автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Способы выражения субъективной модальности в диалогической речи

  • Год: 1996
  • Автор научной работы: Лафасов, Урок Пазилович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Способы выражения субъективной модальности в диалогической речи'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Способы выражения субъективной модальности в диалогической речи"

Ко од

11 \Ши

узбекистон респукликаси фанлар академияси

тилшуносдик института

Кулёзма хуцуцида УДК 809. 437.5+801.56

ЛАФАСОВ УРОК ПАЗЙЛОВИЧ

ДИАЛОГИК НУТКДА СУБЪЕКТИВ МОДАЛЛИКНИНГ ИФОДАЛАНИШИ

10.02.0^ - Миллим тиллар (узбек тили)

Филология фанларк номзоди илмий даражасшш олиш учун такднм этилгап диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкеит -1996

Тадклх,от Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тилшунослик институгининг *озирги узбек тили булимида ба-жарилди

Илмий рздбар —Узбекистан Республикаси Фанлар

акадсмиясининг мухбир аъзоси, филология фанлари доктори,профессор

' КА. АБДУРАХМОНОВ

Расмий оппонентлар — филология фанлари доктори

Б. БАФОЕВ

— филология фанлари номзо-ди, доцент А.Р. РАФИЕВ

Етакчи нлмий муассаса — Низомий номвдаги Тошкснт

давлат педагогика институт

Химоя 1996 йил и^Зц^р ойининг \ купи соат У\ да Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тилшунослик ин-ститути кошидаги докторлик илмий даражасини олиш учуй дис-сертациялар химояси буйича бирлашган ихтисослаштирилган ДК 015.31.01 ракамли Кеняии йигилишида утказмлади.

Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 9-уй.

Диссертация билан Узбекистан Республикаси Фанлар акадсмиясининг Асосий кугубхонасида танишиш мумкин.

Автореферат 1996 йил с^^а^хл ойининг купи

таркатилди V"

Бирлашган ихтисослаштирилган кенгаш илмий котиби,

филология фанлари доктори ' Э. А. УМАРОВ

тадкикотшшг УМУМИЙ ТАВСПФН

Хар бир миллат тилида ушшгузлшн, урф-одати, маданняги \амда тарихи намоён булади. Узлигимиз, борлшимнз, 6yiyn тарихимиз она тнлимиз воситаснда авлодларимизга мерос булиб к.олади. Шу боне, она тшшмизпи хар томонлама ургапиш, кеш куламларда илмий-тадклк,от ишлармни олиб бориш, хозирш давр учун хам, кслажак авлод учун х,ам фойдали ва мухимднр. Шу билан бирга, хар бир илмий тэдкдкот амалиёг била!! узвий боглаб ишланншишг такозо этади.

Хозирги иайтда узбек тилшуиослари тарихий аньашшари-мизии давом эттирган х,олда узбек миллий адабий тилининг грамматик курилишини чукур ва барча жабхаларда текшнришга, адабий тилимизни х,ар томонлама ривожлантиришга бугун куч ва имкониятларини каратмокдалар. Бу борадага тадк,ик,отлар эса узбек тилшунослигининг равнаки учун кушилган улкан хисса-дир.

Илмий-тадкдк,отлардан эришнлган натижа ва самаралар узбек миллнй адабий тилининг лингвистик жихатдан янада тараадш килиши, шу тилда сузлашувчиларнинг нутк. маданиятини янада юксалтирнш, ота-боболаримиз яратган х.амда мсрос кнлиб кол-дирган суз бойликларидан кенг фойдаланиш ва уларнн янада бойигиш, тарнхий адабий тил билан замонавий адабий пиши боглаб урганнш, тарихий аиъаналарни саклаш ва уларни 6yiyn-ги даётга татбик, этиш борасида мух,им ах,амнят касб этадн.

Узбекистан Республнкасшшнг мустакдшшкка эришуви му-носабати билан узбек тили га амалда Давлат тили мак,омшшнг берилганлига она тидимизнинг ривожига кенг йул очиб бердн. Натижада, тилшунослик фашпшнг янада риьожланишига кенг имконинтлар яратилди.

Узбек тилшунослишда шу пайиача куппша муаммоли маса-лалар атрофлича ва чукур тадкдк, кллинган х,амда тадкик. кл-линмокда. Шуни алох,ида кайд этиш лозимки, узбек ишшу-нослипншнг оёкха туриши ва рнвожнда Е. Д. Поливанов,

A.К. Боровков, А.Н. Кононов, К.К. Юдахии, A.M. Щербак,

B.В. Рсшетов, A, Гудомов, F Абдурах,монои, М. Аскарова, Ш. Шоабдурахмонов, А.^ Рустамов, III. Рахматуллаеи, А. X«-жиев, Э. Бегматов, Б. Уринбосв, Х- Неъматов, Т. Нафасов,

А. Нурмонов, Н. Махмудов каби куплаб олимларнинг хизматла-ри жуда каттадир. Бу олимларнинг ишларида узбек тилининг фонстикаси, морфологняси, синтаксиси, лексикаси ка бошкд сох,аларининг хилма-хил кирралари текширилган. Натижада турли-хуман грамматикалар, монофафик тадкдкотлар, лугатлар юзага келдн. Шуидай булса-да, х,апи чукур урганилмаган. узи-нинг муносиб ечимини кугаётган талайгина масалалар мавжуд-ки, диалогах нугкда субъектив модалликнинг ифодаланиш йул-лари шуидай муаммолардан биридир.

Баён этилганлар ишимизшшг долзарб эканлигидан далолат беради деб, уйлаймиз.

Тадкикотнинг максади ва вазифаларн. Ишшшг асосий максади уЗбек тиши диалогик путклда субъектив модалликнинг ифодаланиш уеул ва восйталарини монофафнк планда урга-нишдан иборатдир. Шундан келиб чиклб, унда куйидага маса-лаларни х,ал килиш кузда тутилди:

1) диалогак нугкда фамматик модалликнинг вок,е булиши, фамматик модалликнинг турлари хдмда улариинг узаро фаркла-рини ажрагиб курсатиш;

2) диалогик нугкда субъектив модалликнинг ифода воситала-рини, уларнинг тур ва хилларини аниклаш;

3) диалогик нуткдаги субъектив модалликии функционал-семантик жи*атдан тадкик кллиш;

4) субъектив модаллик ифодаловчи ибораларни аниклаш ва уларни мазмун жихатдан тасниф килиш х,амда уларнинг узига хос кирраларини очиб бериш;

5) субъектив модалликнинг ифода воситаларидан бири булган иборалар (фразеологак штамилар)иинг келиб чикиш са-бабларини аниклаш;

6) диалогик нугкда ишлатиладиган асосий лексик воситалар — фразеологизмларнинг тематик жихатдан гурухлаштирилган руйхатини чузиш.

Тадкик0пшнг илмий ЯНГИЛИГИ. Ушбу -диссертацивда узбек тилшунослигида биринчи марта диалогик нугкда субъектив модалликнинг ифодалаНиши функционал-семангик жихатдан урганиб чикядци. Илк бор диалогик нугкда субъектив модалликнинг ифодаланиш усуллари, уларнинг ифода воситаЛари ссмантик, услубий ва ннтонацион жихдацан тахлил килицци. Шунингцек, ишда субъектив модалликнинг ифода воснталардан бири булган иборалар (фразеоиошк штамплар) этнмоЛогиясига

аниклик киритишга харакат килинди. Ишга дшшогак путкда ишлатиладиган асосий лскснк воситалар — фраэеолопомлар-нинг тематик жихнглаи гурухлшширилгаи руйхатн илова килин-дн.

Тадкикотнинг нлмнй ва амалий ахам пяти. Диссерга-иняда зришилган патижа ва хулосапар узбек тили грамматикасп, хусусан, синтаксисининг очилмагаи кирраларнни тулдиришга уз хиссаснпи кушади деб уйлаймиз. Ишимиздан укув кулланмала-ри тузишда дам фойдаланиш мумкин. Бундан ташкари, шшй укув юртларида махсус курслар укитишда х,ам кул келиши мумкин. Ишла дналошк нугкда ншлатиладшаи асосий лсксик воситалар — фразеолошзмларнинг тематик жи\атдап гурухдашти-рнлган руйхатн бсрилди. Унда 328 та фразеологизм уз ифодасн-ни топган, улардан купчилиги узбек тилипинг тузилажак куп томли изошли лугатша киритиш мумкин.

Тадкикотнинг асосин усуллари. Диссертацияда, асосан, тилшуиосликда кенг таркалган тавсифлаш усулидан синхрон планда фойдалаиилдн. Тадкикотни яратишда рус хамда турхий, узбек тилшуносларинннг илмин, илмии-методнк ншларига тая-нилди. Эмг мухим асос сифатида узбек тилнтшг узига хос к.о-нуннятларига асосланилдн.

Тадкикотнинг материали. Ушбу диссертацняшшг асоси-ни факат насрий (тарихий мавзудаш асарлар бундан мустасно) .асарлардан тунланган нкки мннпа якин карточка, мнсоллар таи жил этади.

Тадкикотнинг объекти узбек тилииииг бадиий насрий адабистда куллашан диалошк нуткидир.Бундай диалогик нуткдаги субъектнв модалликнн реаллаштиришда фонстик, морфологик, синтактик ва лексик воситалар мухим роль уйнай-ди. Шуни!ггдек, субьектив модалликшшг юзага чикишшш нбо-ралар хам узит хос уриннн эгаллайди.

Тадкикот натижаларининг жорнйланиши. Иш Узбе-кистон Республикасн Фанлар аказемияси Тилшунослик институ-ти хозирги узбек тили, терминология, диалектология па узбек тили тарихи булимларининг кушма йигалиши (1996 йил 25 май)да хамда Узбекистан Республикасн Тошкент давдат университета "Узбек тилшунослиги" кафедраси кошндаги ихтисос-лаштирилган семинар кенгаши йигалиши (1996 йил 26 июнь)да мухокама этнлиб, химояга тавеня килинган.

Тадклкот натижалари Узбекистан Республикаси ФА Тилшунослик института сш тилшуносларининг анъанавий анжуманла-рида (Тошкент, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996), Тошкент датах техника университетида утказилпш репюнал илмий-амалий конференцияда (Тошкент, 1995), Тошкент давлат аграр университета профессор-укитувчиларининг илмий конфе-ренцияларида (Тошкент, 1991, 1992, 1993,1994) маъруза сифа-тида купчиликнинг хукмига хавола килинган. Диссертация юза-сидан 3 та макола, 8 та маъруза тезислари эълон килинган.

Дисссртащшнинг тузнлиши. Диссертация умумий тав-сиф, кириш, уч боб, умумий хулосалар, фойдаланилган адабиёт-лар руйхати хамда икки иловадан иборат.

ТАДЩЩОТНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг кириш клемида модалликнинг мантик хайда тилшуносликка оид категория эканлиги, унинг тилшу-носликца урганилиши масалаларига тухтаб утилган, модаллик категорияси хакидаги к,араяшарга муиосабат билдирилган. Шу-нингдек, модаллик катетриясининг функционал-семантик категория эканлиги, унда коммуникация (нуткий алока)нинг сузлов; ни, ишгашни, кшянк, нфошшзиш1_зхборшдан иборат турт омил уртасидаги мураккаб, узаро таъсир жараёни воке булиши таъкидланган. Уз навбатида грамматик модалликнинг икки тури (объектив ва субъектов), уларнинг ифода воситалари хакидаги хар хил карашлар тугрисида хам маълумот берилиб, диалогик нуткда субъектив модалликни ифодаловчи воситалар апиклан-ган.

Ишнинг биринчи боби "Субъектив модалликии ифодаловчи фонетнк, мофологик хамда синтактик воситалар" деб агалган булиб, уч булнмдан иборат.

Биринчи булимда субъектив модалликни руёбга чикарувчи фонетик воситалар хаки да суз юритилган. Диалогик нутк, субъектив модалликнинг барча жихатларини кенг ва атрофлича кам-раб олади. Субъектив модаллик, биринчи галда, хар бир тил-Ш111Г товушлар систсмасида намоён булади. Унинг юк,е були-итда учли ва уидош товушларнииг фаолияти мухим хисоб-.члнади. Диалогик пугкдаги субъектив модалликнинг фонетик

усул билан ифодаланишида интонашшшш таркибий к,исмлари, яъни пауза, мелодика, урку мух,им урин эгаллайди. Диалогик нуткда онд материалларни кузатишлар нагижасида субьектив модалликиинг фонстик воситадар асосида руёбга чикдрилиши узнга хос хусусиятга эга эканлиги маълум бу'лди. Унннг мфода воситаларн хуйидагилардан иборат:

1. Унлнларнинг.чузнк тапаффуз килиниши. Бу восита сузла-шув нутадииш диалектал хамда адабий шаклларида кенг кулла пади. Персонаж нуткишшг нпдшшдуашжгнии бурпнриш воси-таен х,исоблаииб, субьсктив мод;ииикнинг миллий, узига хос кирраларинн очиш учуй хизмач килади. Мазкур холат муотакил' ва ердамчи сузларда (тушунтир -и-иб, бо-о-ор, во-ой, вой бу-ууй, йу-у-у-к, \а-а), айи'икса, узининг ёркдш ифодасшш топали. Диалогик нуткда унлнларннпг чузик талаффуз кдлиниши гурли мо-дал маъноларни ифолаиайди.

2. Ундошларнинг иккилапшин. Мазкур холат, асосан, диалогик нуткка хосдир. Ёзувчилар сузлашув нуткининг бирор шева ёкн диалектга оид киррасинм очииг максадида ана шу кос.иадач фойдачанади. Ёзма адабий тидда эса бу ходиса деярлн учра-майди, аммо баъзи уринларда нугкии индивндуаллаштириш учуй кулланади. Ундошларнинг иккиланиши от, сифат, сон, феъл туркумларига оид сузларда, шуиингдек, фразеологизмларда (бетинг-беттинг, бошинг-бошшинг, жазо-жаззанг, маза-мазза, неча-нечча, эсиз-зссиз, худо хакл-худдо х,нкки) кузатилди. Суз таркибидагн ундошларнинг иккиланиши диалогик нугкда еубъ-ектив модалликни кучайгириш воситаси хисобланали. Бу хдди-са, асосан, енрьалувчи ундошларга хосдир. Диалогик иугкдаги субъектив модалликиинг реаллашувида оханг, вазият, овозниш кучи хамда баландли?и мухим ах,аминтга эга.

Мазкур бобникг нккинчи булимида субъектив модалликни юзага чикдрувчи морфологик воситалар тахлил кллинган. Маълумки, алглютинатив тИлларда аффикс ва аффиксоидлар асосий мавкега эга. Шунга кура, уларда миллий узнга хос, такрорланмас субъектип модзллик вок,е булади. Диалогик нугкда субъектнв модаллик ифодаловчн морфологик воситалар жумла-енга аффикс ва аффиксоидлар киради. Улар от, сиф;и, равиш каби суз туркумлари таркибида булади. Авваяо хайд эчиш ло-зимки, узбек тнлшуноелнгида буидай воситалар л,ар хил

атаб келинмокда: "еубъектив бах,о бшщирувчилар" , "кичрайтириш-эркалаш формалари",2 "кичрайтириш-эркалаш ва хурмат формалари"3 ва х.к. Биз эса мазкур формаларни "еубъектив модаллик ифодаловчи аффикс ва аффисоидлар" деб номлашни маъкул курднк. Чуики улар еубъектив модалликни руёбга чикарувчи восита сифатида иштирок этади. Диалогик нугкда ^т лш, -гшиа, dü¡m\ -л; -рок; -_лар аффикслари эркалаш-суйиш, менсимаслик, беписандлик, камснтиш, кесатиш, срга уриш, кичрайгириш, хурматсизлик, таъкид-ишора, истак-таъкид, ачшшш-кайгуриш, мехрибошшк-икинлик, кесатиш-таъкид, таъкид-муносабат, эьтироф, хурмат каби турли-туман модал маъноларни ифодалайди. Масалан: ашшши,__кднfypJiut каби маънолар куйидашча ифодалаиади;

— Албатга топтирамиз, бувижон.

— Умрингдан барака тон, болам, Гудцаккшш бола увол кетмасин, (Кароматов.С. "Бир томчи кон". 111).

Субъектов модашшк ифодаловчи кушимчалар каторига -рок, -лар каби аффиксларни хам кушиш лозим курилди. Чунки улар хам субъектов модалликни юзага чикаради. Узбек тшшда -лар аффиксиниш асосий вазифаси кунликни ифодалашдан иборат эканлнги ва эмоционалликни хам юзага чикаришда иштирок этиши тилшунослар томонидан эътироф этилган. Бирок мазкур аффикс шеваларда, хусусан, карлук шевасида, acocan, I шахе, бирликда (дадамдар, аямдар), кипчок шевасида зса И шахе, купликда (келингиззар, олингизаар) кулланса, хурмат маъносини ифодалайди.

Аффиксоидлар (zXsm; гхшх; -той; гРРЙ) хам диалошк нуткда раиг-баранг (эркаяаш-суйиш, таъкид-уктириш, таъкид-куркинч, Хурматлаш, ижобий муносабат, ёлвориш, илтижо, хазил аралаш

1 Кононов A.H. Грамматика современного узбекского литературного языка.-МЛ.,1960. C.I25-131; Грамматика современного турецкого литературного языка. - М.-Л, 1956. C.U2-II4; Гвоздеа А.Н. Современный русский литературный язык. Фонетика и морфология. - М.-Л., 1961. C.207-214; Маъруфоа 3. Суз составы от ва сифат.- Ташкент,1956.42-45-бетлар;

2 Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского язы-ка.А8Тореф.доктлисс. -Ташкент. 1955. С.19-24; Решетов В.В. Основы фонетики и грамматики узбекского языка. -Ташкент, 1965. С.102-103,- Баскаков Н А. Каракалпакский язык. Фонетика и морфология - М.-Л., 1952. С.179-180: Убрятова Ё.И. Исследования по синтаксису якутского языка. -М.-Л..1950. С.266-275: Дмитриев Н.К.. Грамматика башкирского языка. -М.-Л., 1948.С.70: Дыканов К. Имя существительное в киргизском языке. - Фрунзе, 1955. С. 16-22, 52-54.

Икромов Р. Узбек тшшда отларнйнг синтетик-аналитик ва функционал формалари. -Тошкеит, 1985.10-бст.

« Караиг: руломов A.F. Узбек ни и да куплик категорияси.-Тошкент, 1444; Маъру-фов З.Суз состав» от ва сифат. -Тошкент, 1956. 14-15-бетлар.

эркалаш, эъзозлаш, хурмат-эхтиром, ялиниш, ялтокданиш, ерга уриш, ирония, мснсимаслик, эркалаш-таъкид ва шу хаби) модал маыюларни ифодалаш максадида кулланади. Масалаи: ялиииш,

ядюкдацшд маънолари:

— Олиб келишади, ran йук, окахон-

— Кани, опингаи оч.

— Жон окахои, худо урсин, олиб келишади. (Т.Ма-лик. "Шайтанат". 102)

Морфологик воситалар ердамида модал Маъноларнинг юзага чиклшида оханг, шунингдек, эгалик кушимчаларининг роли хам мухнм хисобланади..

Бнринчи бобнинг учинчи булимида субъектив модаллик ифодаловчи синтактик воситалар хакида фикр юритилган. Нугкда суз, суз бнрикмаларн хамда гапларнинг такрорланиши нули билан кушимча маънолар англатилиши мумкин. Уларнинг нуткдаш маънолари узгарувчан булиб, мавзу билам богланган булади. Субъектив модалликни ифодаловчи синтактик воситалар жумласига тикрордар, реплика-такрорлар киради. Бошка тил-ларда булганидск, узбек тилида хам синтактик воситалар субъ-скти» модалликни юзага чнодришда капа роль уйнайди. Бирок бу масазаниш алохида монографик тадкиког даражасида кенг камроили эканлшнни хисобга олган хонда мазкур ишда синтактик воситалардан факат иккитасигагина тухтаб утишни лозим, дсб тондик.

1. Диалогларда aiipHM логик уррули булакларнинг, яъни суз, суз бнрикмалари х,амда гапларнинг оханг таъсирлда модал маъно ифоданаши кайд этилдн. Улардаж субъектив модал шахенинг ички кечинмалари, юз бергаи вок,еа-х,одиса билан боглик равииша поке булади. Масалаи: \аяжо;_?-укинч маыгоси:

— Полвон, нима ran узи, Сотволдн кани? .

— ОШОЛДН^СОГВОЛДИ... колди. (П. Турсун. "Уклтувчи", 449). Мазкур, восита оркали ифодаланадиган модал маъноии ку-чайтиришда оханг, эгалик келишик, шахс-сон ва замой кушимчалари, шунингдек, сурок юкламаларннинг узига хос урни бор.

2. Субъектив модалликни реаллаштиришда мухим урин эгал-лайдйгаи воситалардан бири ре/Щика^такрордир. Улар днкхат-эътиборни жалб килиб келган диалогик бирлик элемента хисобланади. Рус тилшунослигида В.П Винокур, МЛ. Михлина, В.Волков, М.П.Святогор, Н.Ю.Шведова ва бошкаяар реплика-такрорларнинг узига хос хусусиятлари, фаркланиши, турлари

хакида кимматли фнкр-мулохазалар бидцнриб утганлигини алохида кайд этмок,чимиз. Айни шу урннда Б. Уринбоевнинг реплика-такрор хакдцагн фикрини келтириб утишни лозим, деб топднк: "Ксйинги реплика олдинги реплика составидага бирор сузни, булакни, б^ГУН бир гапни такрорлаш асосида такрор-реплика тузилади". Бу фикрга кушнлган холда, куйидаги х,о-латни хам кайд этмокчимиз: диалотк иуткда суз ёхуд бирор ran булаш шаклидаги реплика-такрорларгииа учрар экаи. Улар син-тактик усулга хос восита саналиб, диалогик нуткда субгектив модаллик ифодалайди. Бирок диалогларда суз бирикмаси ски ran шаклидаги реплика-такрорларнинг мавжудлнги кайд этилма-ди. Диалогик иуткда реплнка-такрорлар куркянч-таъкнд, хай-ронлик-гаъкид, тахдид-таъкид, таажжуб-таъкид, газаб-таъкид, хайратлапиш-таъкид, тасдик-таъкид, ишончсизлик-таъкид,'. ажаб-ланиш-таъкид, касам-таъкид каби хилма-хил модал мазмунларни руёбга чикаради. Масалан: куркинч-таькид мазмупи:

— Kopacojjta айланиб кетибди.

— Корасон? (Аиорбоев.С. "Сайли". 14-15). Таькидпаш жо-изки, диалотк нугкиа реплика-такрорлартшг узига хос курн-нишлари хам мавжуд булиб, у одатдаги такрорлардан к,исман фарк кил ¡щи. Улариииг бу хилида эшшк англатувчи элсментлар х,ам иштирок этади ва модал мазмунни янаца кучайтириш учуи хизмат кдлади.

Умуман, рсплика-такрорлар узига хос бирлик булиб, сузла-шув жараснида вазият хдмда шахснинг рухияти билаи боклик субъёктцв муносабатларни акс эгтиради. Улар диалоглардаш субъёктив модалликни ифодаловчи синтактик воситалардан бири булиб бадиий адабйётда, айникса, тез-тез учрандн.

Диссертациями нг. иккгшчи бобн "Субьектнв модалликии ифодалашда срдамч^, ва мустак,ил маъноли сузларнииг уршГ' дсб номланган. Боб нк'ки'булимдап нборатдир.

Биринчи булимда' с|?дамчи сузлар (ундов. юклама, модал суз)шшг модалликНи рсаллаштиришдат роли хакида суз юрн-тилади. Жумладан, ундовлар диалошк иуткда субъсктив модал-ликпи ифодаловчи воситалардан бири хисобланади. ■ Улар бунда!! маъноларни ифодалаши билан юкламаларга якнн туради. Бирок диалогик нуткда ундовлар ифодалайдиган модал маьнолар узига

1 Уринбоеа Б. Узбек сузлашув иутци. —Тошкеит, 1982. 108-бст.

7 Kymypon Р. Х°зирги замом узбек адабин тилида тасвирин сухыр. Нош.дисс...--Тршкснг. 1961. 46-бст: Усмонов С. Узбек ппида ундовлар.-Тошкснт, 1953. 3-12-Осглар. . ■ .

хослиги билан ажралиб чу рал и. Чунки улар нужда жавоб, сурок, севинч, хурсандлик, мишппдорчилик, мурожаат, саросн-малик, таъкид, таажжуб, тасдик, таъкид-кинои, пичиш, завкла-ннш, хдяжон, куркипч, эслаш, иишра-таъкид, ачшшш, кашу-ршн, норознлнк, жахли чикдш, сураш, бспнсаидлик, хавас, наср-

рат, хайрлашиш, хай par, тахсин, газаб сингарн ранг-баранг модал маьполарни ифодалайдн. Масалан: мурожаат, саросима-дик каби маънолар:

— Бахай, бойвачча? Томтешарлардаи бемахалда девор ошиб юрнбснз?

— Э.мЭм.Меп сизни... халигидай... безоста килмай девдим...

(Х-Гулом. "Мангулнк". 242) Ундовлардаги маъновнй -но-знкликллартшг фаркланишида оханг асосин вазифани бажара-дн, шунингдек, муайян нуткин вазият хамда нуге, жараёнининг хам узига хос урни бор. Ундовлар баъзан кайси жннсдаш ки-шиларнинг нугкида кулланишнга караб хам фаркланиши мум-кнн. Масалан: иун, ш кабилар купрок, асллар нутк,ига, Gm-Qm, бахай кабилар эса купрок эркакларниш пугкига хослшини к.айд этиш лозим.

Юкдамадар хам субъектив модалликни нфод.ъишчи восн-талардан саналади. Бу суз туркумининг тарихи хамда маъно турлари,1 шунингдек, модаллик ифодалаши2 гугрисида киммаглн фикрлар бнлдирилган. Дархаклхат, юкламалар диалошк нугкда мати билан боглик, равишда, серкирра, нознк модал ма'ьноларни ифодалай олади ва бу билан субъектив модалликнннг миллий жозибасинн узида тула акс эттиради. Чуноичн, улар сурок,-кизикнш, гумон-таъкид, таъкнд-тасдик, таъкнд-кучайтирув, эъти-роф, эътироз-норозилик, • сурок-тасдик, иккиланнш, таажжуб, эслатиш, айирув-эътнроф сингари модал маыюларни руёбга чикаради. Масалан: хаишдгСурок., эслашш, анирув-зьтнроф ка-би маънолар:

— Хеч нарсангиэ йукми? Йукдщ? Болангиз-ни?

— Битта бола деб шу тарафларга келиб юрибман. ФйКЗТ шу бола. (С.Ахмад. "Уфк.!' 553) Юкламалардаги куп маънолнлик, асосаи, оханг хамда такрорланнш асосида юзага чикади, шу-

1 Ахмедов А.-МИ юкламаси ва уиимг кулланишига дойр// Узбек тали аа адвбигти мл-салалари. 1961. 3-сон, 45-50-бетлар; Асадрова М. Богловчи ва юкламалар хаклда// Узбек тили ва адабиЁтн масалалари. 1962. 5-соя, 5-12-бетлар; Шукуров Ш. Юкламалар тарнхидан//Узбек тили ва адабиёти. 1963. 2-сои, 37-40 бетлар.

2 Бозоров О. Узбек тилнда юклама категориям// Узбек тили ва адаби$ти, )977,2-сон, 24-бет.

шшгдек, нуге, жараени ва нуткий вазиятнинг хам узига хос таъсирн бор..

Модал сузларнинг модаллик нфодаловчи восита эканлнги баъзи ншларда кайд этилган.' Тадкикотдан модал сузларнинг диалогик нугкда субъектив модаллик ифодаловчи восита енфа-тидаги урни узига хос х,амда мухимлигн аёи. булди. Нуткда фикрнинг модал маънолари . бон, раиг-баранг ва серкирра булганлиги'сабабли диалогда модал сузлар олдинги фи'крга му-иосабатни ифодалаш максадида ишлатилнб кслинмокда. Сузловчи ва сухбатдош нуткдда кулланаёпан модал сузларни маъно хусусиятларидан кслиб чикнб, муайян lypyxuapra ажра-тиш маъкул деб топилди, чуики улар семантик жихнтдан куйи-даги маъноларни ифодалаб келадн:

1. Таъкид ёки тасдик оркали сузловчи ва сухбатдошнинг бир-бирнга муносабатини аник, ишончли экашшпши: албатга, дархакнкат, рост, сузснз, табиий кабилар.

2. Таъкид ва тасдик оркали муносабатнинг 1умон, тахмин хамда шубхага асослангашшппш: афтидан, балки, мабодо, иа-зарнмда, эхтимол кабилар.

3. Таъкид ёки тасдик, оркали муносабатда умнд, илинж сингари маъноларни: зора, шоад кабилар.

4. Таъкид ёки тасдик. оркали муносабатда севинч, кувонч, юпатиш сингари маъноларни: хайрият, хайриятки, хантовур, хартугул кабилар.

5. Таъкид оркали муносабатда афсусланиш, изтироб, ачиниш сингари маъноларни: аттанг, афсуски, эсиз кабилар.

6. Таъкид орк,али муносабатда карама-карши куйиш, тахдид сингари маъноларни: аксимча, акс холда, билъакс кабилар.

7. Таъкид оркали муносабатдаш истак, хохиш, тарафдорлик, маъкуллаш сингари маъноларни: кошки, кошкийди кабилар.

8. Таъкид оркали муносабатда хавотир, ишора, юпатиш сингари маъноларни: шикшшб, хар капай, хар холда кабилар.

9. Таъкид оркали муносабатда коникиш, ижобип муносабат сингари маъноларни: дуруст, тузук кабилар.

Пинхасов ЯД. Хэзирга узбек адабий тилида модал сузлар//УзГ>ек тили ва адабнети масалалари. 1961, 1-сои, 43-бет, Саидов С. Немис ва узбек тилларнда модал сузлар. Номз.дисс... --Тошксит, 1961, 76-77 бетлар; Комилжонова P.A. Узбек адабий тилида модал сух1ар.Номз.дисс... --Тошкеит, 1975, 66-69,128-143-бетлар.

10. Таъкид оркали муиосабатда зслаш, эслатнш сиигарн мнъноларни: антгандай, аитгандск, дарпоке кабилар.

11. Таъкид оркали муиосабатда умумлаштириш, хулоса, якун-лаш, уктириш сингари маъноларии: демак, умуман, кисцаси, мулл ас кабилар.

12. Таькид оркали муиосабатда эътироф, мулохдза сингари маънолнрни: аввало, даставвал, бнринчмдан, иккинчидап каби-лар.

Шунингдех, к^шма кссим__ьо>шонс()ти йу,'шй кслувчи модал еузлар хам нугкда кснг кулланадн. Улар ссмашнк жнхатдан куиидахи маъиоларни ифодалайди:

J. Таъкид ёки тасдик оркали муиосабатда мукаррарлик, кагьийлик, тахминийликнн: даркор, зарур, керак, лозим, шарт кабилар.

2. Таъкид ски тасдик оркали муиосабатда мумкинлик, эъти-роф, шартлилик, инкорни: мумкин, мумкин эиас кабилар.

Диалогларда модал сузлар ган (реплика)нинг боши, уртаси ёхуд охирида, шуиингдск, якка (суз-rari) холида кулланади.

Мизкур бобниш иккинчп булими мустакил маъноли сузлар-пниг еубъектив модаллик ифодаловчи носита сифатидаги роли-ми «чииля башшлашан. Мустакил маьполи сузларнинг модал-ликни юзага чнкарупчи восита экаплти хакида катор фикрлар бнлдирилгап.1 Диалогик иуткда субъсктив модаллик мустакил маьнолн сузлар билан хам ифодаланади. Мазкур восита от, си-'фат. фсыи раииш каби суз зуркумларш а кирувчи лексемаларни камраб олади.

Orea оид сузлар иоситасида эркалаш, суйиш-таъкид, якдн-лик-хурмат, таькид-газаб, нафрат, газаб-тахдид, хакорат,лук-иуииса, кахр, изтехзо-киноя, беписандлик-таъкид сингари модал маънолнр ифодаланади. Масалан: П!3.аб_-т.шцшд,, лакордт^Л$Кг Ляписа каби маънолар:

Шу срдан тамом кочиб кетаман, уйингиз узиигизга.

— Вой башаранг кургур, Еазшша.( Мирмухсин. "Умид". 37) Бу жйраёнда оханг, ургу, функционал форма ясовчи кушимча-лар, функционал формадаш синонимлар (тойчошм, кулуним), эгалик кушимчалари па чаъно кучиши (дана: бир парча латта,

! Узбек тили лсхсикологиксн. --Тошко.т, 1981, 162-167-6eia*p; Содицом М.С. Хо-зирги узбек адабий тиянда феы( стилистихаси (семантик аспектда). Доктднсс... -Тоцжент,1991, 46-бет; Шу муаллнф. Феъл стилистакаси. -- Тошкент, 1975, 82-90-бетлар.

дана: латга одам; судак: гудак йнгламокда, судак: гудак бола) каби тил воситалари мухим ахамият касб этади.

Лисоний материаллар с>бьектив модалликни ифодалашда сифах туркумига оид сузлардан хам фойдаланилиш мумкинли-гини курсатди. Улар воситасида нафрат-газаб, ачиниш, рахм-шафкат, нафрат-таъкид, хакорат, тахкир.эркалаш-таькид, газаб-ланпш-карппи, таъкид-ажратиш, мехрибонлнк, кайгуриш, мен-симаслик, киноя-таъкид, ерга уриш сингари модал маънолар уз аксини топади. Масалан: ма1симаслик^кия0я^хаъкид,.срх-уиуриш каби маънолар:

... буни кучадаги ШШШКИ бола лам билади, сен билмайсаи-ми, кишлокн. (Т.Малик ."'Шайтанат". 48)

Шуиингдек, отлашшнисифдхлар хам казабланиш, таькид-нафрат, хакорат-нафрат, сукиш-каргиш. камситнш сингари модал маъноларии ифодалаб келади: Масалан: кам.сцтиш^_хакдра1 каби маънолар:

— Тез! Тез кимирласаларинг-чи рудаполар! (Сафаров.Н. "Навруз". 149)

Феъл туркумига оид сузлар хам газаб-норознлик,таъкид, нафрат, жирканиш, бсннсандлик-менсимаслик, ннсанд кнлмас-лик, аччиглаииш, ранжиш, таъкид-ачиниш, таъкид-пичннг, мас-хара килиш, киноя-таъкид, таъкид- хавас сингари рант-баранг модал маъноларни ифодалаши кайд этидди. Масалан: жахлг 1Ш!1ШД»_ачннЕПЗИШН».|Ш1ШИШ каби маънолар:

— Пулними? Еб-ичиб...

— Мени лак»Ш1атмокнимнсиЗ? (Т.Малик. ' Шайтанат". 57)

Бу туркумга оид сузлардаги субъектив модалликнинг юзага

чшщища контскстуал еннонимлар, миьно кучиш ходисаеи ва оханг кабилар мухим роль уйнайди.

Курсатилганлардан ташкари, равншга оид лскссмалар хам истамаслик-каршилик, таъкид-эьтироф, истак сингари модал маъноларни руёбга чикаради Масалан: иехамаел 11 к-карщIим Iк:

— Кераги йук,— зинхор (Ёк,убов. О. "Диёнат".ЗЮ)

Келтирилган далиллардан мустакил маъноли сузлар хам

субъектив модаллик ифодаловчи воситалар сифашда иштирок этишн мумкинлиги аён булди.

Ишиинг учинчи бобн "Субъектив модалликнинг фразеоло-гизмлар воситасида юзага чикиши"ни урпшишш багошланпш булиб, у беш булнмдан таркиб топгаи.

Бирннчи булимда фразеологизмларнинг урганнлнши ва модаллик ифодалащцаги урнннн ёритишга уриннл1ан. Сузларнинг

«

yiapo бокланнб бирикмани ташкил килишн уиинг таркибидаги элемснтларнипг эркии бирикишнии кузда тутади. Typtyn (барк,арор) бнрикмалар, яъни фразсологик иборалар эса бошкача хусусиятга эга. Уларда эркии богланиш эмас, балки грамматик-семантик бутунлик ажралмаслик мавжуд булади.'

Узбек гилшунослигида фразеологизмлар Ш. Рахмагуллаев, Х-Бердийров, М.Содикона ва бошкалар томонидан соф лингви-стик иуктаи иазардан тадкик килингаи. Шунингдек, бадиий адабиётда кулланган фразеологизмлар хам тадкикрт манбаи jyi-либ олиигаи А.Абдуллаев, С.Солихужиева, С.Гййибов, М.Сад-риддинова, Б.Йуллотеп кабилариниг ишлари мавжуд эканДИГи-ни таъкидлаш лозим. Я.Пиихасов, А.Шомаксудов, М.Хусаииов, И.Кучкортоев, Э.Умаров, Х.Кмхорова, Б.Турдиалиевлариинг ишлари хам аиа шуидай тадкикотлар хисоблаиади. Таъкидлаш лозимки, олимларимиз томоиидаи катор фразеологик лугатлар хам нашр этилгаи. Шуии эъгироф этиш жоизки, тадкикотларда одций сузлашувга оид ryptyn ибораларнинг модаллик ифодала-ши масаласига хам муиосабат бнддириб келингаи. Жумладап, Я.Пиихасов фразеологизмларнинг модаллик ифодалаши хакида, фикр юритиб, улариииг аирнмларини "баркарор сузлар боглама-си". баьзиларини эса "модал ганлар" деб атайди2. С.Саидов ибораларнинг модаллик ифодалашиии эьтироф этгаи холда, уларии модал сузлар каторига кушган . Р, Комилжоиова, М.Турсуииулаюв, Р.Икромова, Ш.Комков кабилариииг ишла-рида хам фразеолотзмлирнинг модал мазмуии хакида ахамиятга молик фикрлар бнлднрилган. Халк тили жуда бой, уиинг узига хос миллим кирраларини очишда сузлашув нугкига оид ибора-ларшшг урни гоят мухим. Айникса, фразеолофзмлар субъектив модаллик ифодалаши жихатдан диалогик нугкда нихоятда фаол эканлиги билан ажралиб зуради. Масалан, хадиксирашткуркув, мехр-мухаббат, дуо хилищ мазмунлари мазкур матида куйидаги-ча узииинг ёркдн ифодасини топган:

— Биров сизни гуиохкор деяптими, нега вахима киласиз, гражданка Тулаганова?

— Ана Таган "гражданка" деяпсан. Мен одрак_ОЛДИ|Шб кузпанман, ходаиг кокинднк.

1 FynoMoB А. Аскаров;» М. Хозирги узбек адабий тили (синтаксис)-Тошкент. 1987, 26-бст.

2 Пинхасов Я. Курсатнлгаи маната. 43-6.

' Саидов С. Немис ва узбек тилларида модал сузлар. Ном. дисс. Тошкент. 1964 113-6..

— Утнринг.

— Хуп, углим, хуп. Бирпас узимга келиб олай, майлими? Илос баьч-макаихнк рохахицклургни. (Хошимов .У. "Тущда кечган умрлар". 107-108)

Ишимнзда фак,ат купчшшкнинг эътиборини жалб этган "фразсолопж штамплар" деб номланиб келинаётгал тур(ун ибо-ралар, лъни миллий урф-одатлар, диний эътик,од билан боглик, шунингдек, мураккаб мазмуили иборалариинг модаллиги масала-синн урганиш лозим, дсб топилди. Бунинг устига тилшуносли-шмнзда фразеологизмларнинг нуле, жараёнида кулланиши мах-сус тскширилмаган.

Таъкидлаш жоизки, фразеологизмларнинг субъсктив модал-лик ифодаловчи воента сифатидаш роли нихоятда муким. Яна бир холатни уктириб утамиз: фразеологик штампларнинг баъзи-лари, хатто, айрим маънодош гурухлари факат лиалогик иугкха-гина хослиги билан ажралиб туради. Масалан: яхши тилак маз-мунини ифодаловчи иборалардан зиератингнз кабул буленн ва унга жавоб тарзида кулпанувчи муррдингиз_хосил„_булсин фра-зеолошзмлари ёки мулозамат-мамнуииятлик, куглаш, таскин бс-риш-хамдардлик мазмунларини ифодаловчи микрогурухларга мансуб ибораларда узига хос мурожаат-жавоб хусусиятлари мавжудцир.

Насрий-бадиий адабиётлардаи олинган матсриалларимизга таяниб, диалошк нугкда субъсктив модалликни русбга чикарув-чи фразеологизмларни мазмун жихатдан куйидагича тасниф к,н-либ чикдик.

I. Алкдш« иборалар. II. Каргаш иборалар. III. Диний эътик,од билан боглик, иборалар. IV. Мураккаб мазмушш иборалар.

Мазкур бобнинг иккинчи булими алклш ибор;шар дсб атад-ган. Унда бувдай иборалар мазмун жихатдан мушЧян микрогурухларга ажратиб талкиК килинган. Натижада алк.иш нборалар-шшг хуйидаги мазмунларнн ифодалаши аник булди:

1. Шахсга нисбатан мехр-мух,аббат мазмуиини: анланай, курбонинг булай, узим ургнлай ва шу кабилар,

2. Эзгу (яхши) тилак// истак мазмуннни: бахтишиз очилсип, зиератингнз кабул булсин, куз тегмасин ва шу кабилар.

3. Дуо кнлиш мазмуиини: бошинг тошдан, устнхошшг пулат-даи булсин; илоё муро.шнпша етинг, узшндан купайшн ва шу кабилар.

4. Эркалаш мазмунини: бала(гнпа)иг кушшгур, тнлларшнта асал // бал// новвот// шакар, уйинг бугдоидан тулгур(син) ва шу кабилар

5. Мсх,р-танбе\ музмушши: кнзи тушмагур, худо хайриипш бергур, ках-кахдамай колгурлар ва шу хабилар.

6. Киноя-ничинг мазмунини: акаси анлансин, жон садка булснн (семга), жоннм тасаддук ва шу кабилар.

Алк.иш иборалардага модал мазмуннинг руёбга чш;ишида охакг хам мухим вазифани бажарадн. Тиниш белпшари эса охашга мое холда хуйилади. Матнда ншлатилган идиома ал-маштнрилиб куллаиишн хам мумкии. Масалап: ашш.шш; урги-лайд иргитгоц. Шушшгдек алк,нш ибораларнинг ички тузнлшни-да \ам синоним сухчар кдгнашади. Масаиан: мартабашиз тми/1..... улуе булени, умрингиз узок//узул булсин; тилларингга аш|//бол//поввот//шакар//1<.анд; ая гп//о й щ I г//р и ашУ/э наш: айлан-син (ургнлеин). Услубий нуктан пазардан улар мухим ахамиятга эгадир. Чунки бундай синонимия баъзан мазмуи ифодаенга хам уз таъсириин курсатадн. Сундан кипкари, пбора таркибидат бу кабн синоннмлар гохида сучловчи ски сух,батдошпит кайси шева вакнли эканлнпши курсатишга хам хизмат кллади. Маса-лан: !) аянг айлансин (ургилсин); 2) знанг айлапсин (ургилсин). Бирннчи фразеологизм куирок, харлук, шеваси ва-киллари нуткида, иккничиси эса купрок, к.иичок, и ¡спаси да сухтовчилариинг нуткдца к,улланади.

Мазкур бобнинг учинчн булимида харшш ибораларшшг ху-сусиятларн урганнлган. Бошкд тнлларда булганндек, узбек ти-лида хам к,аргиш билан алокдцор сузлар (ящшамагур) билан бир кдторда, кунлаб "штдмн" холила тушиб колган иборалар хам мавжуд. Туплашан материаллар асоснда харгншга оид иборалар англатгап мазмунига кура, куипдаги микрогурухдарга булиб урганилдн:

1. Улим тилаш мазмунини ифодаловчи иборалар: ажалга йулнккур» еР етгур (ютгур), йнгит(пша) улгур ва шу кабилар.

2. Газаб-нафрат мазмунини ифодаловчи иборалар: афтимг //башаранг//гуркинг курсин, огш(пша)нгдаи ноыинг келгур (келсии), ку|>иб,какшабгина кетгур(лар) ва шу кабилар.

3. Омой истак (тилак) мазмунини ифодаловчи иборалар: ар-нох//жип ургур, бало(1ина)га йуливдур, номинг/Лттг учкур(учсин) ва шу кабилар.

4. Шахсга иисбатан нафрат ва бахтсизлик исташ мазмуиини ифодаловчи иборалар: баснр//кур булгур, бетннгдан бузилгур, млоё тилинг ксснлсин ва шу кабилар.

5. Отр каргиш мазмуиини ифодаловчи иборалар: гуринг куйгур, гурингдан тугун чиккур, гурингда тунгаз коигур (кункир) ва шу кабилар.

6. Дуойи бад к»лиш мазмуиини ифодаловчи иборалар: ок. килднм, окпадарсан, сеидек фарзаидим йук; у дунсии бу дунё косанг окармаснн ва шу кабилар.

7. Енгил кдргиш мазмуиини ифодаловчи иборалар: тплишта тнрсак чиккур» гапингиз курсин, эсим курени ва шу кабилар.

Нуткда субъектив модалликпн юзага чикдрувчн каргиш нбо-раларнинг у еки бу фразеологик сиионамларидаи хам фойда-лаиилиши кузатилди. Масалаи, яохш„бужур,..яс£^уд1ур.-ока_1 риб колгур. Ушбу синоиимик к,атордаш окдриб кол!ур ибораси купрок, клпчок, шсвасида куллаиади. Ёзувчннинг асарида ишти-рок этган персонаж кайси шева вакнлн булншидан катыш назар, унинг н узки да субъектив модаллнкии ифодаловчи фразеоло-гизмлар куллаиади, бирок бундам холатда у ёки бу суз сино-нимлари билан алмаштириб ишлатилади. Масалаи афпшг

(дусинпж. тур-КНШШр ел егур; бошингда(н) ардсшаЛсмбши колгур; кузинг ушшур (тшидгур); шшинг (ошнг) учкур; басир (кур) булгур. Каргиш иборалардаги субъектив модаллнкнинг юзага чикишида ох,анг мух,им ахамият касб этади, шунингдек, бу каби ибораларнинг кдторлашнб келишн модаллнкии ку-чайтириш учуй хизмат кллади.

Учннчи бобнинг туртинчи булимида диний эътнкод билан боглик иборалар хаклда суз юритилган. Дун еда барча халкдар-нинг у ёки бу динга сигинишини яхши биламиз. Жумладан, узбек халки УН-УШ аерлардаи бошлаб ислом дшшии кабул кидди. Натижада диний акидапар кону жонимизга сингиб кстди. Шуидай вазият так,озоси билан она тилимнзда диний тушунча-лар билан алокадор субъектив модаллик ифодаловчи фразеоло-гизмлар хам баркарорлаша борди. Бундай фразеологизмлар тахдил этиб чикилганда уларнинг куйидат семангик микрогу-рухдардан иборат экаилиги маълум будди:

1. Хаёгдан розилик мазмуиини ифодаловчи иборалар: алхам-дулилло(х), минг шукур, оллохга// парвардигорга//тангрига шукур ва шу кабилар.

2. К'аеам (опт) ичиш мазмушши ифодаловчи нборалар: азба-ройи худо, Курз,ол//каломулло// нон урсин, худо хаки// хакки ва шу кабилар.

3. Фалокат юз бсрганлигини ёки юз бсришини истамаслик мазмушши ифодаловчи иборалар: алхазар, оллох//худо //тангри уз панохида асрасин (сакласин), ёмон куздан ясрасин (сакласин) ва ту кабилар.

4. Илохий куч-кудратни эътироф этиш хамда хайрат мазму-нини ифодаловчи иборалар: астагфнрулло(х), вон//ё кудра-тингдан, кудратиигдаи ургилай (худо) ва шу кабилар.

5. Яхши шшт мазмуииии ифодаловчи нборалар: нншоаллох, насиб булса, худо хохласа ва шу кабилар.

6. Ноакиклик мазмушши ифодаловчи иборалар: ким била-дн7/билсин, худо б}1лали//билсин ва шу кабилар.

7. Таскин бериш-хамдардлик мазмушши ифодаловчи иборалар: бандачилик, куп ташвишлар тушибди бошингизга; оллоиинг нродаси, худонмнг иши ва шу кабилар.

8. Мархумга нисбатаи хурмаг мазмушши ифодаловчи ибо-разар: гури пурга тулсин, охираги обод булсин, худо рахмат килснн на шу кабилар.

У. Ярапанга илтпжо мазмунини ифодаловчи иборалар: дар-димга шнфо бергин, худоним; уг балонгдан, су« балонгдан, нохак зухмат балонгдан узинг асра па шу кабилар.

Дшшй л/гикод билан боглик иборалар орасида синонимик катор хоскл мшукчилари хам мавжуд. Масалан: насиб булса, i Jf г pif хохласа, худо хохласа. Мазкур гурухдаги иборалар иугкда кулланишига кура, айрим шеваларга хослиги билан хам ажралиб туради. Мисол учун, насиб буЛса фразеологизми кунрок кинчок лахжасида, худо хохласа фразеологизми зса кар-лук. лахжасида сузловчилар нугкида учрйши била» характерла-нндн. Динип эьтикод билан боглик иборалар таркибидаги айрим лсксемаларни сиионимлари билан алмаштириб куллаш хам

мумкии. Масалан: тннгригаЛодлохга,__пэр_аарднк>рга*_Хуцога.

яраташга) шукур: тангри. (оллох, _. парнарднгор.худо,_ярат1:ан) уз нанохида acpacnnicaiuiacjiji). Каид этилган фразеологизмлар-дат субъектив модалликни юзага чикаришда оханг мухнм роль уйнаши тдбшпщир. Вир репликада хулланган иборалар кстма-кст, катор кслнши хам мумкии, бу эса модаллнкни ку-чайтириш учуй хизмат килади.

Мазкур бобнинг бешинчи булими мураккаб мазмунли нборалар дсб аталган булиб, улар мазмунига кура алохида-апохида микрогурухларни ташкил этади: Улар куйидаги модал мазмунларни ифода этиш учун хизмат килади:

1. Хам алк,иш, ^ам харгиш мазмунини: аклингга куйдирги чикмагур, басирннг чикмагур, бошинг// буйни(гина)мг узил-магур ва шу кабилар.

2. Миннатдорчилик мазмунини: онаснга рахмат, умрини бергур, кулингнз да'рд курмасин ва шу кабилар.

3. Юпатиш-ишонтириш мазмунини: кунглннгиз тук// хотир-жам булснн, хотиринг жам булсин ва шу кабилар.

4. Куглаш . мазмунини: муборак (булсин), куллук//кутлуг булсин ва шу кабилар.

5. Хайрихохлик мазмунини: айтгапингиз булсин//келсин, илоё айтгапингиз булсин ва шу кабилар.

6. Мулозамаг-мамнуниятлик мазмунини: бош устига, хуш келибсиз(лар), кайси шамол учирди ва шу кабилар.

7. Кадрлашга муносиб булмаган шахе ва анчайин кунгил-сизликка арзнмас бахо мазмунини: садкаи куз ёш/ёшинг (кетсин); садкаи мушт кетсин; садкаи cap ва шу кабилар.

8. Хаётдан нолиш ва ачиниш мазмунини: вой шурлик (шурим, бечора), пешапа(гнна)м (пешанаси, шургинам, шури) курсин, пешанамиз шур экан ва шу кабилар.

Мураккаб мазмунли иборалардаги субъектов модалликнинг юзага чихишида оханг асосий вазифани бажарадн. Тиниш белгилари эса охдиг талаби билан куйилади. Мазкур тиига маисуб микрогурухларнннг узига хос хусусиятлари сифатнда куйидагнларни кайл этиш мумкин:

а) фразеологизмлар таркибида келган ундов ва юклам;1лар субъектив модалликни кучайтириш учун хизмат килади;

б) хам алкяш, хам харгаш мазмунини ифодаловч'и нборалар-да инкор маъно англатувчи гма кушимчасинипг роли мухим;

в) куглаш мазмунини ифодаловчи фразеологизмларда сино-нимик катор мавжуд: муборак булсин, хуглу»//куллук булсин (куллук. аслида кушушинг регрессив ассимилятив шаклидир). Бунда»! иборалар у ёки бу шевага хослиги билан хам ажралиб турадн. Масалан: муборак булсин ибораси кунрок карлук лахжасида сузловчиларнинг нупуща, куллук булсин эса кипчок, лахжасида сузловчиларнинг нупщда куллаиади;

г) дналопгк нугкда мулозамат-мамнуниятлик мазмушши ифодаловчи rypFyu ибораларнинг кетма-кет ишлатилнши субъектив модалликни янада кучайтиради.

Умуман, иборалар (фразеологизмлар) нугкда субъектив модалликни ифодаловчи воситалардан бири булиб, гандаги бошка булаклар билан мазмун жихатидан алокага киришади.

Тадк.ик,отнинг худоса хисмида диссертант томонидан олиб борнлгап илмин иш нагижалари умумлаштирилди ва жумладан, куй и дат хулосаларга келинди:

1. Диалошк нугкда сузловчн ва тиигловчининг нфодаланаёг-ган ахборотга муносабати бнринчи уринда; шу боне субъектив модаллик, объектив модалликка нисбатан юк.ори мавке касб этади.

2. Диалоги к нугкда суб ьектив модалликни ифодаловчи асо-сий воситалар куйидагилардан иборат: уидидарииш1-ЯузИ!С-Ла= лаффуз-кшшнжци^шощлдрдин^

ф41КСОИ1У1,ар>,,лакрсфдар^_репдиха-такрорлар>^^ёр^1ам>П1 , суздзр <^ндоя>_шдама, модал суз)., муста кил_м аъ и од и ..су ъ i а р (qt,.ch-фат, равиш) ва фраз£олотзмдар.

3. Диалогах нуткда субъектив модалликни ифодаловчи фоне-тик воситаларга,яьни унлиларнинг чузик талаффуз килиннши (тушунтир rJi_-.liб, богОгОр, BQ-oii, вой бу.-уун, йу.-у-ук, X.Ü-4J ва ундошларнннг иккиланишн (бенинг, бошшинг, жаззанг, мазза, иечни, худцо хакки, эс£из) киради. Шуниигдек, улардагн субъектив модалликни реаллаштирншда оханг, вак,т, овоз кучи хам-да баландлиш мухим ахамият касб этади.

4. Диалогак нуткда ундошлардан факатпша сиргалувчилар иккиланади,

5. Субъектив модалликни ифодаловчи морфологик воситалардан мухимлари, яъни аффикслар (-аа, -шин -КНШ1, -и, -дар, -рок.) хамда аффикеоидлар (-ЖШ1, -ш, -ХОЙ, -вой) дир. Улар нуткда турли-туман модал маъноларни юзага чикарищца фаол иштирок этади. Бу лисоний воситалар ёрдамида модал маъно-ларнинг руёбга чикдшида оханг, эгалих кушимчалари кабилар мухим ахамиятга зга.

6. -лар аффикси узбек тшшшшг карлук, лахжасида сузловчи-ларшшг nyiк,ида acocan I шахе, бирлик (дадамдар, аямлар)да, адшчок, лахжасида сузловчнларшшг нугкида эса И шахе, кунлик (келингнзздр, борннгиззар)да хурмаг маьносини ифодалайди.

7. Диалогик иугкдага субъектив модалликнинг воке булишн-да жпчк. ургулн_.була_к, суз_бнрикмаси ва ггшларпинг такрорла-

ниши, шуиингдек, реллнка_г_т<ифорлар_ ва бошка синтактнк во-ситалариинг узнга хос урни бор. Улар ёрдамида ифодаланган модал маъноларнинг реаллашувида оханг, эгалик, кслишнк, шахс-сон ва замой кушимчалари, сурок, юкламаларииинг аха-мияти мухимдир.

8. Диалогах нуткдаги субьсктив модалликни реаллаштиришда ёрдамчи (ундш, юклама, модщ|_суз) хамда муегакил маьноли (от, сифах, феъд, ршш) сузлар хам кулланади. Бу жараёнда ёрдамчи сузларнинг мавхси мустакдп сузларга нисбаган юкори-ДИр.

9. Субьсктив модалликни ифодалаш макрадида упдов, юкла-ма ва модал сузлардан кенг фойдаланилади. Шуиингдек, айни шундай модал маъноларнн юзага чикаришда оханг, н уткни вази-ят, такрорланнш ва синонимлар узига хос роль уйнайдн.

10. Субъектив модалликни ифодалашда от, сифаг, фспл, ра-вишларга оид сузлар хам иштнрок этади. Улар воситасида юзага чикадиган модал маъно яиада копкретлаштнриладики, бунда оханг, ургу, функционал форма ясовчи кушимчалар, синонимлар, эгалик кушимчалари ва маъно кучиш ходисаси мухим-дир.

11. Туркии тилларда узакларшшг иишчка ёки йугон талаф-фуз килиниши билан хам маъно фаркданади. Шу конуният асо-сида иишчка узакли алкдшк (яхши тилак билдирмок) феълидан харакат коми формаси аякиш, йугон узакли олкомок (куллаб-кувватламок) феълидан харакат номи шаклн олкиш юзага келган.

12. Диалогик нуткда субьектив модаллик ифодаловчи лексик воситалардан бири фразеологизмлардир. Модал мазмунни реаллаштиришда оханг, синоним сузлар, шароит, вазият, иборалар-нинг кстма-кет кдторлашиб келиши, улар таркибидагн ундов ва юкламалар, шуиингдек, инкор форма ясовчи кушимчалар мухим вазифани бажаради.

13. КДКИШШК. идиомаси куйидаги шаклий тузилишга эга: К.ОК-феълнинг узаги, -ни мажхул нисбат кушимчаси, -дик от ясовчи аффикс. Умуман, ирим кдлиб ташланадигаи нарсалар: хуз, жужа, нон, кул, пиёз кабилар кокшшик. хисобланади.

14. Тилимизда фаол кулланаётган куплаб фразеолошзмлар

'^шрск^скяш", "курболлик килнш", !!сш1ака^а1лши_иш_жш1аик суйнш" ва "кабрнн зиёрат килиш" хаби маросим хамда аклда-лар, "куз тегиш", "кинна кириш" каби ходисалар билан алока-

дор субъектив модалликни юзага чихаришда катга роль уйнай-ди..

15. Диалогах нугкда ишлатилаётган асосий лскс!5к восита-лар-фразеологизмларни тематик жихатдан гурухлаштирдик, бу узига хос илмий самара бериши мумкин.

16. Узбек тилидаги модаллих ифод;иювчи воситалар тили-мизнннг мнллийлши ва узига хослигини памоёи этзди.

Тадкнкдшинг асосий мазмуни муаллифнинг куйидаги ишла-рнда акс этган:

1. Гапда модалликнинг тургуи иборалар билан ифодала-нишига доир//Ресиублика ёш филолог олимларишшг аиъаиавий илмий коиференцияси материаллари.— Тошкеит: 1990, 52-53-6.

2. Диалоги к нугкда модалликнинг ифодаланиши хдкл-да//Республнка ёш филолог олимларининг анъанавий илмий коиференцияси материаллари. —Тошкент: 1991. 77-78-6.

3. Олхиш мазмун ифодаловчи сузлашувга хос тургуи ибора-ларининг келиб чикиш хамда мазмун турлари хакида баъзи му-лохазалар//Узбек тилшунослигига оид тадхикотлар, Жумхурият сш тилшуносларннипг анъанавий илмий коиференцияси мате-риаллари. ¡V чикнш. — Тошкент: ¡992. 81-82-6.

4. Диалошк нугкда учрайдиган сузлашувга хос тургуи кбо-раларнинг модал мазмунларн хакида. Узбек тили таракхиёти муаммолари (илмий асарлар туплами). I китоб. — Тошкент: 1992. ! 00-! 02-6.

5. "Куз тешш" ва фразсологизмлар//Тилшунослихха оид тадхихотлар. Республика сш тилшуносларшшнг анъанавий хон-ференнимеи материаллари. V чикиш. — Тошкент. 1993. 7677-6. ' «

6. Миллий урф-одатлар ва фразеояогизмлар ялхида. Туркий члллар тарахкнети муаммоларн (илмий асарлар туплами). 1 :«-'-тоб. — Тошкеит: 1993. 143-146-6. •

7. Дин ва рухий эътиход билан боглих фразеолощзмларнинг мазмун турлари тугрисида//$збек тилшуиослигига оид тадхихотлар. Республика ёш тилшуносларинннг анъанавий хог'.ферен-иияси материаллари. VI чикиш. — Тошкент: 1994. 91-95-6.

8. Диалогик нугкда субъектнв модалликнинг рсплвка-такрорлар билан ифояалзп;каи//Республика ёш тилшуиоспарн-••1шг знъала.зий :шм»ч .иччел тезкеяаки туяяами. VII ■ик.нш. — '''шксии-¿¿-»З-6.

10. Субъехтив модалликнинг фонетик усул билан ифодаланиши хусусвда/УРеспублиха ёш тилшуносларинннг пгьанвзий

илмий конференцияси тезислари тугшами. — VIII чихлш. — Тошкент: 1996. 19-20-6.

11. Диалогмк ёзма нугкда субъектив модалликнинг ифодала-ниш усуллари//Узбск тили ва адабиёти. 1996. 4-сон.

РЕЗЮМЕ

диссертации Лафасова Урака Пазиловича "Способы выражения субъективной модальности в диалош-ческой речи", представленной на соискание учёной степени кандидата филологических наук

Диссертация состоит из общей характеристики, введения, трёх глав, общего заключения и списка использованной литературы. В приложении приводятся сведения об истории происхождения малоупотребляемых в общелитературном языке фразеологизмах, а также даётся тематическая классификация фразеологизмов, используемых в диалогической речи. Общий объём работы 175 машинописных страниц.

Во введении освещается история изучения в традиционном языкознании категории модальности, её типы и средства выражения.

В обшей характеристике работы обосновывается актуальность темы, определяются цель и задачи исследования, характеризуются методические и методологические основы, раскрываются научная новизна и практическая значимость исследования.

В первой главе "Фонетические средства выражения субъективной модальности" раскрываются особенности выражения субъективной модальности долгими гласными и наращиванием согласных, морфологическими средствами (суффиксы, аффик-соиды), синтаксическими средствами (повторы, реплики-повторы).

Во второй главе "Место служебных и самостоятельных частей речи в выражении субъективной модальности" всесторонне освещается место служебных частей речи (междометий, частиц, модальных слов) и самостоятельных частей речи (существительных, прилагательных, глаголов и наречий) как важнейших средств в выражении субъективной модальности в диалогической речи.

В третьей главе " Проявление субъективной модальности в фразеологизмах" даётся семантико-тематическая классификация фразеологизмов, анализируется характер субъективной модальности, присущие ей особенности, национальная специфика используемых в диалогической речи фразеологических штампов.

В заключении работы приводятся основные выводы и результаты, полученные в ходе исследования.

SUMMARY THE MANNER OF EXPRESSING THE SUBJECTIVE MODALITY IN DIALOGUE SPREECH URAK P. LAFASOV

The work consists of the general characteristic, the introduction, 3 chapters, the conclusion and the reference-list. The evidence about the origin history of rarely used phraseological units in literary language are given in the apposition and the thematic classification of them used in the dialogue spreech as well. The total volume of the work includes 175 printed pages.

In the introduction the history of studying the category of modality in traditional linguistics, its types and the manner of expressing are illuminated.

In the general characteristic of the research the actuality of the theme is grounded, the aims and the tasks of the work are defined, the systematic and methodological bases are characterized, the scientific novelty and the practical value of the investigation are given-.

In the first chapter named 'The phonetic manner of express in the subjective modality "the peculiarities of it by long vowels and raizing of consonants, morphological means (suffixes, affixes), by syntactical means (reduplication, remarks-reduplication) are revealed.

In the second chapter named 'The place of syntactical and independent parts of spreech in expressing the subjunctive modality "the author shows the place of them (interjections, particles modal words and independent parts of spreech) as important means in expressing the subjective modality in a dialogue spreech.

In the third chapter "Manifestation pf the subjective modality in phraseological units the semantic and thematic classification of the phraseological units are given, the character of the subjective modility, the national specifity of phraseological stock phrases used in a dialogue spreech are analysed.

At the end of the work the main conclusions and the results obtained in the process of the investigation are given.