністрацьіі, прычым на іх, а таксама на архіепіскапскую кафедру усё часцей прьізначаліся непалачане, чаго практычна не было раней. Паступова страчвалі свае значэнне інститут старшага з баяр, многія нормы старажытнага мясцовага права і г.д.

5.2. Міжсаслоуная барацьба. Полацкія «соймы» XV ст., якія захавалі некаторыя рысы старажьітпарускіх вечау, мелі досыць шырокае сацыяльнае прадстауніцтва. На іх разгортвалася змаганне паміж баярамі-шляхтай, мяшчанамі, гарадскімі дваранамі, гарадскім плебсам. Аднак паступова аформіліся 3 галоуньш сільї (шляхта, мяшчанства і ваявода), паміж якімі на працягу усяго вывучаемага перьшда і разгортвалася вострая барацьба.

Супярзчнасці паміж баярствам-шляхтай і мяшчанствам існавалі яшчэ у XV ст. Яны прыкметна пашьірьшіся і абвастрьіліся пасля надання Полацку права на самакіраванне. Сутыкненне інтарзсау шляхты і мяшчан вьіклікалі перш за усе пьітанні юрьісдьікцьіі мяшчан, якія пражьівалі на шляхецкіх землях, даходау ад гарадскога гандлю, парадку рамонту гарадскіх умацаванняу. їх спрабавау урзгуляваць сваімі судовьімі рашзннямі 1499-1502 гг. вялікі князь Аляксандр. Аднак канфлікт выбухнуу з новай сілай у 1529 г., калі яго разглядау Жьігімонт І. У 1533 г. скарга архіепіскапа і шляхты на мяшчан была пададзена ужо ваяводзе Яну Глябовічу. У барацьбе шляхта і мяшчан ужо к 30-м гадам яскрава абазначылася перамога шляхты. Яна вьіявілася, у прьіватнасці, у складзе удзельнікау мясцовага сойма, які к гэтаму часу ператвараецца у аднасаслоуны орган шляхты.

Вострыя супярзчнасці існавалі таксама паміж мяшчанамі і ваяводам. У саюзе з ваяводам нярздка выступала шляхта. І у дадзеным выпадку

цэнтральнае месца займалі супярзчнасці, звязаныя з даходамі і падсуднасцю мяшчан. Буйныя канфліктьі паміж ваяводамі і мяшчанамі разглядаліся манархамі у 1502, 1527 і 1558 гг. Апошняе сутыкнение набыло асабліва вострыя формы. Калі у двух першых випадках вялікія князі аказвалі падтрымку мяшчанам, дык Жьігімоііт II Аугуст у 1558 г. стау хутчэй на бок ваяводы. У палітьічньїм жьіцці на агульнадзяржауньш узроуні Полацкае ваяводства было прадстаулена ваяводамі і шляхтай. На вальным Віленскім сойме 1559 г. полацкая шляхта дамагалася ад урада у першую чаргу прьівілеяу зканамічнага характару і у гэтым сэнсе мала чым адрознівалася ад шляхты інших рэпёнау дзяржавы. • ;

5.3. Урадавая палітьїка у дачьінеіші Полацкага ваяводства. Пацвярджэнне устаупой граматы Полацкай зямлі вялікімі князямі літоускімі у 1511 і 1547 гг. належыць расцэньваць хутчэй як даніну традьїцьіі, чым як імкненне захаваць за ёй адасоблены статус у дзяржаве. Наадварот, прыклад вывучаемага рзгіена дзманструе, што палітьїка цэнтральнага урада у 1-й палове XVI ст. палягала у паступовым і знешне не вельмі прыкметным ослабленні старых абласных аутаномій і прьівядзенні да агульнадзяржауных . узорау іх палітьічньїх сістзм і грамадска-палітьічньїх інстьітутау, скасаванні. норм мясцовага права, старадауніх прьівілеяу і льгот. Урадавы курс у дачьіненні Полацкай зямлі як цэльнай, маналітнай супольнасці "палачан" мяняецца на дыферэнцыраваную палітьїку адносна розных саслоуных груп яе насельніцтва. У сваёй саслоунай палітьїцьі Аляксандр, Жьігімонт І і асабліва Жьігімонт II Аугуст, хоць і не без хістанпяу, падтрьімлівалі у асноуньїм шляхту. Манархі раздавалі полацкім шляхціцам землі і сялян, пасады мясцовай адміністрацій. Аляксандр і Жьігімонт І, нягледзячы на агульную прашляхецкую накіраванасць іх саслоунай палітьікі, імкнуліся спрыяць таксама полацкаму мяшчанству, а Жьігімонт І падтрьімлівау і путных слуг. Аднак іх крокі у гэтым накірунку адрозніваліся крайняй непаслядоунасцю, схільнасцю да кампрамісньїх рашзнняу. Да іх можна аднесці, напрыклад, псрадачу пасады галавы полацкай магдзбургіі - войта - мясоваму ваяводзе кал я 1525 г. Пры Жьігімонце II Аугусце урадавы курс істотна змяніуся. Ён быу ужо значна менш спрыяльны для полацкіх мяшчан, а вярхушка сялянства - путныя слугі - фактычна пазбавіліся усялякай падтрьімкі; манарху масавым парадку раздавау шляхце іх саміх і іх землі. Ніжзйшьія ж па сваім сацыяльным статусе катзгорьіі сялянства на працягу усёй 1-й паловы XVI ст. бьші аб’ектамі падараванняу - як правіла, той жа шляхце.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Праведзенае даследаванне дає падставы для наступных высноу.

1. Сельская гаспадарка Полаччыны спецьіялізавалася на раслінаводстве; значнае месца у структуры гаспадарчых заняткау сельскага насельніцтва займала таксама эксплуатацыя лясных і водных багаццяу края. Пераважная

маса таварнага зболока вырошчвалася у шляхецкіх уладаннях. Аднак у вы-вучаемы перыяд фальварак не атрымау не атрымау на Полаччыне шыро-кага распаусюджання. Шляхта атрьімлівала пераважную частку збожжа у якасці феадальнай рэнты ад сялян-дольнікау - самай шматлікай (51,3 %) катзгорьіі мясцовага сялянства [б].

2. Шматлікія прьівілеі і льготы, нададзеныя Полацку вялікімі князямі літоускімі, зрабілі яго фактична галоуньш гандлёвым горадам усёй пауночнай часткі дзяржавы. Полацк з’яуляуся цэнтрам у першую чаргу транзітнага, пасрздніцкага гандлю. Першачарговае значэнне для горада мелі дзвінскі гандаль і сувязі з Рыгай. Важную ролю адыгрывау і гандаль у Мерыдыянальным накірунку. Галоуньїмі зкспартньїмі таварамі бьші хлеб, лес, попел, воск. Прадметамі імпарту з’яуляліся пераважна. соль, тканіньї, металы і вырабы з іх. Даходы ад полацкай салянай і васковай каморы складалі каля 20 % ад даходау усіх падобных камор дзяржавы [5; 7; 8].

3. К сярэдзше XVI ст. на Полаччыне у асноуным склаліся тры галоуныя саслоуі тагачаснага фамадства: сялянства, мяшчанства і шляхта, якія, аднак, мелі развітую унутраную стратьіфікацьпо. Існавалі 9 катэгорый сялянства паводле падаткова-павіннаснага становішча і 4 катзгорьіі -паводле характару асабістай залежнасці. Нягледзячы на афармленне у 1498 г. юрыдычнай роунасці усяго полацкага мяшчанства, паводле масмаснай прыкметы у ім вылучаюцца верхні (з патрыцыятам), сярздні і ніжні слаі. Прьівілеяванае шляхецкае саслоуе складалася з найдрабнейшых, дробных і сярздніх землеуладальнікау [6].

4. На Полаччыне бьші распаусюджаны 3 формы феадальнага землеуладання: прыватнае (шляхецкае і мяшчанскае), царкоунае і дзяржаунае. Мяшчанская і дзяржауная зямельная уласпасць няухільна скарачаліся. Адначасова за іх кошт расло землеуладанне шляхтьі. Агульнай тэндэнцыяый развіцця шляхецкага і мяшчанскага землеуладання было драбленне [3].

5. Палітьічньї лад Полацкага ваяводства меу значную своеасаблівасць у параунанні з іншьімі рзгіенамі Вялікага княства Літоускага, захоуваючы шзраг архаічньїх рысау. Устауная грамага Полацкай зямлі, закліканая абараняць яго непарушнасць, на практыцы дзейнічала не у поуным аб’ёме. Палітьічная сістзма ваяводства паступова набліжалася да агульнадзяржауных узорау і норм, на што і была накіравана палітьїка цзнтральнага урада [1; 2; 4].

6. Трыма асноуньїмі сіламі, паміж якімі разгортвалася барацьба за пануючае становішча у грамадска-палітьічньїм жьіцці Полаччыны, бьші мяшчане, шляхта і ваявода. У 1-й чвзрці XVI ст. пазіцьіі мяшчанства бьілі дастаткова моцныя, аднак у далейшым у сувязі з пераходам цзнтральнага урада да выразнай прашляхецкай саслоунай палітьікі яны аслабелі, і не пазней за 30-я гады ініцьіятьіва у супрацьстаянні перайшла да альянса шляхты і ваяводы [4].

СП IC ПУБЛ1КАЦЫЙ

1. Варонін В.А. "Народ нам верны, але у веры схізматьік" // Беларуская мінуушчьша.- 1996,-№ 4,-С. 2-3.

2. Варонін В.А. Унія у рзлігійнай палітьїцьі Аляксандра Ягелончыка //

Брэсцкай царкоунай уніі - 400: Мат-лы міжнар. навук. канф./ Мін-ва адук. і пав. РБ. Брзсцкі дзярж. ун-т,- Брзст, 1997.- С. 64-68. .

3. Варонін В.А. Мяшчанскае землеуладанне у Полацкім ваяводсгве у Ь

■й палове XVI ст. // Гісторьія і археалогія Полацка- і Полацкай зямлі: Мат-лы III Міжнар. нав. канф./ Мін-ва адук. РБ. Мін-ва к-ры РБ. Пол. гіст.-культ. музей-запаведнік. Пол. дзярж., ун-т,- Полацк, 1998.- С. 5863. . .

4. Варонін В.А. Палітьічньї лад Полацкага ваяводства у першай

палове XVI ст.// Беларускі гістарьічньї агляд,- 1998,- Сш. 1 (8).- С. 2764. . . .

5. Варонін В.А. Полацкая зямля у знешнім і унутраным гандлі

Вялікага княства Літоускага першай паловы XVI ст.// Гістарьічная навука і гістарьічная адукацыя у Рзспубліцьі Беларусь: стан і перспективы развіцця: Мат-лы II Усебел. канф. гісторьїкау / Беларуская асацыяцыя гісторьїкау.- Мінск: БДУ, 1999,- С. 52-54. .

6. Варонін В.А. Полаччьша у складзе Вялікага княства Літоускага //

Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Полацкага р-на / Рэд.: І.Б. Каросцік, Р.І. Маслоускі, А.Л. Петрашкевіч,- Мінск: Вышэйшая школа, 1999.- С. 3741. -

7. Варонін В.А. Унутраны гандаль у Полацкім ваяводстве 1-й паловы XVI ст.// Веснік Бел. дзярж. ун-та. Сер. 3.- 1999.-№ 1.- С. 15-17.

8. Варонін В.А., Філатава А.М. У складзе Вялікага княства Літоускага

і Рэчы Паспалітай // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Верхнядзвінскага р-на: У 2-х кн.- Кн. 1 / Нав. рэд. У.І. Навіцкі,- Мінск:

Паліграфафармленне, 1999,-С. 41-49.

РЭЗЮМЭ

Варонін Васіль Аляксеевіч Сацьіяльна-зканамічнае і палітьічнае развіцце Полацкага ваяводства у першай палове XVI ст.

Прыродныя і людскія рэсурсы, ваенныя дзеянні, сельская гаспадарка, рамёствы, гандаль, сялянства, мяшчанства, шляхта, структура землеуладання, палітьічньї лад, магдэбургскае права,

• 18 абласны прьівілей, міжсаслоуная барацьба, палітьїка'.цзнтральнага урада. .

Пакладзены у аснову даследавання комплексны рзгіянальньї падыход. да вывучэння гісторьіі Беларусі зпохі Вялікага кііяства Літоускага да апошняга часу практична не выкарыстоувауся у айчьшнай гістарьіяграфіі. Ён дау магчымасць прааналізаваць асноуныя з’явы, тзндзнцьіі і заканамернасці развіцця зканомікі, грамадства і палітьічнай сістзмьі Полацкага ваяводства. Бьші высветлены іх шчыльныя сувязі і узаемны .уплыу. У працы паказана, што зканоміка рэпёна . грунтавалася на сельскай гаспадарцы і зксплуатацьп яго Прыродных багаццяу. Яна у значнай ступені была арыентавана на знешні рынак. На статыстычным матэрыяле складзена карціна сацыяльнай структуры грамадства, прасочаньг шляхі яго звалюцьіі. Упершышо выяулены асаблівасці міжсаслоунай бара'цьбы на Полаччыне, а таксама шзраг спецьіфічньїх рысау яе палітьічнага-ладу. Матэрыялы дьісертацьіі могуць быць выкарыстаны для напісання абагульняючых прац і падручнікау па гісторьіі Беларусі, пры падрыхтоуцы лекцыйных і спецыяльных курсау адпаведнай тзматьїкі. ■

РЕЗЮМЕ Воронин Василий Алексеевич Социально-экономическое и политическое развитие Полоцкого воеводства в первой половине XVI в.

Природные и людские ресурсы, военные действия, сельское хозяйство, ремесло, торговля, крестьянство, горожане, шляхта, .структура землевладения, политический строй, магдебургское право, областной привилей, межсословная борьба, политика центрального правительства. .

Положенный в основу исследования комплексный региональный подход к изучению истории Беларуси эпохи Великого княжества Литовского до последнего времени практически не использовался в отечественной историографии. Он дал возможность проанализировать основные явления, тенденции и закономерности развития экономики, общества и политической системы Полоцкого воеводства. Были выяснены их тесные связи и взаимное влияние. В работе показано, что в основе экономики региона лежали сельское хозяйство и эксплуатация его природных ресурсов. Она в значительной степени была ориентирована на внешний рынок. На статистическом материале, составлена картина социальной структуры общества, прослежены

пути его эволюции. Впервые выявлены особенности межсословной борьбы на Полотчине, а также ряд специфичных черт ее политического строя. Материалы диссертации могут быть использованы для написания обобщающих работ и учебников по истории Беларуси, при подготовке лекционных и специальных курсов соответствующей тематики. ' , ■

SUMMARY .

Vasil Varonin

Social, economical and political development of Polack voivodship in the first half of the sixteentli century.

Natural and people resources, military actions, agriculture, handicrafts, trade, peasantry, townsfolk, nobility, structure of landowning, political system, Magdeburg’ right, “letters charter”, struggle among estates, policy of the central government. .

A complex regional approach of the study of Belarus’- history of the' epoch of the Grand Duchy of Lithuania, put as a ground of this investigation, hasn’t been practically used in the home historiography till recently. The approach has brought an opportunity of analysing of the main natural phenomena, tendencies and appearances of the economy, society and the political system’ development of Polack voivodship. The aggregation of these three spheres and their interactive influence has been made clear. This investigation has shown that the regional economy had based on the agriculture and the exploitation of its natural resources. The economy was mainly oriented on the foreign trade. A picture of a social structure of society was drawn on statistical data, and the ways of its evolution were observed. A number of characteristic features of the political system of Polack and the peculiarities of the struggle between local estates were first elucidated..The thesis may be used for the writing of generalizing works and textbooks on Belarusian history, for' elaboration of special and lectural courses on corresponding subjects.