автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Стилистическая природа фонетических и лексических единиц языка

Полный текст автореферата диссертации по теме "Стилистическая природа фонетических и лексических единиц языка"

КЫРГЫЗ 1>1£СПУБЛИКЛСЫНЫН ИЛИМДЕР УЛУ'ГГУК АКАДЕМИЯСЫ ^ ^ ТИЛ ИЛИМИ ИНСТИТУТУ

Кол жазма укугуида УДК 802/809

АШИРБЛИЗ ТОК'ГОСУН

тилдин ФОНЕТИКАЛЫК ЖАНА ЛЕКСИКАЛЫК БИРДИКТЕРИНИН СТИЛИСТИКАЛЫК ТАБИЯТЫ

Адистити 10.02.01. - Кыргыз гили

Филология нлпвдерпнпи доктору окумуппуулук дяраасясыи алуу учуп жазылган дпссертацяяпыи

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бишкек - 2000

Иш Ош мамлексттик ушшерситстшшн кыргыз тил илими кафсдрасында аткарылды.

Илимий ксцешчи - Кыргыз Республикасьшын Илнидер улуттук

акадсмиясынын акадсмиги, филология илимдеринин доктору, профессор Б.О.ОРУЗБАЕВА

Расмий оплоненттер - филология илимдеринин доктору, профессор Б. Т. ТОЙЧУБЕКОВА,

филология илимдеринин доктору, профессор Л. Б. БЕРДИАЛИЕВ,

филология илимдеринин доктору, профессор Шалабай БЕРДИБАЙ.

Жетектеечу мекемс - К. Тыныстанов атындагы Ысык-Кел мамлексттик университети

Диссертация 2001-кылдын Жа^УЪШгёд саат /0С° до КРдин ИУАсы-нын Тнл илими инстигутундагы филология илимдеринин доктору илимий даражасын ыйгаруу богонча Д.10.00.112 диссертациялык кецештин жыйынында корголот.

Дареги: 720071, Бишкек ш., Чуй пр., 265-а.

Иш менен КРдин Илиыдер улуттук академиясьшын Борбордук ¡¡лимий китеиканасынан таанышууга болот.

Автореферат 2001-жылдын !5-фе В£>сиСШ<Ьд

жонетулду.

Диссертациялык кецештин окумуштуу-катчысы,

филология илимдеринин рч

доктору ^о • ^ . Б. Ш. УСУБАЛИЕВ

Тсмяпми актуалдуулугу. Лзнркы кыргыз тилшгин мамлсксттик тилдин кызматьш аткаргандыгы, функционалдык жактан гурдуу стилдсрге салаалан-гандыгы жана ал аркылуу кыргыз тилдуу коомдун коммуникативдик муктаж-дыктарын белгилуу елчомдо канааттандыргандыгы, биринчиден, тилибиздин коомдогу кызматьш аныктаса, экиичидел, аныи тилдик бирдиктери стилисти-калык жактан онуккондугун жана ал тилдик бирдиктср стилдик жактан кепте чектелип колдонулгандыгын ырастап тураг.

Мамлекеттпк тилдин кызматьш белгилуу елчомдо аткарып жаткатг кыргыз пши - жаш адабий тил. Жацы типтсги адабий тилдин калыптанышыида тилдин нормалдашуу процесси жана аиын формаларьшын турмушка ашырылуу шаргга-ры тарыхыи жагдайга жараша журвг (В.В.Виноградов). Кыргыз адабий тплшшн енугушунун бутунку этабы кыргыз тплшшн мамлсксттик тилдин статусун атка-руу езгочолугу иенен тыгыз байланышкан. Тилибиздин функционалдык кызматьш белгилоо анын тилдик бирднктеринин стилистикалык табштын жана стилдик чектерин аныктоо мелен шартташкан. Анткеии совет доорунда объективдуу жана субъектиидуу себеитср мснсн кыргыз тиллнин структуралык жана функционалдык стилистикалары лилгвистикалык ниш катары изшщаонун атайын предмета боло албаган. Тилдин сгилисгикалык аспектаде 1шнктениши жана стилдин ма-дызы т!1лдин функцшлануу кызматы мелен тике байланыштуу (М.Н. Кожина).

Адабий тилдин негизги белгилери темэнкулор: жазмага зэ болушу, адабий норманы алышы, китептик жана суилогауу кспгерине ажырашы, стилдеришш система катары жашапш, тилдик бирдиктеринии жана каражаттарынын стилистикалык жактан дифференцнацияланышы (Ю. А. Бель'шков). Мындап керунуп тургандай, кыргыз тили адабий тял катары стилистикалык жактан изилдепууго муктаж. Мындай изилдеесуз кыргыз тили елкебузде мамлекеттпк тилдин кызматын толук аткара албайт. Ошоидуктан кыргыз тилшшп бирдиктерин жана каражапарын стилистикалык, биринчи кезскте структуралык стилистикалык иланда штимий негизде изилдев керек. Натыйжада окутуу жана тарби-ялоо кыргыз тшшнде жургузулгон мектеике чейинки мекемелерде, жалпы орто билим бсруучу мектептерде, атайын орто жана жогорку окуу жайларында улуттук тилди окутуунуи максатып жана мазмулуи жацы баскычка квтврууго болот. Диссертациялык изилдеенун актуалдуулугу ушул проблсманы белгилуу олчомде чечуу менен тикеден-т ике байланышкан.

Изилдоонун максаты жана милдсттери. Кыргыз тилинин фонетнкалык жана лексикалык бирднктеринин стилистикалык боектуулутуи жала стилдик маа-нилуулутун белгиловдо томенку маселелерди илимий негизде аныктоо макса-тын диссертант алдыпа коет:

• Кыргыз тилшшн фонетнкалык жана лексикалык бирдиктеринин стилистикалык табиятын аныктоо;

• Фонетнкалык жана лексикалык бирдпкгердин сгилисгикалык парадигма-сын корсотуу мснен, атардын адабий тилдин стллдеринде колдонулуу чегин белтилео;

• Адабий тилдин сгилдерии жарагуучу фонетнкалык жана лексикалык тил бирдиктерин апыкгоо;

• Синонимдик катардагы лексикалык бирдиктерди маашшик айырмачы-лыктары бохонча нарадигмаларга ажыратуу жана алардып кепге колдонулу-шун чектоо;

• Тилдин жана келтии стилдерин айырмалоо;

• Стилистикалык парадигматика жана синтагматика тушунуктврунун езгечолукторун белгилее;

• Интралингвистикалык (тилдик) жана экстралингвистикалык факторлорду айырмалоо; фонетнкалык жана лексикалык тилдик бирдиктерднн сгилисгикалык табиятына ылайык аларта зарыл дел эсептелген стилистикалык парадиг-маны сунуш кылуу.

Изнлдоопун мстодологиялык нсгиздсри жана мстоддору. Жумушту аткаруу-да стилистика ллпмшшн туптолушуио негиз салган орус жала турк элдеришш стилисттеришш, кыргыз тилчи окумуштууларынын стилистикага тике жана кыйыр турдо арналган эмгектериндеги теориялык жоболор жана илимий тыя-накгар методологиялык негиз катары пайдаланылды.

Днссертациялык изллдеодо сыпаттама метод кснири колдонулду. Зарыл-дыкка жараша сез-образ жана статистик алы к мстоддор пайдаланылды.

Изнлдоопун и ли.мн ¡1 жацмлыгы. Диссертацияда теменку масслслср кыргыз тил иллмннде бирничи жолу илимий жацылык катары белпшенди:

1. Стилистика лингвистикалык илимдш езгечэ тармагы эксндиги;

2. Тилдин стили менсн кеитнп стилитш айырмачылыгы жана диалектика-лык биримдиги;

3. Стилистика мелен синонимия жана вариантташтык кубулуштарьшын карым-катышы;

4. Кыргыз тилишш синонимдсш бирдиктеринин стилисгикалык аспект иде классификацияланышы;

5. Тскстгдн (стилдин) турлерунун уюшулушундагы интралингвистикалык жана экстралингиистнкалык факторлор, алардьш турлору;

6. Тскстке стилисгикалык талдоо жургузуудогу парадигматикалык жана синтагматикалык галапгар;

7. Фонстикалык стилистикацын проблемалары;

8. Фонетикалык бирдиктердин жана каражаттардьш стнлистикалык мумкунчулуктору;

9. Лсксикалык стилистаканын проблемалары;

10. Свздун стнлистикалык жана стилдик маанилсри, ал маанилердин стиль жаратуучу фактор катары кептсги кызматы;

11. Китептик жана суйлешуу лексикаларынык стилисгикалык боектуулугу жана алардьш классификацияланышы:

12. Сез маатшеришш стнлистикалык коннотациялары жана алардын кепте колдонулушу;

13. Квонергвн жана жацы создердун кептеги стнлистикалык табияты,

14. Коцдонулушу кепте чектелген создердун сгшшстикалык боектуулугу;

15. Эмоционаддык - эксперссивдик создердун эсгстнкалык мумкунчулуктору.

Изилдоодо стилисгикалык боектуулукка жана стилдик маанилуулукке ээ

болгон фокешкалык жана лексикалык бирдиктер кыргыз тил илимннде би-ринчи жолу стнлистикалык парадигманын нсгизинде классификацияланды.

Жогоруда белпшенген илимий жацылыктардын бир тобу, мисалы - фонстикалык каражаттардьш кептеги стилисгикалык мумкунчулуктору, стилисгикалык парадигматика, сездун сгшшстикалык жана стилдик мааннлери, тилдин стили жана кептин стили сыяктуу маселелср-туркологияда биринчи жолу стилисгикалык аснектиде иликтоего альшын жатат.

Эмгектин парактикалык мааниси. Илимий шилдоонун жыйынтыгын кыргыз тилишш структуралык, функционалдык жана практикалык стилистикала-рын иштеп чыгууда, жогорку окуу жайларында адистик боюнча дисциплина, атайып курс жана атайын семинарларда пайдаланууга, жаллы билим беруучу мектсптердрш, атайьш орто окуу жайларынынын кыргыз тили кктептеришш мазмунун учурдун галабына ылайык езгертуп тузууде коадонууга болот.

Изнлдоопун материалдары катары кыргыз элинин оозски чыгармалары, кыргыз акын-жазуучуларыкьш жана драматургдарынын турдуу жанрдагы эм-гекгери, ММКныл материалдары, орто мектентин окуу китслтсриндеги, оозеки пикир алмашуудагы турдуу темадагы тексттер (же алардьш узундулору) пайдаланылды.

Коргоого 11СП13Ш1СН томвнкудой жоболор коголат:

1. Лзыркы кыргыз тилшшн бирдиктсри стнлистикалык жана стилдик маа-

нилсргс да ээ. Алар кыргыз тилннин структуралык стилнстикасьшын изилдво объсктиси боло алат;

2. Лингвистикада тилдин стили жаиа ксптин стили тушунуктвру-бири менен экинчиси диалсктикальгк биримдкктс жашаган эки башка тушунук. Изнлдеедо тилдин стили кыргыз тилшпш фонетикалык жана лексикалык бирдиктеришш децгээлинде каралды;

3. Синонимия кубулушунун стиллстикалык ацытта каралашы жаиа аиын структуралык стилистика ми юн болгои карым-катыгиы. Сииоиимдсш тилдик бирдиктер кцргьп адабий гллишш функционалдык стилдеринин интралингви-егикалык факторлору эксндшн;

4. Кыргыз адабии тилишш стилдеринин экстралингвисшкалык факторлору жаиа алардын классификапияланышы;

5. Стллистикадагм парадигматика жана синтагматика масслслери;

6. Кыргыз тилинин стилнсгикасынын изилдеиуу тарыхы;

7. Фонетикалык тилдик бирдиктер жаиа каражаттар керкем жана суйлошуу стилдеринин интралингвистикалык каражаты экендиги;

8. Кыргыз тилишш фонетикалык жана лексикалык стилистикаларынын проблемалары;

9. Соз маашшери, ал маанилердии кепте биримдикте келиши. Сез мааниле-ринин турлору.

10. Лексикалык бирдиктердин функционалдык ацытта керектелиши. Китсп-тик жаиа суйлошуу лексикалары, алардын классификацияланышы;

11. Сез маанилершшн сгилистикалык езгечелуктеру;

12. Колдонулушу чсктелген, коонаргон жана жани евздврдун стилистика-лык табияты;

13. Эмоциопалдык-экспрессквдик евздврдун кептеги сгилистикалык мумкулчулуктеру жана алардын классификацияланышы.

Эмгекгшп а[фобациялапьшп.1. Диссертациянын тсмасына байланыштуу «Кыргыз тилинин стилнстикасы. Стилистиканыл жаллы маселслери» (-Б.: Кыргызстан, 2000.-I22 б.), «Кыргыз тилинин стллистикасы. Фонетикалык, соз жасоо жана лексикалык стилистикалар» (-Б.: Педагогика, 2000.-202 б.) аттуу окуу китептери жогорку окуу жайлары Y'rYH жана «Тилдик каражаттардын сгилистикалык табиягы» (-Б.: Педагогика, 2000.-126 б.) аттуу монография жарык корду. Жы-йырма беш илимий жана усулдук макала басылмаларда жарыяланды.

Диссертациянын негизги мазмуну 1989-жыддан бери Ош жана Жалал-Абад мамлекеттик университет! ерннин сгуделттерине кыргыз тилинин стилисгикасы дисципдинасы боюнча, Ош облаеттык мугалимдердин билимин оркундотуу ипститутунда кыргыз тилинин стилисглкасын окутуу курсунда лекция катары пайдалапылыи келе жатат.

Диссертация киришууден, уч главадан, корутундудан жана библиография-дан турат.

ЮГРИШУУДО диссертациянын гсмасынын актуаддуулугу, лзидцоо]гун илимий жацылыгы жана максаты, иштин практлкалык мааниси, методологиялык не-гиздерн жана методцору желунде айтылат.

Бирипчи глава «ТИЛ. КЕП. СТИЛИСТИКА» деп аталат.

Бмрннчп нарагрифта сгилистиканын изидцоо объектиеи тил экендигн жеиундо сез болот.

Стилистиканын лингвистикалык илим катары калыптанышында адамдын кеп ишмердигинин акыркы жуз "жылдыкта социалдык, коммуникативдик жана функционалдык жактан енугушу жана жацы багытка чыгышы чоц роль ойно-гон. Натыйжада стшшстнкада тал жаиа кси гушунугу айырмаланган.

Стилистика тилдии кеитик, башкача айткацда, функционалдык жагдайын изилдегенде гана лингвистикалык «лимдин езгече багыгы катары каралышы мумкун. «Анткени тил функциядан сыргга жашай албайт» (H. М. Фирсова).

Демек, тилдин коомдо функцияланышы - коомдун коммуникативднк ар турдуу муктаждыктарыньш тил аркылуу канааттандырылышы - ар кандай тилдин жашоосунун башкы фактору болуп саналат. Ушул ацыттан алып Караганда, кыргыз тилинин кылымдардан бери жашап келуусу кыргыз элиник байланыш-катнаштагы зарылчылыктарын тейлеп, коомдук мамиленин турдуу жагдайла-рында колдонулуп келгендиги менеи шартташкан. Ал эми кыргыз элииин озунчо мамлекеггуулукке эз болушу кыргыз пшганш бугунку кундегу коомдук кызматын кецетти.

Тнл — езунче система. Аиын бирдиктсри ошол сисгеманын злементтери болуп саналат. Тилдин коомдук кызматын аныктоодо, ал кызматтын сапатын зарыл денгээлге кетврууде тилдик слстсманын элемснттеришш стилистикалык коннотациясын аныктоо жана ал маанилсрди кепте чектво мнлдети биринчи лланга коюлат. Тилдик бирдлктерднн стилистикалык босктуулуктарьшын или-мий легизде аныкталышы вз ксзспшде кыргыз тилишш функционалдык негиз-де иликтснишине багыт берет.

Экничи параграф тилдин жана кептин стилдери маселесине арналат. Сти-лнсгикадагы талаш масслелердин бири - ушул. Адатта, стилистика жаатында иштеген окумуштуулардын кебу бул маселегс кайрылбайт. Ал эми орус сги-листи М. Н, Кожина тилдин стили менен кептин стилин бир эле тушунук катары карайт.

Диссертациялык изилдоеде бул маселсге биз езгвче кез карат менен ка-райбыз: стилистика - тилдик бирдиктердин стилистикалык коннотацияларын жана алардын функционалдык аспсктиде колдонулушун нликтеген илим. Сти-листикада бул борбордук эки тушунук биринен экшмиси айырмалануусу зарыл. Массле стилистика илими эки чоц багытка - сгруктуралык стилистика жана функционалдык стилистика батыттарына - ажыратылып каралгаидыгы менен байланыштуу. Натыйжада структуралык стилистика тилдин стили, ал эми фуш<ционалдык стилистика кептин стили менен байланыштуу каралаг. Тилдин стили менен кептин стиликин реалдуу тшщнк факт экендиги будвмук абалда болсо да В. В. Виноградов тарабынан керсотулот жана бул пикир Л. Г. Барлас тарабынан ырасталат.

Тилдин стили менен кептин стили турур;туулугу жана гарыхый жактал езгорулмелуулугу, анын натыйжасында «жат езгочолугу» боюнча да айырма-лаиат. Бул сгшдер - удаалаш система. Кептин стили тилдин стилинин туунду-су болуп саналат. Бул езгечелук лингвистикалык стилистиканы эки башка стилистикалык илнмдергс - сгруктуралык стилнетикага жана функционалдык стилисшкага ажыраткан. Биздин диссертациялык иликтеобуз тилдин етилине арналат. Тактап айгкавда, кыргыз тилинин структуралык стилистикасы бул эмгекте фолетикалык жана лексикалык децгээлде атайын изилдоего алынат.

Жогоруда белгиленгендей, тидцин спши кептин спшинсн бир топ бслпше-рц боюнча айырмаланат, бирок тилдик бирдиктердин стилистикалык мааниле-ринин стилдик туе агшшы жана ал стилдик маанилуулуктун кыргыз адабий тилинин сгилдеринде чектелуу менен найдаланылышы, тескерисинче, аларды жалпылап да турат.

Тилдин стили конкреттуу тилдин оозеки формада жашоо кезинде эле ка-лыптанса, кептин стили жазма кептин туундусу болуп саналат. Кептин стили оозекн кентин негизин тузет. Бирок мындай кептин стилдик турлору сан жагынан да, санат жагынан да чектелуу болот. Ошондуктан кептин стили жазма кептуу тилдегп езгече кубулуш катары каралат. Биз диссертациялык изилдеену ушул теориялык жобонун негизинде ишке ашырдык.

Главанын учуичу пара^афы тилдин синонимия жана вариантташтык кубу-луштарына арналат.

Синонимия кубулушу бардык тилдерде енуккен кубулуш болуп саналат. Тилдик бирдиктердин сшгонимдсштиги тилдин сгпшинде чоц мааниге ээ. Тактап

айтканда, сппонимдик катарды тузгон тилдик ар бир бирдик окшош тушукукту туюнтат. Алар спшистикалык копнотациялары боюнча бпри-биринен айырма-ланат жана ошол маашшик аиырмачылыктары синонимдеш создорду кептин спшшде чектеп колдонуу мумкунчулугун жаратаг. Ошондуктан стнлнстикада тилдик бул кубулушка чоц маапи берш:ет.

Синоницдеш свздврду классификациялоодо алардын кептеги сгиль жаратуу-чу мумкунчулуктеру биринчи орунга коюлуи, кыргыз тилчи окумуштуулары-ныи бул масследегн коз караштары эске алынды. Мисалы, Б. Сурапчкспа кыргыз тнл илиминдс бпринчи жолу синонимдеш тилдик бирдикгерди классификациялоодо алардын кептеги колдонулушу иегпзгп бслш катары каралышьш сунут кылат. Сиз днсссртацнялык изилдеедв шнший ушул жобону жетекчшшкке алуу мснен, кыргыз тилиндеги тилдик бирдиктерди маанилик синошшдср, ш-листикалык сннонимдср жана маанилик-стнлистикалык сниошшдер деп белуштурдук.

Маанилик сшюипмдер кепте китеп жана суйлешуу стилдсрине ксскин белунгондугу менен айырмаланат. Мпсалы, асман-кок, акыл-ус,-кер//-чы (пахта-кср-пахтачы), Ъсн-Н-сьп (бейакыл-акылсыз), тыпчтык учуп курошуу -тьтчтыкка курошуу, Кимкспди? U Келгенким? сыяктуу синонимдеш жуптардьш биринчиле-ри китеп стилине квбуроок ыктант.

Маашшик синонимдерде стилистикалык боёктуулукка Караганда сгилдик маани басымдуулук кылат.

Стплнстикалмк спнонимдердип катарын тузгон пищик бирдиктердин лек-сикалык маанилсри окшош, бирок алардын стилистикалык табияты ар башка болот. Мындай синонимдик катардын доминанты (стилистикалык орток маа-лилуусу) китеп стилинс муноздуу болсо, калгандары фуикционалдык стилдин башка турлорундо зарылдыкка жараша ксрсктеле берет. Мисалы, кичине -тырмакпшн агыт)ш1, момуп - кой ooiy/шн чоп албагаи дегсн сыяктуу синонимдеш катарлардын биринчиси кепте орток стилистикалык боёктуулукка ээ зксндиги мснен озгечелелет. Ал эми синонимдик катарды гузгвп экиичи тилдик бирдик керкем, суйлошуу стнлдеринде жана публицисгнкалык стилдин бсйрасмий жанрларында пайдалацылат.

Маапнлик-стплпсгикалык сииоиимдерди тузгон катардагы тилдик бирдик -тер биринен экинчиси кошумча маанилерц мснен гаиа эмес, оздорупдвгу спши-стикалык сапаттары боюнча да айьтрмаланЕлп турат. Тактап айтканда, ал тилдик бирдиктер биринен экинчиси стилистикалык мааниси боюнча озгечеленот жана маанилик-стилисгикалык сннонимдср керкем чыгармада, суйлешуу сти-линде ото активдуу болот.

Кыргыз тилиидеги синонимдеш создерду ушупдай классификациялоо тилдик бирдиктердин стилистикалык парадигмасьш белгилеодо натыйжалуу бо-луп саналат жана сгилистиканы окугууда жецилдик жаратат.

Тилдеги даты бир кубулуш - тилдик бирдиктердин вариадтташтыгы. Лзыр-k!,i лингвистика тилдик фактыларды оз ара тыгыз байланышта турган окшош-тук менен айырмачылыктыи (тождество и различие) системасы деп карайт. Алардын бироен, aran айтканда, окшоштукту езунчо болуп кароо тилдик фактыларды вариаиттуулугу боюнча изилдее жана ал варианттуулуктардып кептеги колдонулуу мумкунчулугун белгилео болуп саналат (К. Сейдакматов). Тилдеги коптоген кубулуштар кептик зарылдыктын эсебинен жаралган сыяктуу тилдик бирдиктердин варианггаштыгы да кептик муктаждьгктын натыйжасы болул саналат. Анткени варнантташ тилдик бирдиктер акцентологиялык (ка'рта-кар-та'Х фонемалык (того.юк - томолок), орфоэпиялык (дайра-дарьт), морфология-лык (тынчтык-тынччылык) жана синтаксисгик (мен келгеиге чейин -мен келгенчс) типтерден турат да, вариангтуулукту тузген катардагы тилдик бирдиктер турдуу стилистикалык парадигмада жогорку, орток, суйлешуу, карапайым суйлешуу (J1. Г. Барлас) деген сыяктуу стилдик белгилерди алат. Мисалы, вариантташ

тилднк бирдиктер да ксптс сгилистикалык жактап жнктелет. Тактап айтканда, акцептологиялык варнантташ создер кептс орток маанилуу болгондуктан, адабий тплдии бардык стлдеринде зарылдыкка ылайык колдонула берет. Мындай варнантташ еоздорго орус тилинец оздештурулгеп ка'рта-карта' тибиндеги, башка тилдеп ездештурулген создор менен кыргыз тилиндеги создердун омош(мдсш формада келген айрым топгору (бак-бак), жак жана таандык мучелерге тушквн басым боюнча айырмалангал свздердун тобу (бала'быз-балабы'з) кирст.

Варнантташ саздордун келте актнвдуусу, тыбыштык жакган толук айтыл-галы, ездештурулгон сездун кыргызча варианты болсо, ездештурулген белугу ксптс орток маашщс пайдалапылат. Мындай варнантташ тнлдик бирдиктер тплдик унем мыйзамынын жана орфоэгшялык зарылдыктын натыйжасы катары да каралуусу керск. Ошентип, тилдик бирдиктердин сиионимдештиги жана варнантташтыгы стилистикада езгечо мааннге ээ. Тактап айтканда, тилдик бирднктерднн стилисгикалык парадигмасы биринчи кезектс алардын синоним-дештигн жана варнантташтыгы менен тике байланышкан.

Тортуичу параграф тилдеги лингвистикалык жана экстралингвистикалык факторлорго арналат. Стилистикадагы бул маселе адабай тилдин конкреттуу стилшшн тилдик бирднктершшн стилисгикалык боектуулугуна жала ал спш-дин жаралышьшдагы тнлдик эмес ымдоо-жамдоо, форма сыяктуу факторлор-дун табиятына тике байланышкан.

Кыргыз адабий тнлишш сгшдери биринен экинчиси экстратилдик фактор-лорду керектеесу боюнча да аныкталат. Ошентип, спшъ экстратилдик фактор-лор менен байланышкан тилдик езгечо кубулуш болуп саналат. Ошоидухтан адабий тилдин функционалдык етилдерин жана подспщдерин аныктоодо экстратилдик факторлор нешзги белги катары каралат. Анткени орток маанилуу тилдик бирдиктер адабий тилдин стилдерин белгилоонун каражаты боло ал-байт. Ал эми боектуу тнлдик каражаттар керкем чыгармада гана эмес, зарыл-дыкка жараша суйлошуу жана публицисглкалык стилдерде да жолугат. Ушул себептен тилднк боектуу каражаттар функционалдык аслектцце туруктуу керсеткуч боло албайт. Демек, стилистикада экстратилдик факторлор тиддик факторлор менен кошо стиль жаратуучу каражаттар катары каралууга тишпи.

Длссертацияда экстратилдик факторлор ж алии экстралингвистикалик, жекс экстралиигвистакалык жана подстилдик экстралипгвиегпкалык факторлор болуп болунеру жана алардын башкы белгилери жонундо сез болот. Бул параграф жогоруда корсетулген факторлордун кеите биримдикте аткарылары, адабий тилдин функционалдык сгилдеришш стилдик белпшери ушул эки фактор-дун лсгизинде ишке ашары, экстратилдик факторлор адабий тилдин ар бир стилинин формасын тузеру, тилдик факгорлор тексттин (стилдин) жаралы-шында индивидуалдык мунезге, ал эми экстратилдик факторлор коомдук мунозге ээ экендиги жонунде баяндалуу менен тыянакталат.

Бсшипчи параграф сгилистикалык парадигматика жана синтагматика масе-лелернне арналат. Бул тушунуктер лингвисглкалык стилистикадагы борбордук тушунуктордол болун саналат.

Стилисгикалык парадигматика ашонимднк жана варианттык катарды тузгон тиддик бирднктерднн маанилик спшистикалык айырмалары болуп саналат. Ми-сапы, аялы-экубайы-вмурлошу-зайыбы-колуктусу-кетнчеги-токолу-ксипьиш деген си-ноиимдик катардагы сездер бир эле тушунукту туюнткацы менен, алар биринен экинчиси маанилик белпшери боюнча айырмаланышат. Синошшдик катардагы ая/вд деген соз стилисгикалык парадигма боюша орток маанилуу дсп эсептелсе, жубайы-омурлошу-зайыбы-колуюпусу-келиичсги оц мааннге, шоколу-кашьшы терс мааннге ээ. Ушул оц жана терс маашшср коюткстке карата урматтоо, сыпайгер-чилик, жаш езгечулукту туюнтуу, кемсштуу, жактырбоо сыяктуу кошумча маа-шшерди да туюнтат. Дал ушул мааннлер спшистикалык парадигматика боюнча белпшенлл, кептс ал сездэр жиктешт колдонулат.

Стшшстикалык синтагматика пищик бирдиктсрдии кептс реализацняланы-шынын натыйжасында жаралгаи стилднк жаиа стиллстикалык мааиилсрдин жыйындысы болуп саналат.

Стилистикалык парадигматика тилдпк бардык ярустарга-фопстикага, лек-сикага, соз жасоото, соз озгортууге, сшпаксиске, гарант. Лпткени тилдик бардык бирдиктердс синонимия кубулугау сезсуз кездсшот. Натыйжада тилдик бирдик кеи актысына кпрбеген учурда эле алардьш стшшстикалык парадигма-ларын белгшшегв болот. Мындай икманы лсксикографтар тушундурмо. ко-тормо создуктерде кспири пайдалапышат.

Стилистикалык парадчгматикада орток маапилуу тилдик бирдиктср фоне-тикадан тартып синтаксиске чейпнки бардык тилдик денгээлдерде баеьшдуу сапды тузот. Ошопдуктан кыргыз адабай тшшнин фуикциоиалдык стилдерин тузууго жана ал сшлдердс жазылгап тексттердин мазмуиун тушунууго кыргыз тилипде суйлогон ар бцр адамдын толук мумкунчулугу бар.

Кыргыз тнлиндеги колтогон сездор сыцар турундо эле кепте колдолулул, бир баскычтуу, маалнлик жана стилистикалык синонимдер, вариантташ тилдик бирдиктер эки баскычтуу, маашшик-стилисгикалык синошшдер уч баскычтуу стилистикалык парадигмаяарга ажырайт.

Стилистикалык парадигматика стилистикалык синтагматиканын негизи болот, башкача айтканда, башта стилистикалык парадигматика уГфвнулууго тийиш.

. Кыргыз тнлинпп стилистикалык синтагматикасы жонундо фуикциоиалдык сшлисгикада соз болот.

Диссергацняда пищик децгээлдердин сгилмстккалык парадигмалары жвнулдв кыскача тушулуктор берллет.

Ллтмпчы параграфта стилисглканын илим катары жаралуу жана онутуу тарыхына баяндама берилет. Стилистика XX кылымдын башына чеГшн философия, риторика сыяктуу илимдердин курамында каралган, бирок анын кара-жаттары грек философу Аристотелден (б.з.ч. 384-322-жылдар) бери эле шпжтеего алынгак. Ал илнмий жыйьштыктар практикада колдонулуп, бул салт башка окумуштуулар тарабынан да улантылып келген. Стилистика Фердинанд де Соссюрдун тал, кеп жала кати; иш.черднк жвнундвгу окуусунун кшшн линг-вистикалык илим катары тултелвт. Натыйжада Ф. де Соссюр тил менен кенти айырмалады. Кептин социалдык негизин белгилеп, функционалдык стилисти-кага негиз салды. Ал эми функционалдык стилистика оз кезепшде структура-лык стилистиканын изилденншине туртку берген. 'Бул багытта Ш. Балли, А. Сэше, Ж. Марузе, П. Гиро (Франция), О. Вальцель, X. Бюлер (Германия), С. Ульман (Англия) сыяктуу окумуштуулар жемиштуу эмгектеништи.

Орус тилинин стилистшсасыныл калыптанышывда М. В. Ломоносовдун «уч штиль» женундегу теориялык окуусунун мааниси чоц. Анын илимий жоболо-рун Н. И. Греч, А. А. Потебня, Д. Н. Овсянлко-Куликовский, JI. П. Якубилс-кий сыяктуу орус окумуштуулары кэрком чыгармалардын тилин лингиостили-стикалык багытта иликтое менен теревдетишкен.

Орус тилинин стилисгикасынын совет доорунда изилдитши СССРдин кура-мына киртен элдердин тилинин стилисшкасыньш илим катары туптвлушуно негиз болгон. В. В. Вшюградов, М. Л. Кожина, О. Б. Снротинина, JI. П. Барлас, А. И. Ефимов сыяктуу тилчи-стилисттердин бул багыттагы илимий тыянактары бу1~унку кундо улуттук тилдердин стилистикасынын изилденишинде ето ак-туалдуу.

Турк тилдерилин стилистикасыш.ш изллдешшш XX кылымдын экинчи жарымьшан башталды. 1966-жылы Ашхабад шаарыпда «СССР элдершшн ада-бий тшщеринин стилистикалык сисгтемасыныи онугушу» апуу темада откврулгон илимий-теориялык конференция турк тилдуу элдердин стилистикасынын жара-лышына чыгармачыл дем берди. Казак, озбек, азери тнлдершшн стилистика тармагында жандануу башталат. Негцзинен акын-жазуучулардын чыгармала-

рынын тали лингвосгилисшкалык плацда изилдоеге алынат.

Кыргьп тилишш стилистикасылыи башатьшда X. Карасаев, Б. М. Юнуса-лиев, Б. Э. Орузбаева сыяктуу окумуштуулар турушат. Бул окумуштуулардыи кыргыз стилистикасы боюнча коз караштары К, Рысалисв, К.К.Сартбаев, А.Тур-сунов, К.Кырбашев, Б.Усубалиев, Ж.Сыдыков Т.К.Ахматов, А.Орусбаев, Ж.Ма-мытов, Ь.Суранчисва, Ж.Мукамбасв, С.Давлетов, А.Иманоз, Б.Тойчубекова, С.Кудайбергенов сыяктуу окумуштуулардыи илимий изилдоодеруиде тике же кыйыр турунде теревдепшип шмденгел.

1968-жылдан баштал кыргыз тилишш стилистикасы функциоиалдык аспек-тиде кыргыз орто мсктептерипде окутула баштады. Албетте, бул кыргыз тилии окутуунун тарыхындагы зор бурулуш. Бирок кыргыз тилишш структу-ралык стилистикасыныи мектеп окуучуларыныи курагына ылайыкташкан ма-териалдарынаи мурда функциоиалдык стнлистиканын материалдарын окутуу усулдук жактан чоц ката болун саналат. Бул кемчилдиктии башаты-кыргыз окумуштууларыиын кыргыз шшшн структуралык стилистикасына коцул бур-багаидыгы, бул багыттагы изилдео, негизинен, кыргыз тилишш функциоиалдык стилистикасына арналгандыгында. Ушундай 1ШИМий-теориялык чукактык усулдук кемчилдиктп жараггы. Акыркы 10-15 жылдын аралыгында кыргыз тилишш структуралык стилистикасы илимий изилдоенун объектиси болун, докторлук жана ка]щидаттык диссертациялар корголду, монографиялар, окуу китентерц жана окуу куралдары жарыяланды (Усубалиев Б. Коркой чыгарма-га лингв осгилистикалык илик. - Б.: 1994; Мамытов Ж. Керкем чыгарманын тили. -Ф.: Мектеп, 1990; Чыманов ж. А. Байланыштуу кепти окутуунуи негиз-дери. - Б.: 1997 ж. б.). Ошслтил, жай темп менен болсо да кыргыз тилинин стилистикасы изилдене баштады. Бул пикирди теменкудой жалнылоого болот: кыргыз тилинин стилистикасы ушул мезгилге чейин чаржайыт изилдеиип, аны мектентердс окутуу усулдук жактан туура эмес жургузулуудв. Ушул проблема-нын чечилишинде рефератташтырылып жаткан диссертацнянын илимий тыя-нактары белгилуу ролду ойношу шексиз.

Экничи глава «ФОНЕТИКАЛЫК БИРДИКТЕРДИН ЖАНА КАРАЖАТ-ТАРДЫН СТИЛИСТИКАЛЫК вЗГвЧвЛУКТеРУ» деп аталат. Мында фо-нетикалык бирдик деп гыбыш, ал эми фонетикалык каражат деп интонация жана анын элементтери, тыбыштык турдуу кыскаруулар жана узаруулар ж.б. кубулуштар тушунулот. Анын б11р1шчи нарагафы фонетикалык стилистиканын проблемаларына арналат.

Кыргыз тилинин фонетикалык стилистикасы азыркы мезгилге чейин иш-телбеди. Мындай кэрунуш кыргыз тилине гала эмес жалпы турк тилдерине да муноздуу болуп саналат.

Кыргыз тнлчи-окумуштууларыньш бнр тобу кыйыр турде болсо да бул масе-леге кайрылышкан (К. Рысалисв, Т. К. Ахматов, Ж. К. Сыдыков). Бирок ал шилдволердун максаты башка болгондуктан, ушул убакытка чейин кыргыз тилинин фонетикалык стилистикасынын проблемалары аныктала элек. Бул маселе кыргыз тилишш орфоэпиясынын илимий нсгизде иликтенишине да кез караццы. Жыйынтыктап айтканда, ушундай илимий жардылыктын негизшще кыргыз тшш-шш фонетикалык спшистикасьшьш проблемалары дисссргацияда белгиленди. Кыргыз тилинш фонетикалык стилистикасына тике тиешелуу болбогон эмгектер-де, мисапы, К. Рысалисв «Кыргыз ырларыньш тузулушу» аттуу эмгегинде, фонетикалык бирдиктерди, ал эми Т. Ахматов, А. Орусбаев, Ж. Сыдыковдор интона-циянын элсменгтерин дабыш кооздугун жаратуучу каражаттар-катары карашкаи. Демск, ар кандай тилдин фоностилистикасынын башкы проблемасы ошол тилде дабыш кооздугун жаратуучу каражаттарды аныктоо болуп саналат. Диссертацнянын бул главасында дабыш кооздугун жаратуучу фонетикалык тилдик бирдиктср жана каражаттар ушул ацыгса иликтоого алынат.

Кыргыз тилинин фоностилистикасынын дагы бир проблемасы анын пара-

дигмасын ¡miren чыгуу болуп сапалат. Тилдик децгээлдердил парадигмалары-нан фонетика-стилистнкалык парадигма мазмуну боюнча да, формасы боюнча да айырмалалаг. Стллистикалык башка парадлгмапар адабий тилдин бардык епшдери учуй жалпы таапдык болсо, фонетика-стилистикалык парадигма керкем жана сунло1луу стилдеринин чегииде гана каралаг. Демек, кптеп стилдеринде фонетика-стилистикалык каражаттар дээрлик керектелбейт дел кескин тыянак чыгарууга болот.

Кыргыз тллииип фопетикалык стилистикаеннын проблемаларып кыргыз адабий тилинин айтылыш спшнстикасыныл (гактап айтканда, орфоэпиялык стилистикапьш) проблсмаларынаи алырмалоо мшщети да фоностилистикапын ироблемасыи тузот. Лнткеии орфоэпия тилдик децгззлди тузо албайт. Ошои-дуктан кыргыз тилишш фопетикалык системасына кирбеген, же ездештурулгеи тыбыштардын кыргызча создердегу айтылышы, басым, оздоштурулгаи создердегу протеза, эпентеза, эгшгеза кувулуту, тол сощврдуи башталышын-дагы [к] нын [г] га огуп айтылышы, ездештурулгеи создерду айтуу, жанаша айтылгап создордогу гыбыштык кубулуштардын стллистикалык максатта кол-допулушу сыяктуу маселелер орфоэпиялык сгилистикаиын нроблемасын тузвт.

Башка тилдик бирдиктерден тыбыштар оздерунун озгочо табияты менеи айырмаланат. Мисалы, сез атоо маалисине, суйлом комму!шкативдик мааниге ээ. Тыбыш жогоркудай маапилердин бирине да ээ эмсс. Ошондуктан тыбыштардын стллистикалык боектуулугу, алардын келте езгечо аслектиде карала-ры, корком жана суйлещуу стилинде тыбьнптардьш турдуу интонацияда келуусу, бул озгочелуктер аркылуу суйлешуу жана корком стллдердин стилдик белгн-леринин жаральшы сыяктуу маселелер фоностилисгиканын иагыз проблемаларып тузвт. Буга интоиациянып элементгеришш корком стилде колдонулуу озгечелугу да кирст. Фопетикалык угаул тилдик бирдиктер жана каражаггар дабыш кооздугун жаратуучу боектуулуктарга ээ. Структуралык стилистиканын бул децгээлишш проблсмасык дабыш кооздугунун белгилерин аныктоо жана ал белгилердин бузулуу себептерин керсетуу тузот. Бул проблемаларды чечуудо кыргыз ггоэзиясынын жана суйлешуу стилдеринин улгулеру дисссртадияда тал-доого алынды.

Кыргыз тилиндеш фонетика-стилисгикалык тилдик бирдиктер жана каражаттар сьщар абалда кепте келил, эки баскычтуу парадигманын - суйлошуу же корком стилдин - бириие таапдык болот. Бул пикир дисссртадияда мисалдар менен далилденгеи.

Экицпи параграф «Суйлешуу стилшшн белгилерин жаратуучу фопетикалык каражаттар» деп аталат. Бул стилдин белпшерин туюнгуучу фопетикалык каражаттар аркылуу суйлемдегу (текегтеги) ойго турдуу кошумча маанилер кнргизилип, суйлоочулун ички сезимл так, даана, сыйымдуу жана керкем туюнтулат. Чыгармадагы каармандыи образы тереддетилет. Чыгарманын эсте-тикалык таасир зтуу кучу есет. Мындай фонетикалык-стилистикалык кара-жаттардын нешзгилериле токтолобуз.

1. Ундуу тыбыпгтардын нормадап ¡пимгсча созулуи айтылышы. Кыргыз ти-линдеги ундуу тыбыштардын сандык жала сапатгык айырмачылыктары стили-стикада мааниге ээ эмес. Фопетикалык стллнстикада кыска жана созулма ундуулордуи нормадан ашыкча созулуп колдонулушу аркылуу кепте стилисти-калык боектуулук жаралат жана теменкудей маанилерди терендетип туюнтат:

Тац калуу: Эже-ке-е! Акын турбайсызбы! Так мен ойлогопдой зкепсиз. Мен сизди так ушупдай киши дечумун. Эжс-ке-е! (У. Абдукаимов). Узундуде суйлоечунун угуучуга карата тан калуу сезими эжекгсезундвгу [э] ни норма боюнча айтканда деле даана байкалып турат. Бирок тац калуу сезимин дагы тереццетип беруу максатьшда, акыркы [э] ни суйлоочу адабий айтылыштын нормасынан езгечолонтуп айгып, ез сезимин тутонтуунун натыйжалуулугуна жетише алды.

Ыраазы болуу: А замяты - ым, дурус, дурус,-den койду. (К. Сактанов);

Окуиуу: Уулумда да бар. Жср тиюпеп утукпайт. А/пацан кеч десе, ал урган кечип капиштендатаюутартпайт Нымтыраганарам, дагыжагътыпчоцболгусу бар. Атац кору-у, атац кору-у. А эыркыжаштарыц эл болуп дела жарьтшайиi го. (Ч. Айтматов).

Ундуу тыбыштарды нормадан ашыкча созуп айтуу мснеи, коркем чыгар-маиып каармаиынын коркуу, жактырбоо, мискылдоо, кскетуу, эркслое, кайгм-руу ж.б.у.с. ссзимдерин туюпгуу натыйжалуу жана сыйымдуу бсрилет. Сезимди туюитуунун мындай ыкмасы корком чыгармада автордук кепте да колдону-луп, ал аркылуу каармапдын ички сезими сыпатгалат. Жогорудагы тыянактар диссертацпяда мисалдар мснен конкреттештирилет.

Сездегу бардык элс муундагы ундуулор нормадан ашыкча созулуп айтыла бсрбейт. Басым гушкон муундагы y'WYY rana ушундай созулун айтылуу мумкунчулугуне ээ.

2. Унсуз тыбыштардын нормадан озгочолонун айтылмшы. Кыргыз тилшще-ги унсуздор да кепте нормадан озгечелонуп айтылып, суйлемдегу ойго ко-шумча мааии киргизет. Унсуз тыбыштардын бул озгочелугунун оц же терс мааниге ээ болушу суйлемдегу ойго коз каранды болот. Башкача айтканда, суйлемдогу ой оц маанилуу болсо, унсуз тыбышты нормадан езгечолегуп айтуу мснен, суйлемдогу оц маани теревдегилсг. Унсуз тыбыштардын созулу-шу алардын кош унсуз абалга келуу формасында болот. Мында да ички ссзимдердин ашыкчалыгы, ойду кучетуу жана бекемдое, суроо, тац калуу ж. б. мааннлер туюнтулат (Э. Киличев): Уу, шумшуктор, щупу ким жасагапын биту болсом ппш-мелс тирсегинен илем, кудай урсун! («Асаба» гезити - ойду кучетуу маа-писи); Сен мсни копокко чакырбайэлеиштеткени чакырътсыц. Menu иштетип кот-юп Гапар укосу экео жажылдап суйлвп отурат. (К. Сактанов - тамаишлашуу маа-ниси).

Керкем чыгармада каармапдын кебиндс жана суйлешуу спшинде жок деген созда [к] тушурулуп айтылган учурлар кездешет. Бул ыкма аркылуу суйлоочунуи аз оюн шашып тукжпсаиы, башкача айтканда, аиын психология-лык турдуу абалы дааиа туюнтулат:

-... Учунчусу, Москвага обону жазылгап вир топ ырларыцэле эмес, театрыбыз-дын сыймыгы болгоп эки драмац баратат.

- Жо, жо-о, экоо эмес! - den, Жоомарт тура калчудай обдула свзду бвлду. -«Айчурок» эми метки эмес, Муке. (К. Сактанов).

Ундуу жана унсуз тыбыштардын жогоруда белгиленгендей нормадан езгечолентуп пайдаланылышы коркем стилде каармандын кебинде жана суйлешуу стшшвде активдуу колдонулат. Ундуу жана унсуз тыбыштардын спшнстикалык мындай озгечелуктеру турк тшщериндс, айрыкча кыргыз ти-линде кучгуу онуккон.

3. Тыбыштарды алмаштырып айтуу фонетикалык стилистикалык каражат катары керком чыгарманын бардык турлерундо жана суйлошуу стшшвде квл пайдаланылат. Бул ыкма керктуу айтууну жаратуу максатын коздойт (J1. Т. Бобо-хонова). Мыцдай корктуулук сездогу кайсы бир тыбышты башка тыбыш менен алмаштырып айтуу аркылуу аткарылып, кептсги реалдуулукту сыпаттоо, оц же тсрс маашщеги ойду туюнтуу ишке ашырылат:

- Сен эмне учун атайыи жуздвгвн километр жерге комаидировкага барып, тап-шырылган ишти аткарбайсыц? - den жактырбады. Аида журналист акырын гана:

- Барам, аксакал, бвлуигвп ишти аткарам.

- Байам, аткайам den коет. (С. Жетимишее).

Бул узуыдуде жетекчи журиалисгтин созувдогу [р] тыбышьш [й] тыбышы мснен алмаштырып туурап, ara карата озупун терс эмоциясын туюнтуп жатат.

Тыбыштарды алмаштырып айтуу ыкмасын Ч. Айтматов чыгармаларында активдуу пайдаланат.

Ундуу тыбыштардын нормадан ашыкча созулуп, унсуз тыбыштардын нормадан езгечолонуп жана тыбыштардын алмашгырылыл айтылышы сингармо-

низм, ассимиляция сыяктуу таза тилдик кубулуштардын катарын толуктабайт. Низ талдоого шилп жаткан кубулуштар кептик зарылдыктан пайда болуп, табиятыида ушундай кубулуппарга муктаж болгон стилдерде - коркем жана суйлешуу стилдеринде, публицистикалык сгнддин бейрасмий жанрларында -биротоло калыптанып буткен стилистикалык кубулуштар катары каралышы шшмий коз карапыан туура болот жана аларды кептик кубулуштар деп атоо зарыл.

4. Интоиацимнмн фопстикалык каражат экендигин кыргыз фонетист - оку-муштуулары белтилмиип, оздеруиун нликтоолорундо интонациянын элсментте-риннн кептеги фонетика - стилистикалык кызматыи сыпатгоодон кыйгап ете алх.штайт.

Пикнр алмашууиун, ички сезимди туюитууиуц туркул жагдайларында кеп-тин интонациясы чоц мааниге ээ. Антксни интонация аркылуу кеп синтагма-ларга аж!>гратылат, ар турдуу сиитаксистик конструкциялар менен суйлвмдун типтери тузулвт жана угуучуга суйлоочунун турдуу сезими, ою жана эрки бшщирилет (Т. К. Ахматоп).

Диссертацияда интонация аркылуу абзац жана строфадагы суйломдврдун чеги ажырары, кепке катышкан ар бир суйлвм маашшик белгиге ээ болору, кыргыз адабий тилинин стилдери ез ара айырмаланары, айрым тилдик бир-диктер, мисалы, сез отмв маани да алары, коркем жана суйлошуу стилдеринде ички сезнмдер туюнтулары жонундо соз болот.

Интонация аркылуу суйлемдвгу синтагмалардьш чеги ажыратылат. Ken процессинде жаралган маалилик-интонациялык бирдик синтагма деп аталат жана анын чеппг туура белгцлев прозалык кепте да, поэзиялык кепте да мааниге ээ. Ансыз суйломдогу ойду даана тушунууго мумкун эмес.

Интонация сырдык создордо маанилуу роль аткарат. Бир турдуу щггонация менен атылган ар турдуу сырдык сездер, негизинен, бир турдуу ички сезимдердн туюнтушу, же тескерис1шче, ар турдуу интонация мелен айтылган бир эле сырдык сез кеп турдуу ички сезимдердн, ал - абадцарды туюнтушу мумкун: 1. Н-икорком, корком,- дедиЖмшпканмуздак суудан ичиркегенат. (У. Абдуктшов);2. И-и, ошентип куурапкоревцорэкеп!.. -деди терезеЬеншыкаапсттурганкелин. (М. Абдукаршюв); 3. Oii-ой-ой, - деп тац калды Борк, - деги эмпе болуп баратат, Энтони! (Ч. Айтматов); 4. О, кокуй жемекчи Абил жеген балем, кокуй?! (Т. Касымбеков). Бул суйломдерден биринчисинде жана экинчисинде окшош сырдык сездер интонация аркылуу эки башка стилистикалык мааниге ээ болуп турат: биринчи суйлемдвгу сырдык сез эркелее сезимнн, экинчи суйдемдегу сырдык сез таба-лоо сезимнн туюнгту. Ал эми учунчу, тертунчу суйлемдердэгу эки башка сырдык создер интонациянын окшоштугу менен суйлоечулердун бирдей сезим-дерин - чочулоо сезимдерцн - туюнтуп жатат.

Интонациянын ар кандай текетте синтагмалдардын четий ажыратышы анын даты бир стилистикалык езгвчо кызматы болуп саналат жана синтакслстик конструкциялардын синтагмаларга ажыратылып окулушу стилдик жактан чек-телбейт. Интонациянын мындай кызматы текеттеги ойду так тушунууге негиз болот. Ал эми квркам чыгармада, айр]>1кча анын поэзиялык турундо, интонация стилистикалык озгочв кызмат аткарат, тактап айтканда, интонация аркылуу текеттеги дабыш кооздугун жаратууга алгачкы шарт тузулот.

Пауза - интонациянын элементтеринин бири. Ал кептин турлерундо ак-гивдуу колдонулгал фонетикалык каражат болуп саналат. Пауза созулушу боюнча бир канча турго болунот. Алар созулуу убактысы боюнча айырмала-нып, ara эреже катарында функционалдык айырма дал келет. Кептин тузулушундо ото узун пауза ез алдылча буткен ойду бнлдирген суйлемдврде, кыска пауза синтагмалардьш арасында керектелет (Т. К. Ахматов). Ыр гурундегу чыгарма-ларда лопнеялык пауза строфадагы салтардын чеши ажыратып, корктуу окууда дабыш кооздугун жаратуу езгечелугуне ээ. Ал эми психологиялык пара керкем

чыгармаиьш каарманыпын турдуу психологиялых-муиоздук абалын сыпатгоодо керектелип, текстте к-обунче кеп чекит менен бслгилепст.

Драмалык чыгармалардын диалог формасывда болушу жапа аиын тилдик табияты исихологиялык паузаны кеп талан кылат.

Ритмикалык пауза ыр турулдегу тсксттерде колдонулат жала ыр саптарын барин экинчишнен ажыратып, ырдып ритмин сактайт. (И. Г. Гинзбург) Бул пауза ыр саитарынын аягында коюлул, бирипчидел, ыр саптарын чсктесс, экинчидеи, ырдагы уйкаштыктын спмметриясын жаратат.

Ыр саптары дагы майда болукторго болуиот жана ал ритмикалык болук деп аталат. Кыргыз ырлары эки ритмикалык, уч ритмикалык, торт ритмикалык жала бсш ритмикалык болуктуу ырлар болуп классификацияланаг. Ыр-дын окулушунда бул болуктердун арасына лаузанын коюлушу талап кылынат жана ал пауза цезура - науза деп аталат. Демск, ыр саитарындагы муундардын белгилуу системада болукторто белупуп жайгашуусу кыргыздын силлабика-лык ырларынын нсгпзгн ритмикалык ички мыйзам ченемдуулугу болуп сана-лат (К. 1'ысалиев). Ошентип, поэгикалык саптьш ичинде кыска узундуктагы цезура-пауза жана саптын аягында орто узуидуктагы пауза келип, ыр сабын-дагы синтагмалар жана строфадагы ыр саптары биринен экинчиси ажыраты-лат да, натыйжада ырдын дабыш кооздугу алчем жагынан сакталат.

Диссертацияда ар бир сабы эки ритмикалык бирдиктен турган, бирок муун олчомдеру (сез узундугу) ар турдуу болгон, мисалы, биринчи ырдын муун елчому 3+4, экинчиси 4+3 муун елчэмундегу - жана уч, терт жала беш ритмикалык болуктуу ыр саптары талдоого алынат. Мындай формадагы ыр-лардын дабыш кооздугун жарагууда даузалардын туриорунун ар биринин мааииси ар башка экендпги женундо мисалдар келтирилст.

Ксптип тсмии гекеттеги сездердун жана соз айкалыштырынын айтылуу ыдцамдыгын аныктайт. Кептин темпи «оидуруштук пейзажга» тикеден-тике коз каранды. Башкача айткалда, корктуу окуунун же айтуунун ылдамдыгы текеттин мазмунуна байланыштуу. Мисалы, баталдык эпизоддор тез, пейзаж жай темп менен окулушу зарыл.

Кептип темпин жалац эле «оидуруштук пейзаж» менен байланыштуу кароо аздык кылат. Ыр саитарынын муун влчемдору, ритм да кептин темпин анык-тоонун крлтерийи болот. Тактап айтканда, 4-7 муундуу саптарды сындырып жазуу мелел, ырды тез темп мснеи окууга ылайыкташтырууга болот:

Ар кун сайьт aiponopmmo, воюалда,

асман - жерде (Ш. Дуйшеев).

Чыгарманын идеялык мазмуну да аиын окулушунда темпти аныктоого мумкундук берет. Мисалы, Ж. Беконбаевдин «Кызыл-Кыя» поэмасы окууда тез темпти талап кылат.

Текеттин окулуу темпи суйлеочупуц же лирикалык каармандын учурдагы турдуу исихологиялык ал-абалын чагылдырууга тийиш. Кептип темпи музыка-да да эске алынат.

Кептин тембри суйлвшуу кебиндеги ere маанилуу фонетика - стилнетнка-лык каражат болуп саналат. Ал тыбыштын тембринен айырмалапат.. Кептсги эмощюналдык-экспресашдик оттенокгорду беруу учун ундун ар турдуу озгерушун кептин тембри дейбиз. Ал бейтарап (пейтралдык), гамашалуу, кайгылуу ж.б. мунездорде болот.

Коркем чыгармалардагы автордук кеп, илимий, иш кагаздар жана публн-циешкалык епшдердин текеттери, суйлошуу стилшщеги баяндоо бейтарап сгилднк тембрди талап кылат.

Кыргыз адабий тилинин стилдик турлерунун ичинен керкем чыгарма жана суйлошуу слип кептик тембрш-ищ кеп турдуулугу менен айырмаланат. Антке-

1Ш бул сгилдерлин текстииип мазмунул маалымат бсруу фактору гана тузбойт. Ara кошуп автор (же суйлеечу) угуучуга (окурманга) езунуп турдуу ички сезимдерин туюнтаг. Ал зми эмоцияны тукштууиун кептегеп каражаттарынын бири болгон экстралингвистикалык фактор катары кептиц тсмбри бул эки стилде езгече маалиге ээ.

Бул главапын учунчу параграфы коркой стиддин бедпшерин жаратуучу фоиетикалык каражаттардын табиягыпа арпалаг.

Керком чыгарма тилдик жала экстралипгвистикалык факторлорунун мол-дуулугу мелей адабий тилдин башка стилдеринен айырмаланып турат. Ошон-доп каражагтарга керком стилднн белгилсрин жаратуучу аллитерации, ассонанс, анафора, эпифора, ритм, рифма, создун узуидугу, тыбыштардын жыштыгы сыяктуу кубулуштар кирет да, биринчи кезекте ырда дабыш кооздугун жара-тат. Алар байыртадан бери эле элибиздии эстетикалык муктаждыгын канаат-талдырып келгеддигин эч ким танбайт.

Кептин дабыш кооздугуиа болгон талап поэтикалык табиткс гана болгон талап эмес, ал ойду так жана максаттуу туюнтуу жонундогу илим болгон кеп маданиятыньш да негизгн талабы болот (И. Б. Годуб). Демек, дабыш кооздугу ыр турундегу чыгармаларда гана эмес кара сездв да аткарылууну талап кылат.

Ассонанс ундуу тыбьпп менеи байланышкан кубулуш жана ал ыр саптары-нын, прозалык чыгармаларда суйломдун башыпда келип, ырга же текстке озгече уккулужтуулух берет. Демек, ассонанс биринчи кезекте кепте дабыш кооздугун жаратуучу фоиетикалык кубулуш катары каралышы зарыл.

Дисссртацияда асеонанстын тодук жана толук эмес, горизонталдык жана вертикалдык, аттама, жупташ турлоруно талдоо жургузулот. Дссонапстык фор-манын ырда берилинпшде артикуляциясы быонча жакьш ундуулердун удаа-лаш келиши дабыш кооздугун жаратууда мааниге ээ. Андай жупташтыктар томоикулвр: [ы-и], [о-о], [у-у]> [а.-ы], [э-и] жана алардын созулма ундуулврунун кыска ундуу менен жупташып келиши.

Дабыш кооздугун жаратууда унсуз тыбыштардын ыр саптарыида вертикалдык абалда келиши акындар тарабынаи коп колдонулат. Аллитерации дсп аталган бул кубулуш керкем чыгармада активдуу керектелет.

Аллитерация да сырткы жана ички аллитерация болуп белунеру, алар да поэтикалык чыгармаларда дабыш кооздугун жаратуучу фонетикалык-стилис-тикалык каражат катары керектелери диссертацияда мисалдар менен талданат.

Тугойлуу унсуздордун ыр саптарыида удааладг келип, сырткы аллнтераци-яны тузушу кецири колдонулган ыкма болуп саналат. Мындай унсуздордун бир тобу тугойлуу унсуздер болсо, айрым жултары тыбыштык окшоштукта-рьшын жакындыгына негизделген. Мисады, кыргыз ырларында [к-г], [к-х], [д-т], [з-с], [б-п] тыбыштык жуптары ез ара вертикалдык позипияда удаалаш кели-шип, дабыш кооздугун жаратууга катышат. Ал турсун орус ттиинен оздоштурулгеп [в], [ф], [щ], [х] жана [ц] тыбыштары да жазма поэзияда артикуляциясы жана акустикасы жакьш кыргыз тыбыштары мелен аллитерация тузуу мумкунчулугуне ээ.

Аллигерацня жана ассонанс эл акындар чыгармачылыгында гана эмес жазма адабияттын окулдерулуи чыгармачылыгында да салт катары белпшуу олчемдо улантылып келе жатат.

Керкем чыгармада дабыш кооздугунун жаралышында тыбыштардын жыш-Т1ЛГЫНЫП да мааниси чоц. Фонетлка-стилистикалык бул кубулуш суйломдегу (же тексттеги) кайсы бир ундуу же унсуз тыбыштын езу менен бнримдикте келген башка ундуу же унсуз тыбыштаи сан жаганан басымдуулук кылгапды-гы менен озгочелапет. Мындай сапдык артыкчылык керкем тексттин саиат-тык артыкчылыгын жаратууга алып келег. Диссертацияда бул кубулуш керкем прозадан узуиду, макалдар жана А. Осмоиовдун «Кыргыз колу» аттуу ыры-

шли млсалшшн нсгизинде талдоого алыиат. Айрыкча кыргыз макал-ылакап-тарынын тыбыштык коркемдук табияты тыбыштардын жыштыгыпа негиздел-гени кыргыз ырларьншн жана жалпы эле башка турдегу чыгармаларынын озгечелугу болуп саналат.

Текстте кайсы бир тыбыштын жыштыгын жарагууда тыбыштмк чакмруу кубулушунун мааниси чоц. Лл тыбыштар суйломдогу (тексттегн) озвк соз аркылуу чакырылат. 0зок соз оз кезегинде кайсы бир тыбыштын сандык, андан кийнн сапаттык белгилериц аныктайт.

Ырга поэтикалык-стилистикалык корк берип турган фоностнлистикалык даты бир каражат - создун узуидугу. Ал аркылуу ырдагы ыргак (ритм) норма-га салынып, ырды окуу жецилдейт жана анда поэтикалык жацы туе алат.

Ыр туруидегу чыгармалардагы создун узундугу ырдын ыргактык муун олчому талап кылган муун саны болот. Тактап айтканда, соз узундугу ар бир ыр учун ар башка катышта келиши мумкун. Диссертацияда ыр ыргактарында-гы муун санынын ашып же кемип калышьшын натыйжасында ырдагы дабыш кооздугуна доо кстери керевтулуп, панда болгои деффектти жоюунун, ал аркылуу дабыш кооздугун жаратуунун же калыбьша келтируунун натыйжалуу жолдору корсотулгон. Алар элизия кубулушу, создегу тыбыштын, муулдун, создун мучесунун, болуктерунун, жанаша келген создердун болукторунун кыс-картылышы, сезге ундуу тыбыштын, муулдун кошулуп айтылышы, созулма ундуунун эки улдуугв ажыратылып айтылышы, ыр сабынын зарыл ыргагына ундууну кошуп айтуу сыяктуу тилдлк каражаттар экендиги диссертацияда кыргыз акындарылын ырларынын мисалында керсотулгон.

Фонегакалык-стиллсгакада ум тууроо процессн да езгече маапиге ээ. Керкем стилде нейзажды сылагтоо, реалдуу кврунуштуу суреттее, зарыл ундуу тууроо, каармандьш эмоциопалдуу турдуу абалдарын так туюнтуу максатында тууран-ды сездор активдуу колдонулат. Демек, керкем стиль ушул озгечелугу боюн~ ча да адабий тилдин башка сгилдеринен айырмаланат. Диссертацияда фонети-калык стилистикага муноздуу болгон бул ботенчелук керкем чыгармалардан алынган узундулврдун мисалында талдоого альшат.

Учунчу глава «ЛЕКСИКАЛЫК БИРДИКТЕРДИН СТИЛИСТИКАЛЫК ТАБИЯТЫ» деп аталаг.

Главаныи биршпн параграфы кыргыз тилинин лексикалык сгилистикасьь нын проблемаларына арналат.

Сез езунун жалпы табияты боюнча тнлдик башка бирдиктерден айырмаланат. Ошондуктан лексикалык стилистика езгечо проблемаларга ээ. Алар создун спшистнкалык жана сгилдик маанилерин белгилее, алардын мааншшк тонго-рунун стилистикалык боектуулугун аиыктоо жана кепте колдонулушун чсктоо болун саналат.

Создун стилистикалык маашшерин белгилее, ал аркылуу стюппмдш же коп маанилештлк катарды тузген ар бир лексикалык бирдиктин лексика-стилистнкалык парадигма боюнча жиктелишин корсетуу да лексикалык сти-листиканын проблемасына кирет.

Диссертацияда тилдин лексикалык бирдиктеринин клтел стилцерине жана суйлешуу стшшне карата жлкгелиши да лексикалык стилистикадаш башкы проблема катары бшгилелет.

Экннчи параграф создул маашшерине арналат. «Тилдеги тушунуктордун бардыгы сездер мелел атала тургазщыгы белгтшуу. Ошондуктан сезду тушунуктун паспорту десек жацылышпайбыз. Соз тузулушу, берген мааниси жана аткарган милдети жагынан пш ютиминнн лексикология, семасиология жана морфология деп аталган белумдеру боюнча изилдене турган объектилердсн» (Б. 0. Орузба-ева). Демек, ушул аныктаманын озунен эле сездун жалпы табиятынын татаал жана кеп таралтуу экендиги керунуп турат.

Соз, стилист кал ык адыттан алый Караганда, терт мааниге - лексикалык, 1"раммя'1икалык, стилистикалык жана сгалднк мааиилсрге ээ.

Сез биринчп кезскте ар кандап заттын, окуянын жана кубулуштун атын атайт. Бул аталыш ар бир маани беруучу создун башкы белгиси болуп катары тушунук турундо адамдыи ап-сезиминде фиксанияланат жана ал белги создун лсксикалшс мааннсн дел аталат.

Лексикалык магшшшн келему жана сапаты ар бир адамдыи интеллектилс шайкеш болору диссертацияда кыскача баяндалат.

Создун грамматикалык мааниси суиломдо форма гуруиде белгиленип, суйломдун курамындагы сездордул байланышын жаратат. Бул гууралуу дис-сергацияда дээрлик сез болбойт.

Соз семасиологиялык ллаида сан жагынан да езгерууго дуушар болот жана ал сапаттык есууго алып барат. Натыйжада бирдей формага ээ болгон, бирок турдуу тушунуктерду агагал создор - кен маанилуу сездор, тилде жаралат. Бул кубулуш тилдлк зарылдыктыя патыйжасы болуп саналат.

Кыргыз тилиннн коп кылымдык жашоосунда сездер маанилерин кецейтии, жацы создердун жасал1.1шын гапа шарттаган эмес. Айрыи создердун кептик зарылдыктагы маанилик жетишслздиги тилдегл синонимия кубулуигун жарат-кан. Мунун натыйжасында негизги созго карата кийинки слнонимдеш сез езунун лексикалык мааиистшин окшоштугу менен жакыидашса, кошумча маа-нисинин, башкача айтканда, кошумчаланган стиллстикалык маанинин бар экен-днгишш натыйжасында айырмаланат. Антке1Л1 синонлмдсщ жана вариантташ создер когаумча маанилери, эмоционалдык-экслрессивдик боёгу, башка сездор менен айкалыш чейросу сыяктуу бир катар белгилери боюнча бир-биринен айырмаланат. Бул алардын тнлдеги эц баалуу стилднк каражат катары колдо-нулушун шарггайт. Ошентип, пщдеги синонимия кубулул1унун негизинде жа-ралган сездер кептин функционалдык-стилдик жана эстетика-этикалык талап-тарыньш натыйжасы катары каралышы зарыл. Демек, сез лексикалык жана грамматикалык мааиилеринен башка да стилистикалык мааниге да ээ. Бул маани табиятында оте татаал маани болуп саналат да, бир жагынан ал текст-пг (бери эле дегенде суйлемду) фушадооналдык-спшисгикалык жактан жиктее маанисин езуне камтыса, экмнчи жагынан бул маани текстке коркомдук боек берет. Стилистикада коркомдук боек тушунугу стнлдик чек тушунугу менен аныкгалат, тактап айтканда, адабий тилдил ар бир стили озунун «керкемдугуне» ээ.

Сездун маанилерин теменкудей схемада керсотууге болот:

Создун лексикалык мааниси туруктуу болсо, стилистикалык маани кептик жагдайга ылайык езгерулмелуу болот, бирок ал озгерулмелуулук тилдега бардак создер учул бирдей таркай алган эмес. Мисалы, етме маанилуу соз стилистикалык оц же терс маанисин белгилуу жагдайда гана сактай алат жана

кепте зарыл болгон патыткапы берет, Ошеитип, ар кандай лексикалык бирдик езунун стилистикалык мааписин кептс гана ар тараптуу ачуу мумкунчулугуне ээ.

Сездун стилистикалык мааниси кеп турдуу болот. Алар диссертацияда стилистикалык орток маанилуу, эмоциопалдуу - экспрссснпдуу, функкионаддык-сгилднк боектуу жапа сунлошуу создуру деп классификацияланат.

Кыргыз адабий тилшшп функционалдык турлерун (епшдерин) бир бутундукке бириктирип турган лексикалык бирдиктер орток маанилуу создор болуп сана-лат. Тактап аитканда, орток маанилуу создер текеттип стиддик белгисин толук жарата албант. Ошондуктан адабий тшдии стилдеришш оз ара днффе-ренциацияланышында стилистикалык боектуу лексикалык бирдиктердин мааниси чоц. Алардьш аз сайда эле катышуусу мелен текеттин стилдик, ал гурсун стилдик-жанрдык (подстилднк) белгиси жаралат. Мисалы:

ЖУМШАК БУУДЛЙ - буудайдын бир туру. Машагыкыпкандуужекыпкан-сыз, узуп, жумшак. Даны кабыксыз, тусу ар турдуу. Дуйнвдвгу бардык олкодв. остурулот. Жумшак буудайсуукмепенкургакчылыккачыдамдуу. Тез жетилет. Анын 300гвжакынмурчосу белгилуу.Жумшакбуудайдын «Киргизскаяюбилейная», «Кыргызстан - 16» сыяктуу сорттору Кыргызстанда чыгарылды. (Кыргыз Совет Энциклопедииясы- КСЭ). Бул текст илимий стилде жазылган. Андагы 40 сездун ичннен жумшак буудай, тур, турчосу, «Киргизская юбилейная», «Кыргызстан -16» жапа сорт деген создор гана функционалдык-стилдик, башкача айтканда, илимий стилдик боектуулукка ээ. Бул создер текеттеги жалпы лексикалык бирдиктердин 15,0 % ын гана тузот, бирок алардын колдонулушу текетте чечуучу мааш1ге ээ.

Кыргыз адабий тилинин функционалдык бардык сгилдершще функционал-дык-стилдик боектуу создор дайыма эле стиль жаратуучу тилдик фактор катары каралышы туура эмес. Мисалы, айрым поэзнялык чыгармаларда стилистикалык орток маанилуу сездэр эле керектелил, ыр эстетикалык туе алууга жетищет. Ал эстетикалык баалуулук керкем стилге таандык болгон тилдик кубулуштар, троптор, стилистикалык фигуралар жана фонетикалык каражат-тардын эссбинен куралат.

Диссертацияда «Кун» деген теыада коркам, илимий жана суйлешуу стилдеришш улгусуцдв жазылган текеттердип мисалында лексикалык бирдиктердин стилистикалык боектуулугу чечмеленет, алардын стиль жаратуучу функцияла-ры белгилбнет. Мисалы, «Кун» деген темада жазылган Т. Кожомбердиевдип ырында стилистикалык жогорулатылган жана темондетулген боектуу, втмо маанилуу, синонимдеш создер, троптун турлеру стиль жаратуучу тилдик фактор катары пайдаланылган. КСЭден алынган «Кун» макаласында терминдер, илимий создер (плазма, форма), агнонимдик катарды тузген сездордун орток маанилуусу, башка тиддерден ©здеппурулген создор илимий стшди жаратуучу каражат катары колдонулган.

Создун лексикалык мааниси дуйнвдвгу бардык тилдерде бирдей болот. Ал сездвр формасы боюнча гана биринен экинчиси айырмаланат. Ал эми сездун стилистикалык жана стилдик маанилсри жеке бир тилге таандык болгон керунуш болуп саналат. Мисалы, кыргыз тилшщеги сездердун стилистикалык мааниле-ри башка тиддердин, ал турсун эц жакын тектеш тилдердин лексикалык бирдиктершшн спшистикалык маанилерине дал кеябейт. Анткени спшистикалык мааниде у лупу к белги кучтуу сакталат жана ал маани улутту'к каада-салт, урп-адат, психология, философия жана этика менен тыгыз байланыштуу. Ошондуктан тилдик бирдиктердин, алардын бир туру болгон лексикалык бирдиктердин да, стилистикалык маашшеринин текетте тандалып коддонулу-шу индивидуалдык керу1гушк© ээ.

Кыргыз тилиндеги создердун спшистикалык коннотациялары оц жана терс мааниде келет жапа алардьш кепте чсктелип коддонулушу диссертацияда белги-ленет.

Лексикалмк бирдиктин стилдик мааниси анын стилистикалык маанисинен айырмалаипт. Стилдик мааииге копкрсттуу бир стнлге таандык болгон фуик-ционалдык-стилдик свз ээ жана ал свздор адабий тилдин стилдик турлвруи жаратуучу тилдик факторлор катары да каралаг.

Ошентип, кыргыз тилинии свздук байлыгын тузгол жалпы лексикалык бирдиктер оздорунун лексикалык жала грамматикалык маанилсринен башка да функционалдык-коммуиикативдик ацытга жиктелуучу стилистикалык жана стилдик маанилерге да ээ. Диссергациялык изилдоонун тупку максаты жогору-да белгилснген соз маанилершшн акыркы экевнун табиятын ачып беруу болуп саналат.

Бул главаныи учупчу параграфы кптептик жана суйлвшуу лексикаларына арналат.

Кыргыз тилиндеги стилистикалык боектуу создордун чоц тобун эц ириде китеп кебинин белгилерине ээ болгон создор тузет. Китеп лексикасы тур богонча сан жагынан арбын. Мисалы орус тилинин жазма кебинде китептик, илимий, техникапык, атайын, газсталык, публт^стикалык, канцелярдык, поэтика-лык жана элдик-поэтикалык китептик создор болорун тилчи-стилист А. К. Панфилов белгилейт. Мындай стилистикалык белгилер (пометкалар) сейрек болсо да кыргыз тилшшн ар турдуу сездукторундв колдонулуп келе жатат,

Кыргыз тилиндеги лексикалык бирдиктердин дагы бир тобун суйлвшуу лексикасы тузот. Бул топтогу сездвр оздорунун стилистикалык боектуулугу жана стилдик жактан колдоиулуу озгочолугу боюнча китептик лексикаларга карама-каршы коюлат.

Тилдеги создордун китептик жана суклошуу лексикаларына жиктелиши алардын стилистикалык жана стилдик маанилерине байланыштуу болот. Ушул мааннлердин негизипде кыргыз тилиндеги сездерду топторго бвлуштуруп, аны темвнкудей схемада керсетебуз:

Кыргыз тилиндеги создордун басымдуу бэлугун орток мааиилуу свздор тузот жана ал свздор функционалдык аспектиде колдонулушу боюнча эмоци-оналдуу-экспресспвдуу боектуу, функционаэдык-сгилистикалык боектуу жана суйлошуу сездеруно карата карама-каршы позицияда каралат. Анткени орток маанилуу создер адабий тилдин сгиддеринде кептик зарылдыкка ьшайык елчемде колдонула берсе, калган уч топтогу создер келте колдонулушу боюнча чекте-лет. Тактап айтканда, бул топтогу создор оздорунчо кичи топторго бирнгет

да, адабий тилдин кайсы бнр стилшще, айрым учурда аныи иодстилинде гана колдонулуу мумкунчулугуне ээ болот.

Днссергащшгын бул параграфында эмоционаддуу - экспрессивдуу боектуу создор салтанаттуу, эвфемисттнк, рмтормкалык, урмапоо, тамашалатуу сыяк-туу од жана каргоо-шшто, жактырбоо, кс.чсшпуу, орой, ишлдыццоо, эвфемисттнк сыяктуу терс стилистикалык маанилерге (боекко, коннотацияга) ээ экенди-ги мисалдар менсн керсегулег.

Создердун эмоциялык-экспресеивдик боектуулугу-келтик талаптан кслип чыккан керунуш. Алткснн адам озупул ички сезимин пикир алмашуу нроцес-синдс кошо тугонтуу зарылдыгына да муктаж болот. Натыйжада, эмоционал-дуу-экспрессивдуу боектуу создерду кслте колдонуу менен суйлоечунун угуучу-га карата турдуу ссзимдерн кошо туюнтулат да, текст стилдпк зарылдык талап кылган кошумча маальшатгар менен толукталат.

Бул топтогу создер адабий тилдип корком жана суйлошуу стилдеринде, публицистикалык стилдин бейрасмий жанрларында активдуу пайдаланылат.

Функционалдык-стилистикалык боектуу создор китентик лексиката кирет. Тактап айтканда, бул топту тузгвл лексикалык бирдиктер кыртыз адабий тилинин китсп стилдеринде - илимий, ищ кагаздар, публицистикалык сгилдер-де - турдуу сандык катышта коддодулат. Мылдай боектуу создвр функционал-дык стилдерди аныктоочу тилдик фактор катары да каралат. Анткени функ-ционалдык-стилистикалык боектуу создордун кайсы бир тобу конкреттуу стилде жыш колдонулул, ошол стилдин белгилерине ээ болгон текстги тузууге тике-ден-тике катышат.

Дисссртацияда функционалдык-стилистикалык боектуу сездердун кыргыз адабий тилинин стилдеринде колдонулуу озгочелугу ар бир стилге токтолуу менен сыпатталат.

Илимий стилдин лексикасынын эмоннонаддуу-экспрессивдуу боектуулукка ээ болушу талап кылынбайт. Ошондуктан илимий стиль менен керкем стиль тилдик каражаттарынын сапаттары боюнча бири-бирине карама карты кою-лат (Н. М. Разинкина).

Илимий стилдин лексикасын орток маанилуу, жаллы илимий (жиктелуу, биригуу, окуу кчтеби), тармакгык, илимий (конугуу, суйлом) создор жана термии-дер (тыбыш, мучв) тузот. Бул топтогу создердун илимий текетте мазмундук зарылдыкка ьшайык прапорционалдуу катышта колдонулушу текеттин или-мийлуулук сапагын аныктоолун башкы критерий« катары каралат.

Иш кагаздар стилииии тнлииин лексикасын орток маанилуу, бул стилге таандык болгон жалпы создор (конституция, мыйзам), канцеляризмдер (сурай-мын, куп тартиби) тузет.

Иш кагаздар стилинин лексикалык каражаттарын кызматчы сездер да толуктайт. Алар толук маанилуу создор менен айкашып келип, текстке рас-мийлуулук боёк берет. Мындай кызматчы сездерго - боюнча (келиишм боюнча), негизииде (мыйзамдын негизинде), байланыштуу (вткврулгондугуне байланыштуу), натыйжасында (текшеруунун натыйжасында) деген сыяктуу сездор кирет.

Иш кагаздар стилинин илимий терминдери акыркы он жылдан бери карай жаралуу жана кепте активдуу колдонулуу процессии башынан еткеруп жатат.

Иш кагаздар стилинде стилисгикалык боектуу лексикалык бирдик дээрлик колдонулбайт. Ал ушул белгиси боюнча илимий стиль менен бирдикте «кургак боектуу» стилдердин топчосун тузет.

Иублицнстикалык стиль XX кылымдын 20-30-жылдарынан баштап элдик оозеки Т1шдин каражаттарынын негизинде жаралып жана калыптанып келс жатат. Мисалы, кыргыз публицистикалык стили енугуунун алгачкы этабьигда орун (орган),immxan (экзамен), аталмк (шефке алуу),юроп\л (бюрократ) деген сыяктуу пубхшциешкалык атайын сездерду жана термивдерди пацдаланган (Кыргыз адабий т1шииин стилдик турлэру). Ошентип, бул сыяктуу публицистикалык

алгачкы сездор зарыл тактоолорду башыиан еткерду (Л. Исабекова).

Публнцистикалык стилдии тилилин лскслкалык курамы кеп турдуулугу мелен башка стилдерден анырмаланат. Анткеии бул стилдин жанрдык (под-стилдик) турлеру тсмага ылайык илишш, техннкалык, кесиптик, кенселнк, газеталык, терминдик, поэтикалык, этнографлялык, фольклордук жала башка создврду пайдалана берет.

Публнцистикалык стнлдпн терм]Ш евздорун коомдук-саясий терминдер тузет (М. Н. Кожина). Ал турсуп втмо маашшуу айрым создор публнцистикалык стилде активдуу болот. Мисалы, климат (абал), микроклимат, жылуулук (мам-лекеттердии ортосундагы мамылг) деген сыяктуу саздордо публнцистикалык боёктуулук даана байкалат (Б. Т. Маркичепа, Е. А. Кожин). Мыидай озгвчолукке тогоректун тараптарынын (мисалы: Тундук Корея — Тундук), мамлекеттердип борборлорунун аталыштары (Бишкек — Кыргыз Рсспублпкасы) да ээ жана алар мыидай боёктуулукка отмо маалиелнин натыйжасьшда rana жетише алат.

Публнцистикалык стиль сан атоочторду, троптун турлорун пайдалануу озгечолугу боюнча башка стшщерден анырмаланат. Жалпылап айткаида, бул стилдин лексикалык курамы — коп кырдуу. Ошондуктан сез болуп жаткан стиль кыргыз адабий тилинин епшдеришш дал ортосулан оруи алган да, айрым белпшери боюнча илимий жана иш кагаздар епшине жакындашеа, дагы башка белгилери боюнча коркэм жана суйлошуу стилдерлие окшошун кетет.

Корком стиль езунун тилдик бирдиктеринин, биринчи кезекте лексикалык бирдиктеринин, стилистикалык саиаты менен кыргыз адабий тилинин башка стилдеринен кескии айырмаланат. Анткени функциолалдык стилдин башка турлорундо угуучуга же окурманга маалымат беруу биринчи планга коюлса, корквм стилде эстетикалык ырахат беруу башкы максат болуп саналат. Бул взгочолук корквм стилде биринчи кезекте боёктуу сездор аркьтлуу ишке ашы-рылат.

Лексикалык бирдиктии стилистикалык боёктуулугу турдуу салаада каралы-шы ыктымал. Мисалы, сездвр колдонулуу чойресу, активдуулугу жана пас-сивдуулугу, башка тилдерден ездештурулгондугу, «жаш езгечелугу» жана башка белгилери боюнча да боёктуулугун аныктайг. Ушундай кеп турдуу боёктуулук коркем СШДД1Ш эстетикалык талабыпа баш ийдирилип, чыгарманьш бутупдой турпатьгна сицирллег. Анткени жазуучунул чыгармачылыгы, анын автордук личносту, каармандары, тема, идея жана образдары тилге синирилген жана тил аркылуу гана жетлшилет (Б. В. Виноградов). Демек, «корком чыгарманьш тшшнде жалгыз гана анын езуне таандык, адабий тилдин функциялык стилде-ринин эч кайсьпшсыдца болбогон белгилер жана езгечелуктер бар. Керкем адабияттыи тилилин спецификалык озгечелуктерунун негизи болуп керком чыгармадагы тилдин таптакыр езгече фулкциясы эсептелет» (Ж. Мамытов). Керком стилдин мазмунун тузгел тилдик бирдиктер, алардын лчинде лексикалык тилдик бирдиктер да, текетте козголгон тема жана идеянын ишке ашы-шын кездоо менен тандалат. Ушул а5(ыттан алып Караганда, керком стилде лексикалык бпрдиктердшг колдонулушуна чек коюлбайт.

Ошентип, фуикционалдык-стилистикалык боёктуу создор, негизинен, китеп-тик жазма кепке таандык. Ал создер оозеки суйлошуу кебинде колдонулса, текстке китеп стилинин белгисин киргизет (М. Н. Кожина). Мисалы, физика окуу китебнндеги белгилуу бир текеттин мазмунун окуучу же мугалим оозеки турундо айтып бсрсс, оозеки еуилешуу кебннин белпшерине ээ болгоц китеп-тик кеп аткарылган болот.

Китеп лексикасында «китептик» боёктуулукка жана кош боёктуулукка ээ болгон создердун катмары бар. Алар — «китептик жана илимий», «китептик жана иш кагаздар», «китептик жана публнцистикалык», «китептик жана поэтикалык» сездор. Ошентип, иллмик, иш кагаздар, лубллцистикалык жана керком стилдердин Т1ШИНИН лексикалык курамын ошол стилдерге таандык болгон

функциоиалдык-стнлистикалык боектуу сездор тузот. Ал создер жалпысынан китептик лексика деп аталган стилистикалык езгече топко кирет.

Суйлошуу лсксикасы кыргыз тилинии лсксикалык бирдиктеринии езгече тобун тузот. Булардын сгнлистикалык негизги езгечелугу — суйлошуу ксбля-. дс колдонулгандыгы жана суйлошуу стилинин маанисине ээ эксндиги.

Суйлешуу лексикасыкын босктуулугуна ээ болгон создор кнтелтпк жана орток маашшуу сездерге салыштырганда маашюш даана ачат. Мисалы, «Кыргыз тилипин синонимдер свздугунде» суйлешуу сгилиппн томонкудвй создору си-нонимдик катарга киргизилген:

Китептик соз Орток маа-

эмощголалдуу- функционал- Суйлошуу

эксирессивдуу дык-стплистнка- нилуу сез сезу

сез лык боектуу

соз

_ баш келде

жуз, дидар — бет чырай, кабак

— — бийик эгиз

— — жесир туп

жар, жубай жолдаш аял катин

Демек, суйлошуу лсксикасы китептик лексикага Караганда сан жагынан басымдуулук кылат жана стилистикалык босктуулугу боюнча ara карама-каршы коюлат.

Синонимия кубулушулул натыйжасы тилдин лсксикалык курамылын сги-лисгикалык сапатын аныктайт. Мисалы, маашшик синопимдердин доминанты орток маашшуу же китеп кебине таандык болсо, сгнлистикалык синонимдер-дин катарын тузген создордун доминанты орток маашшуу гана болот, ал эми калгандары суйлошуу стнлине таандык.

Маанилик-стилистикалык синопимдердин тобун тузген сездердун стилисти-• калык боёктуулугу, лексикалык стилистикалык парадигма боюнча алый караганда, уч баскычтуу болот. Демек, суйлешуу стилинин свздеру синишшдик катарда сезсуз болот жана ал катардагы синонимдеш создор эки же уч баскычтуу парадигмага ажырайт.

Суйлешуу лексикасы кыргыз адабий тилипин суйлешуу стилинин лексикалык корунун негизин тузот. Бул гоптогу создор коркем стилде жана публици-стикалык стилдин бейрасмий жанрларында каармандардын кебшще пайдала-нылат.

Суйлошуу стилинин езгечелугу анын типдик жана экстратилдик белгиле-рин аныктайт. Бул стиль турмуш-тиричиликте, ар кандай мамиледе жана жагдайда колдонулгандыктан, создук курамы коп турдуу жана анын стилдик белгисин биринчи кезекте суйлешуу боёгуна ээ болгон лексика аныктайт (Узбек тили спшистикаси). Андай боёктуулукка ээ болгон лексикага сездердун (теле - телевидение), адам аттарынын кыскартылган (Жеке - Жээналы) жана узартылган (Керимтай - Керим) формалары, етме маанидеги терс маашшуу сездор (ак кол, жипди суу), айрым архаизм (от араба - поезд) жана эки вариант-туу создордун орток стилистикалык боёктуулукка ээ-болбогон тугойу (дайра-дарыя) кнрет. Бул сездор адабий тилдин нормасына толук жооп берет.

Кыргыз тилиндеги табу (калтыратма - безгек), диалектилик (энди - эми), гергео (китше бала - Сейит) создору, орус тилинен оздоштурулгон жана кыргыз Типикин тыбыштык мыйзам ченемдуулугу боюнча езгерген (борум- форма, агорот - огород) создер да суйлешуу лексикасынын тобуна кирет. Жогору-

да белпшенгеп создердун тобуиан диалектнзмдер толугу менен адабий тилдин нормасына жооп бербейт. Бирок алар керком чыгармада каармандардын ке-билде колдонулушу мумкун.

Ошентип, кыргыз тилишш лскслкалык корул тузген сездор китептик сездер жала суйлешуу создеру болуп экл чоц топко болунот. Бул эки топтун аралы-гылап орток маанилуу сездор орун алтан. Китептик жала суйлошуу сездору орток мааннлуу создор менен биримдикте келии, млргыз адабий тшшнин конкреттуу стилдсрин жаратуучу тилдик лекслкапык каражаттар катарында кепте керектелет.

Тортупчу параграф свз мааннлеринин сгнлистикасына арналат.

Тилдин башка бнрдиктериндел эле сез да кепте бир канча кубулуштардын туундусу катары коммуникагивдик каражат катарында пайдалапылаг. Синоин-мня антонимия, омонимия, коп маашшуулук жала етмо маанилуулук сыяктуу кубулуштар сездун маанисшшн кслтеги кызматын аныктайт.

Синонимия кубулушу елуккелдугу менен тилдик башка кубулуштардан озгвчоленет. Ошондуктаи синонимдик катарды тузуп турган сездор биринен экинчиси стилистикалык же стилдик мааиилери боюнча айырмаланат. Сино-нимдсш создердун ушул табияты кыргыз адабий тшшнин стилдсринин оз ара жиктелишин жараткан тилдик факторлордун негизпшеринен болот.

Синоним создор керком чыгармада, публицистикалык стилдин коркем очерк, фельетон сыяктуу жанрларшща жана суйлешуу стилинде стилистикалык керком каражат катары табиягьгн геред ачат. Ал эми илимий, игл кагаз-дар стилдеринде жана публицисгикалык стилдик расмий жанрларында синонимдик катарды тузген сездордун «кургак босктуулары» гана керектелет.

Синонимдеш сездор тскстке суйлошуу сгилинин белгисин киргизуу, синтак-систик бир конструкцияда, айрым учурда бир синтаксистик татаал бутундуктуи чегинде сезду кайталабоо, катар келген синонимдеш сездер аркылуу суйлемго градация маашгсин беруу, каармандардын образдарын терендетуу, жергиликтуу колоритти жаратуу, ырларда поэтикалык талапгарды аткаруу, автор-дун каар-манга карата симпатиясын же антилатиясын туюнтуу, каармандын же авто-рдун турдуу психологиялык абалдарын реалдуу сыпатоо максатында керектелет.

Антошшдер «керкем соз каражаты катары, лексикапык категориялардыи ичинде езгече орувда турат. Бул, баарыдан мурда, алардын стилдик фуккция-сынын ар турдуулугу менен шартгалат» (Б.Усубалиев). Ошондуктаи антонимдер-дин стилистикалык кызматы кыргыз адабий тнлинин епшдеринде бирдей эмес. Илимий, лш кагаздар епшдершще жана лублгщистикалык стилдин расмий жанр-ларында антоним сездер бир персе менен экинчл нерсенин ортосундага карама-каршы белгини (тушунукгу) туюндурса, калган стилдерде контрасты жаратуу-нун коркем каражаты катары маанлге ээ (Д.Э.Розенгалл; Э.Киличев).

Антоним создер керкем чыгармаларда тушунуктерду жалпылоо, кыймыл-аракеттин узгултуксуз аткарылгалдыгын туюнтуу, градациялык маани жаратуу, каармандардын психологиялык абалдарын реалдуу сыпаттоо, бир строфа-иын (абзацтыл) же бир гекеттеги строфалардып чегииде карама-каршы ойду беруу максатында колдоцулат.

Антонимдердин езгече туру болгон ригорикалык антонимдер макалдарда, ырларда, публицистикаларда, саяслй, моралдык жана башка темалардагы текст-терде кецири керектелет жана аларга керкомдук берет. Мындай антонимдердин экиичи белугу кемускодо калтырылат дат, ал угуучу же окурман тарабынан оз алдынча аиыкгалат: чыкпас кун {¡олйойт — (кун евзеуз чыгат), атлас тац бод-бойт — (mail amain).

Эл акындары антоиимдерге кеп кайрылган. Мисалы, Токтогулдун «Дупуйо» аттуу ырына келерчцде - кетерчцдс деген антонимдер езок болуп берин, акын жашоо жана емур женундогу философиялык ойлорун карама-каршы

тушупуктердун нсгнзинде еркундотсо, «Болобу» аттуу ыры бутундой ритори-калык антонимдердин катышуусу менен курулган.

Днсссртацияда бир оичой, контексттик жана приставкалардын уцгуга ко-шулуусу аркылуу жаралган антонимдердин тексттеги стилистикалык кызматы да талдоого алынат.

Омонимдсрдин келпеп: стилистикалык мумкунчулугу бир топ чектелуу болот. Анткени омонимдеш сездордун баары же бироо кыргыз тилинс таандык болот да, башка тшщен оздештурулген омонимдеш соз бейтарап стилистика-лык маашши озундо кармап турат. Ошентии, омонимдеш создердо стилистикалык оц же тсрс маани болбойт. Натыйжада алар кыргыз адабий Т1шинин бардык стилдеринде зарылдыкка жараша затты, тушунукту жана алардын белгилсрин атоо максатында гана колдонулат.

Керквм жана суйлешуу сгилдеринде, публицистикалык стилдин бейрасмий жанрларында сез оюнун жаратуу максатында омонимдеш создер ксректслет. Бул максат ишке ашуусу учуй синтаксистик бир конструкцияда же синтаксис-тик татаал бутундукто омонимдеш создор экиден кем эмес санда керсктоону талан кылышы шарг (В, 15.Виноградов): Ким Бессиндлсер атагы чыгышы мечен анын туйшугун да тарта баштайт: публика Кимдин ним окендигин билгиси келет ( «Кыргыз Туусу»).

Днсссртацияда омонимдсрдин поэтикалык чыгармалардагы уйкаштык жаратуу кызматы, кыргыз макал-ылакаптарында кеп колдонулары жоиунде да сез болот.

Ко» маниилуу создордун алгачкы (башгапкы) мааписин arai an сез стилистикалык жактан орток маанилуу болот да, стилдик жактан чектоосуз колдонула берет. Анын кийинки маанилери кепте колдонулушу боюлча чектелет. Бул никир днсссртацияда терт лексикалык мааниге ээ болгон агым деген сездун мисалында талдоого алынат. Анын бирипчи мааниси орток стилистикалык, кийинки маанилери суйлешуу, публицистикалык жана илимий стилдерге бай-ланыштуу экецдиги керсетулет.

Создун жацы маанилери ойду туюнтууда тугшу мааниге Караганда бир топ сыйымдуу болот. Анткени кеп маашшуулук тилдин унем законунун гана эмес кептик зарылдыктын да тууидусу болуп саналат. Ал эми кептик зарылдыкган тилде пайда болгон ар кацдай пщдик бирдик маанисп менен кошо мазмунун (башкача айтканда, стилистикалык маанисин) да езгертот.

Ken маанилуу сездер кепте сез оюнун жаратуу, улуттук колоритти беруу, суйлеечунуп турдуу психологиялык абалын жана угуучуга карата мамилесин рсалдуу корсетуу максатында керкем, суйлешуу жана публицистикалык етил-дерде активдуу колдонулат.

Ушул параграфта тропгун турлеруно — метафора, метонимия, синекдоха, ирония, эпитетке — талдоо жургузулуп, алардын лексикалык бирдик катары кыргыз тилинин стилдериядеги керкемдук ролу белгиленет.

Кооиергоп жана жацы создордун стилистикалык озгечепукторуне диссерта-циянын учунчу главасыныи бшшпчн параграфы арналгаи. Лексикалык бирдик-тердин бул категориясы тилдин коммуникативдик кызматы менен тике байла-ныштуу болот жана кептик зарылдыктын натыйжасында колдонуудап сездер чыгып калат же башка сез менен алмаштырылат. Жацы сездер да. ушундай кептик зарылдыктын натыйжасы болуп саналат.

Архаизмдер кепте пассивдуу керектелген сездердун тобуна кирет. Алар корком кепте суйлошуу епшшпш маанисин беруу, каармандардын кебнн суроттелуп жаткан доорго шайкеш келтируу жана жекелештируу, кепке салта-наттуулук жана котеруику маани киргизуу, автордук баяпдоодо каармандар-дын ксбин ишерпретациялоо, тилдик стилизациялоо максатында колдонулат.

Акындар чыгармачылыгында жана фольклордо жер-суу аттарына байла-ныштуу архаизмдер пайдаланьшып, алар текстке фолъклордук-стилдик боёк

берет. Мисалы, «Манас» эпосунда О рол (Урал), Эреи (Иран), Эртиш (Иртыш), Тебнт (Тибет) деген сыяктуу, Токтогулдун ырларыпда Маскоо (Москва), Шы-быр (Сибирь), ОмЛу (Омск), Уркут (Иркутск), Койтун (КуГтонь) сыяктуу, реа-лиеттик чыгармаларда Орол (Урал — Ж.Мамытовдо), Оуган (Афганистан — Т.Касымбековдо), Качтык (Балтика — У.Абдукаимовдо) деген сыяктуу архаика-лык эичилуу аттар пайдаланылгап.

Тарыхый евздордун бардыгы эле кыргыз адабий тнлинин функционалдык стилдсрипде бирдей мплдст аткара бербейт. Бул маселеде эки учурду ажырата бнлуу зарыл. Ушул ацьтттан алыи Караганда, кепте колдонулган тарыхый сездор эпмграфншплк тарыхый создор жана стилистикалык тарыхый создор деп экигс болунот (Э.Киличсв).

Эгнографиялык тарыхый создер корком чыгармада стилистикалык орток мааниде автордул жана каариандардын кебннде, атоо маанисшще илимий, иш кагаздар жана публицнегикалык стилдерде колдонула берет.

Стилистикалык тарыхый сездер керкем чыгармаларда тарыхый инсандар-дын жана жалпы эле каармандардын портретин тузуу, кебин жекеленггируу, ездештурулгон тарыхый сездер аркылуу баяндооиу реалдаштыруу, каарман женундо кошумча маалыматтарды беруу, тскстке фольклордук поэтикалык боёк киргизуу, суйлеечунун турдуу ички сезимдерин жана исихологиялык абал-дарын туюнтуу максатында пандаланыла тургандыгы диссертацияда мисалдар менен корсотулгон.

Хроннзмдер-стилистикалык орток мааниге ээ создор. Алар татаал эичилуу атальгштар катары кыскартылган сез формасында да колдонулаг.

Хронизмдер кигеп стилдеринде уюм, мекеме жана ишканалардын, мамле-кеттердин жана алардын адмшшелрациялык-герриториялык белуиушторунун баштапкы аталыштарын так корсотуу, керком чыгарманын тарыхый жапрла-рында окуяны реалдуу суроттое максатында автордук кепте керектслет.

Хронизмдер керкем стилде каармандын кебинде жана суйлошуу стилипдс орток стилистикалык мааниде павдаланьшат.

Азыркы кыргыз поэзиясыпда стилистикалык боёксуздугунуи натыйжасын-да хронизмдер дээрлик колдонулбайт. Бирок совет доорундагы кентогон ыр-ларда колдонулган энчилуу аттар тилдин бугунку абалында хронизмдердин . тобуна кошулду. Андай создер ырдагы поэтикалык талаптарды канааттанды-руу максатында керектелген. Демек, хронизмдер стилистикалык босктуулукка ээ эмес, бирок функционалдык-стшшстикалык жактан жиктелет.

Жацы создор кыргыз адабий тилшшн бардык стилдеринде колдоиулат. Илимий, иш кагаздар стилдеринде, публицистикалык стилдин расмий жанрла-рында алар терминдик, жалпы илимий создук, кесиптик сез маанилерипде тушунукту атоо кызматында келет.

Жацьг создердун дагы бир тобу суйлешуу стилинин боёктуулугуна ээ. Мисалы, Ч.Айтматов чыгармаларында уч бгшектуу (уч моегтуу машина), кыр тактай (машинанын кузовунун борту), шакиртчнлик (стажировка) деген сыяктуу жацы создерду суйлешуу стилинин боёктуулугу менен пайдаланат.

Бир эле тушунукту туюндурган жацы сездорду жазуучулар предметтин белпшеришш автор тарабыпан кабыл алынышына ылайык атай тургандыгы диссертацияда У.Абдукаимов (тутук— телефон трубкасы) менен Ч.Айтматов-дун (тыцшооч — телефон трубкасы) сез жасоо мисалында талдоого алынат.

Жацы сездер адабий тилдин стилдерипде эки турдууче керектелет: китеп стилдеринде негпзинен затты, окуяны же тушунукту атоо маанисинде келсе, керкем чыгармада жактырбоо, мыскылдоо, орой маанилерди туюнтуу жана поэтикалык талаптарды аткаруу максатын коздейт.

вздоштурулгон создор —. жацы сездордун бир туру. Бул категориядагы создор ездоштуруунул баштапкы этабында стилистикалык орток маанисин сактайт. Ошондуктан оздештурулген создун стилистикалык кызматы кайсы

rana стилде болбосун, ал тилгс ездоштурулгои учурдагы маанилершшн неги-зинде талданышы зарыл. Ансыз сездун текстгеги стилисгикалык кызматын туура баалоо мумкун эмес.

вздештурулген сездор кптеп стилдеринде стилисгикалык орток мааииге ээ болул, негизинсн, атоо маанисикде келег. Керком, суйлешуу стилдеринде жана иублицисгикалык стилдин бейрасмий жаирларында оц же тсрс стилисгикалык маашшерде да колдоиулат. Алар аркылуу каармаидардын турдуу психология-лык абалдары, жалпы интеллект жаиа башка белпшерн сыйымдуу сурогтолэт.

вздештурулген сездор поэтикалык талаптарды аткарууда да пайдаланы-лаг.

Диссертацияда керком чыгармаларда ксректеш'еи кариаризимдерге жана экзотизмдсргс стилисгикалык талдоо жургузулуи, алардыи каармаидардын жана авторлордуи кебииде колдонулуу зарылдыгы бслгилснет.

вздоштурулген сездердуи керком чыгармаларда колдонулушу — чыгарма-пын жанрдык езгечолутутю, теиасына жана идеясыиа байланыштуу.

Диссертациянын учунчу главасыиын алтынчы параграфы колдонулушу чск-телген создердун стилисгикалык табиятына ариалат. Булар диалектизмдер, термин, кесиптик, канцелярдык, жаргон жана арго сездер болуп болунот.

Диалектизмдер адабий тнлдин лексикалык курамынын толукталышьша таа-сирии тийгизет. Антксни кыртыз адабий тили кыргыз тилитш диалсктилеришш таасири мелей енугуп жатат (Б.М.Юнусалиев).

Адабий чыгармаларда диалектизмдер кершвдук зарылдыктын талабыиын негизинде колдоиулат. Мында да ал чектенуу абалында болуп, каармаидардын кебинде гана пайдаланылаг.

Диалектизмдер коркем чыгармаларда сгнлизациялоо максатында колдоиулат.

Керкем чыгармада суйлеечунун психологиялык абалын туюнтуу, диалогдо экикчи тараика карата оц же терс змоцияны билдируу, ырларда поэтикалык талалтарды аткаруу сыяктуу стилистикалык милдеттерди диалектизмдер ишке ашыруу мумкунчулугуно ээ.

Поэтикалык диалектизмдер ырга кеторуцку тон берип, андагы дабыш кооздугуи арттырат. Мындай диалектизмдер Барпынын суйуу лирикасында зор чеберчилик менен пайдаланылган.

Керком текетте орундуу пайдаланылган диалектизмдер анын эстетикалык баалуулугун артшрат. Адабий тилдеги эквивалентинде жок болгон назик поэтикалык шоансгар диалекгилик сездердо болот. Ушундай сапат диалсктизм-дерди керком соз каражаты катары колдонууга мумкунчулук берет.

Терминдер биринчи кезекте текетти сгилдик жактан жиктее кызматын аткарат. Илимий стилдин ар кандай жанрында жазылган чыгармаиын башкы бслгиси - жалпы жана тармактык терминдерди колдопуу. Демек, ар кандай илимий текетти функционалдык жактан жиктооде терминдер башкы ролду oñuoñr.

Терминдер фольклордук жана реалиеттик чыгармаларда баталдык эпизод-дорду сыпаттоо, нерселердин, тушунуктердун атын атоо, поэтикалык талап-тарды аткаруу, суйлемдегу ойго расмийлуулук маани киргизуу, доордун коло-ритнн беруу, каармаидардын кебип жекелештируу, кимдир бирооте болгон он же терс сезимди туюнтуу максатында сез чеберлери тарабынан колдоиулат. Ал эми стилисгикалык боёктуулугу орток маанилуу болгон термин сездор адабий тилдин функционалдык стилдеринде, биринчи кезекте, маалымат беруу кызматын аткарат.

Кссингик создор китептик-стилдик мааниге ээ, ошондуктан алар текетте, биринчи кезекте, функционалдык-стилдик милдег аткаргандыгы менен озгочолэнет. Кесиптик сездер терминдер менен текетте биримдикте кслип, илимий стилдин белгисин тузууго катышат.

Керкем чыгармаларда колдонулган кесиптик сездерун саидык жана сапат-тык курамым текстош тсмасы жала иделеы алыктайт.

Кесиптик создор керком жана публицистикалык чыгармаларда суроттолуп жаткан доордун колоритин бсруу, ондуруштук иейзажды тузуу, каармандар-дыи кебии жскслештируу, суйломге суйлэшуу стилилин маанисии киргизуу, кесиптик сездерду кайталоо аркылуу антылчу ойду бышыктоо, ырдын мууп елчомул сактоо, уйкаштык тузуу сыяктуу максаттарды жеке ашыруу учуй сез чеберлсри тарабынан колдоиулат.

Коркем чыгармада кесиптик сездорду оруидуу колдонуу анторго каармаи-дыи образыи ар тарапгуу ачканга, эмгек лроцесегерин, куралдарыл, евдуруштук жагдайды так сыпаттоого мумкундук берет.

Канцеляризмдер табиятында стилистикалык эскпрсссивдуулукко жана эмо-циоиалдуулукка ээ эмес. Бирок алар башка лексикалык тилдик бнрдиктердеп айырмаланып, иш кагаздарына стилдик туе берет жала расмнйлуулук маани киргизет.

Кыргыз тилииде аткарылган ар бир иш кагазынып жана анык турлорунуи калыптанган канцеляризмдери бар. Алар тексттс бириичи же учунчу жак мелел туюлтулат.

Канцеляризмдер кепке маалымат, буйрук, эскертуу беруу, милдеттенме алуу, ырастоо, тастыктоо, сураныч, талап кылуу жана башка ушул сыяктуу маани-лердл киргизуу максатында иайдаланылат.

Канцеляризмдер иш кагаздарынын оозеки формаларында да колдопула берет, бирок алардыи айрымдары бул стилге мупездуу болгои формасьш (кызматынан бошотулсун — кызматынан бошолуптур) езгертушу мумкун.

Канцелярдык создер иш кагаздар стилинде гана кецири колдонулат. Кал-гаи сгилдерде алар кошумча маали беруу кызматыи гана аткарат.

Жаргон создор жана арголор. Жаргондор кыргыз тилинин бугунку абалын-да оздук грамматикалык тузулушке жана сездук фондго ээ эмес жана тар чейредегу адамдар тобуна гана кызмат кылат. Алар адабий т1шдеги создерден эле жасалат, бирок кепте егме мааниде колдонулат. Мисалы, сака деген сез чуко оюнунда чуколерду атуу учун колдонулган кенвчокту атоо учун керекге-лип келген. Азыр болсо сака пара деген мааниде да оозеки кептс пайдапаны-лат. Бул сездун кийинкн мааниси жаргондук маали болуп саналат. Демек, жаргошпмдер адабий пищин нормасына жооп бергеи создердун суйлешуу тилинде отме мааииде колдонулган езгоче формасы болуп саналат.

Жаргонизмдер кед маанидеги жана тар маанидеги жарготщук сездвр болуп экиге болунет.

Кец маанидеги жаргондук сездвр массага тушунуктуу болот. Мисалы, усток дегенди шапкеси, машина дегенди двцголок дсп айтсак, создордуи маанилери жалпыга тушунуктуу. Ал эми тар маанидеги жаргонизмдер бир кесипке бирик-кен адамдардын тобуна гана тушунуктуу болот. Буга студенттердин кебиндеги кулоо («2» алуу), куйрук (карыз) сыяктуу жаргон создерду мисалга келтирсбиз.

Диссертацияда жаргонизмдер аркылуу суйлеочунун угуучуга карата турдуу эмоцлялары, психологиялык абалдары берилери жана бул категориядагьг сездердун жасалышьизда объект болгои каражаттар женувде да сез болот.

Белгилуу бир тайлага бириккен адамдардын тобу ирго создорду да пайдала-нат. Бул топтогу сездердун бир белугу тилде шарттуу турде жасалып, адабий тилдин нормасына жооп бербейт. Мисалы: зэк, (камалган адам), мент (милиция) деген сыяктуу сездвр кылмышкерлер тарабынан жасалган шарттуу создер болуп саналат.

Арголордун экиичи тобу тилде колдонулуп, соодагерлердип, далдалчылар-дын жана кылмышкерлердин кебиндеги су у кылуу сатын же опсоруи жиберуу, жуз сап.глуучу мал, музоо, кулуи, козу же улактын эпеси; он беш, сапллуучу малдмн балаеы, ысытуу камалбай калган кылмышкерлердин камалган кылмы-

ишшксргс гурмодо же бошошеидоп кшшаки жярдямы деген мааншгерде колдо-иулат. Аргону жазуучу Т. Касымбеков «Сыпгап кылыч» романында стилисги-калык максатта бир топ жолу керектейт. Мнсалы, Кокондун акыркы ханы Исхак Султанмуратбекти елумго буюрганда аргону пайдаланат:

Султанмурат бекордунапкубанып турду. Улам-уламтаазимкыльиг коштошуп, ушу л жердей чыкканча ишшып, кудуцдоп жонвп калды. Эрдип бек кымтъш, мелтейип тиктеп, Исхак башын ийкеди:

— Узатып кийгула...

Бул олумго кыйган буйрук болучу... Султанмурат бек эртесикунку тацды коргви жок.

Арго сездердун лексикалык да, стнлистикалык да маапилери контекст аркыяуу ачылат. Жогорку мнеалдагы узатып койгула деген аргону)! мааилси апдан кнйинки эки суйлвмдо конкретгештирилди.

Арго создер, негизинеи, корком жана суйлвшуу стилдеринде пайдаланылат. Ал аркылуу каарыаидын кеби жекелештнрилет.

Дисссртациянын учунчу главасыньш жстипчи параграфы кыргыз тшшндеги эмоционалдык-экспрессивдик сездердун стнлистикалык табиятына арналгак.

Тилдср бири-биринен фонстикалык системасы, лексикалык кору жана грам-матикалык тузулушу боюнча гана эмсс сгруктуралык стилистикалык жана функциопешдык стилдик белгилерп боюнча да айырмаланаг. Жогорудагы бсл-гилердин акыркысы ар кандай тилдин коомдук кызматыньш бир белгиси катары апын коомдо жашоосуи шарттайт. Дсмск, тилдик бирдиктердин, алар-дын ичинен лексикалык бирдиктердин эмоционалдык-экспрессггвдяк маалиле-ри байлапыш-катнашта езгечв ацытта каралууга тиЙ1!ш. Анткеии бул катего-рияга кирген лексикалык бирдиктер коммуникагивдик жала эмотивдик кыз-маттарынан башка байлапыш-катнашта эстетикалык жана этикалык да кыз-мат аткарат. Ошондуктан сездордун бул тобун иллмий жана лрактикалык нсгизде изшщое учурдуп талабы.

Эвфсмнзмдер — конкреттуу бир тилде суйлеген элдии философиясын, бутундой дуйне таанымын, психологиясын езуне сицирген тилдик бирдиктер. Бул никир диссертадияда олууцеген создун мисалында талдоогоалынат. влуу сезу кыргыз адабий тилинин стилдершшн айрымдарында, мисалы, илимий жана иш кагаздар стилинде орток стилистикалык маанидс келсс, суйлвшуу, квркем стилдерде стнлистикалык оц же терс туе аларын изплдее корсотту.

Эвфемизм сездер тилдин синонимия кубулушунун туундусу болуп санапат. Ал синонимдик катарда бир нече агалыш катары жашап, ал аталыштар ез ара эвфемиеггик маапилери боюлча айырмаланышы мумкун. Мисалы, биз талдоо-го алып жаткан влуу сезунун олун жок болуу, каза болуу, кайтьш болуу, журуп кстуу, киши колдуу болуу, башм кегуу, кетчу жакка кетуу, курмап болуу, бул дуйнодон жуз уйруу, кчпуп жоюу, туйгуну колдои учуу, анрылуу сыяктуу маани-леш, тактап анткаида, синонимдеш евздору бар. Алар турдуу стилдеги текст-терде эвфемизм катары ар кандай стилистикалык маанилерде пайдаланылат. Диссертацияда ушул эвфемиеттик сездердун жана контекеттик эвфемизмдер-дин кепте коидонулуу озгечелугу женундо сез журот.

«Адамдардьш журуш-турушу коомдуп этикалык нормасына кандай багы-ныцкылуу келсе, алардын речтик иш аракети да ошондой багьщьщкылуу келет. Эвфемизмдин жаралышы да мына ушуну менен байлацышкан. Эвфемизм, баарынан мурда, енуккен коомдун адеп-ахлак нормасынын жемишм» (Б. Усубалиев). Демек, - эвфемизимдер кепте этикалык да, эстетикалык да каражат катары колдонулат.

Табу создор ар кандай элдии дуйне таанымынын томонку баскычында жаралат жана ошол маанидеги башка создер менен синонимдеш катышта кслии, 'пшде кашап калат.

Табу создор эвфемизмдерден дикий тушунукту белгилуу олчомде кармап

тургандыги менсн айырмалапат.

Диссертацняда кыргыз тнлиндеги табу создор тематикалык топторго белуштурулет жана келтеги стилистикалык босктуулугу талдоого алынат. Алардыл кызматы — кспте суйлошуу стилишш белгисин жаратуу, тергеп айтуу, орой сезду жумшартыи туюнгуу, каармандын кебин жекелештируу, текстке поэтикалык туе беруу.

Изнлдоодо энантиоссмия кубулушуна да кыскача тушунук берилип, алар-дагы табулук маани белгиленет.

Тсргоо создору - эллбиздин каада-салты менеп тике байлаиыштуу. Алардын тилибизден чыгмшы же пище активдешуусу бул сездордун ксяип чыгуу булаты болтом каада-салттын турмушта колдонулушу же колдонуудан чыгуусу менсн шартташкан. Ошондуктан биз тергее создеру эскишш калдыгы, мада-Н11Й жана экономикалык артта калуунун белгнеи детсн бир беткей тануу менен макул эмеспиз. Анткени тергее сездерунун айрымдары бугунку кундо прогрсс-сивдсшил, езгече улуггук туе алып жатканын турмуш далилдоодо.

Диссертацняда акын К. Турсаллевдин «Жеценин тергегени» деген ырыпа стилистикалык талдоо жургузулуп, андагы тсргоо создору тематикалык жак-тан топтоштурулат.

Тергое сездору керкем чыгармаларда атоо, урматтоо, которуцку рух, эрке-лстуу маанилеринде, кепти жекелештируу, сезимди билдируу, образды ачуу максатында колдонулат жана алар диссертацняда тилдик фактылардын неги-зинде талданат.

Тергое сездору байланыш-катнашта езгече форма алып, улуттук белгпни чагылдырган корсеткуч катары тилде кылымдардан бери жашап келуудо. Бул топтогу сездорду кептик этикет катары кыргыз тилинен билим берууиун бар-дык баскычтарында уйренууге татыктуу.

Вульгарнзмдер женуцде илимий адабияттарда дээрлик маапымат берил-бейт. Анткени бул лексикалык бирдиктер тил маданиятсыздыгын туюнткан создер катары илгертеден эле изнлдооге алынбай келген. Бирок тилдик факт катары вульгарнзмдер корком чыгармаларда каармандардын кебинде жана суйлошуу стилинде колдонулуп келе жатканын эч ким танбайт.

Вульгарнзмдер орой, одоно мааниге ээ. Ушундай езгечелугу аларды кепте пайдаланууда адамды ыцгайсыз абалга алып келет. Ал турсун айрымдары айтууга уяг экепдиги менен пайдаланууга жараксыз. Алардын кебу стилистикалык терс боёктуулукка ээ, ошондуктан вульгаризмдерди керкем чыгарма-нын тилшще гана лайдаланышат (Л. Т. Бобоханова).

Диссертацняда кыргыз тилиндеги вульгарнзмдер каргыш создер, кордоо создору, кзргапуу создору, сегуу создору жана уят сездор болуп белуштурулот. Ал сездердуп бир тобу тилдин этикалык нормаларыпа жооп берери белгиле-нип, бул категориядагы сездордун баары эле орой мааниге ээ эмес экендиги, тескерисинче, алардын бир тобу адабий тилдин нормалык талаптарына дал келери мисалдар менен талдоого алынат.

Вульгарнзмдер керкем чыгармаларда, публицистикалык стилдин айрым жанрларында жана суйлешуу стилинде ез оюн бекемдео, ишендируу, угуучу-нун ишенимине кируу, каармандын кебин жекелештируу, угуучуну мыскылдоо, мазактоо, кемсинтуу, жактырбоо, кордоо, екунуу, озун-озу жекируу мааннле-ринде колдонулат.

Диссертацняда вульгаризмдердин оозеки жана жазма кепте интерпретация-ланышы, оц • мааниге ээ болгон бул категориядагы создордун маанилик -озгечелуктору талдоого алынат жана мындай сездердуп стилистикалык таби-ятын билуу ар бирибиздин кел маданиятыбыздын санаттык жогорулашына шарт тузеру белгиленет.

Салтанаттуу сездор текегке салтанаттуулук маани берег жана бул маанисин жекече турганда да, суйлемдун курамында да сактай алат.

Кыргыз тилиидеги салтанаттуу сездор рнгорнкалык создор жала иоэпимдер болуп белунот.

Риторнкалык салтанаттуу сездер керквм стилде жана публнцнстикалык стилдин расмий эмес жанрларында колдонулуп, текстке салтанаттуулук маани кошот. Мьпщай свздортв азаттык, эркиндик. тецдик, бакубат, жашасын, дацк, бийиктик, биримдик дсген сыяктуу свздвр кирет. Мисалы, Кыргыз Республика-сынын Гимниндсгн биник тон, когеруцку рух жана салтанаттуулукту сапсыз, кылым, Ала-Тоо, мекен, саюпоо, ата-баба, алгалай бер, азаттык, оркундвй бер, всо бер, 93 тагдырыц дегсн сыяктуу соз жана свз айкаштары жараткан.

Рнторикалык салтанаттуу сездерге терс эмоция берууч оторчу, эрксиздик, коррупция, антидемократия деген сездор мааиилик жактан карама-каршы кою-луп, свздогу салтанаттуулук маалн аныкталаг.

Поэтикалык сездор тексттс поэтикалык которуцкулукту, бийик тонду, ру-хий сулуулукту жарагат (Л. Т. Бобохолова). Алардын стилистикалык ушундай сапаты сез чебсрлери тарабынан коркам чыгармада, айрыкча поэзияда керкем соз караж'аты катары кедири найдаланылат.

Диссертацияда поэтизмдер мснен ацын маанисине карама-каршы коюлган сездерду жанаша пайдаланып, тексттеги маатши тсрс мааниге буруу озгочелугу Б. Сарногоевдин «Жашасын аял» аттуу ырынын мисалында талдоого алынат.

Поэтикалык сездордун негизги касисти — алардын образдуулугу, ал аркы-луу ссзимге таасир этксндиги. Алар ушул сгилистикалык сапаттары мснен керком чыгармада эстетикалык баалуулукту жаратуупун каражаты катары кызмат кылат.

Турмуоттук суйлошуу создеру спшдик орток жана китептшс создерден айыр-маланат. Эркин ангемелешууде, кунделук турмуш-тиричшшкте, айрым учурда ондурушке байланышкан тар чейроде колдонулат да, алардын басымдуу болугунун орток спиистикалык мааниге ээ стюнимдсри болот. Млсалм: дугимаи-кас, жаза-сазай, жакиш-дурус деген синопимдик катарды тузгон жуптардын биринчиси орток мааниге ээ да, кигеп стиддерине лгунездуу болсо, экщ1чш!ери суйлешуу стилине таандык. Дсмек, синошмдик катарды тузген создер ез ара эмоционал-дуу-экспрессивдуу боёктуулугу менен гапа эмес, адабий тиддин китен же суйлешуу сгилдерине таандык экеидиги мене]1 да айырмаланат.

Турмуштук суйлешуу создеруно суйлее сшлинин лсксикаеы (атаке, жа-ным, мандалак, оромол, пияда, акылдан азган, куйоомдун иниси, теле, Жеке, жарты ж. б. у. с. сездер жана сез айкаштары), сырдык жана тууранды сездер, айрым белукчелор, элестуу этиштер, модалдык создер кирет жана алар кепке суйлошуу стилинин боёгун киргизет. Кээ бир вульгаризмдер да адабий тилдин нормала-рына жоон берип, суйлошуу сездоруиун курамын байытат.

Бул катсгориядагы сездордун тобуна айрым сын атооч (иттей чоц), сан атооч (жарьш, бир жарьт миц), ат атооч (бу, ошо), этиш (баратат) создер жана вариантташ сездердун бир белугу (дайра) кошулат.

Турмуштук суйлешуу создерунуи од жана тсрс маашшерге ээ болору, келке суйлешуу стилинин маанисш киргизип, маалымат беруу, эркслетуу, урматгоо, шылдындоо, жактырбоо, ксмсингуу, мыскьглдоо маанилеринде колдонулары диссертацияда талдоого алынат.

Фразеолоппмдер тузулушу боюнча тиддин лексикалык бирдиктерине окшо-богону менен, коптеген белгилерн боюнча сезге окшошот. Ал турсун' фразео-логнзмдердин кебу сез мекен синонимдеш катышта да келет. Анын ушул лексика-грамм-атикалык озгечелуктору фразеологизмдерди тилдин лексикалык децгээлинде кароого негиз болгон. Биз да ушул салтты улантып, фразеологизмдерди лексикалык стилистиканын денгээлинде карайбыз.

Диссертацияда фразеологизмдердин ларадигмасы уч иозициялуу жала эки позициялуу болору, ал парадигма фразеологизм — орток мааинлуу соз — фразеологизм, фразеологизм — оргок лааиилуу соз абал1,1нда синонимдик ка-

гарды тузеру бслгилепет. Ал эми фразеологизм — вариапгтардын катары оз ара бир баскычтуу нарадигманы тузот: азуусунайгажануу—азуусун айга булоо — азуусун айга кайроо. Бул кагарды тузуп тургаи вариантташ фразеологизмдер суйлешуу стилинде гаиа пайдаланылат.

Жумушта фразеологизмдерднк о и жала тсрс мааннлерде суйлошуу, керкем жала публицистикалык стллдерде керектслери, алар кепте суйлеочунун угуучу-га карата турдуу еезнмдерин туюнтары, стилистикалык маанилерлнин кеп турдуулугу млсалдар менсн талдоого алынат.

Акын - жазуучулардыи индивидуалдык фразеологизмдерди жасоо же тилде колдолулул келгеп фразеологизмдердин маааниелн кецейтуу аракеттери жеиуидо да длсссртацияда пикир айтьглат.

Корутундуда дисссртацияда козголгон проблемалар боюнча кыскача или-мнй тыяиак чыгарылат.

Диссертация боюнча жарык коргоп эмгектер

Макал алар:

1. Иш кагаздарынын тили. Клтелте: Кыргыз тилиидеги иш кагаздар - От: Бапгат, 1994. 9-13-6., 0,3 б.т,

2. Кыргыз адабий тилинии стилистикалык иормалары жеиуидо // Филоло-гиялык изилдоолордун азыркы кездеги актуалдуу маселелери. - Ош: 1995, 2830-6., 0,2 б.т.

3. Тилдин стили жаиа кептил стили жеиуидо // Илимдеги издер,- Ош: 1997, 84-88-6., 0,2 б.т.

4. Стилистикадагы липгвистикалык жала эксгралиигвистикалык фактор-лор. // Мамлекеттик тш. Окутулушу жала изилдениши. -Ош: 1998, 167-172-6., 0,2 б.т.

5. Структуралык стилистикаиын милдеттери. //Керуиуктуу турколог Н. К. Дмитриевдин 100 жылдыгына арлалган илимий-геориялык конференцияиын макалалар жыйнагы. -Ош: 1998, 19-23-6., 0,2 б.т.

6. Тыбыштардын керкемдук езгечолуктеру // Научные труды Ошского государственного университета. Выпуск 2., 51-55-6., 0,3 б.т.

7. Омонимдердин жана паронлмдердин келтеги кызматы. // Гуманизащи общества и проблемы высшего образования. Сб. научных трудов. Часть i. -Ош - Анкара: 1999. 0,3 б.т.

8. Сгагоиимдсш сездердун стилистикалык табияты. Жогорку жыйнакта. 0,3 б.т.

9. Суйлемдун маапилик турлорунун спиистикасы. //Проблемы непрерывного образования в условиях обновленного общества. -Ош: 1999, 254-258-6., 0,3 б.т.

10. Синтаксистик стилистикаиын айрым маселелери. Жогорку жыйнакта, 258-262-6., 0,3 б.т.

11. Адам аттарынын стилистикатык езгечолуктеру. //Мектеп -1999. -N 3, 52-55-6., 0,3 б.т.

12. Сиитаксисгик кубулунгар жаиа алардын стилистикасы. //Мамлекетпж ш жана аиы башталгач клаостарда окутуунун маселелери. - Ош: 1999, 12-17-6., 0,3 б.т.

13. Керком чыгармадагы тыбыштардын жьилтыгыиын мааниси. //Кыргыз тили: кечээ, бугун жана эртец - Бишкек: 2000, 48-54-6., 0,3 б.т.

•14. Корком чыгарма жана соз жасоо. Жогорку жыйнакта, 227-232-43., 0,3 б.т.

15. Стилистика жана синонимия кубулушу. IIТурк элдеринин дуйло цивили-зациясыида алган орду жана ролу. - От: 1999, 24-27-6., 0,3 б.т.

16. Липгвистикалык стилистикаиын милдеттери. Жогорку жыйнакта. 27-29-б., 0,3 б.т.

17. Сез жасоо спшистикасынын проблсмалары жала парадигмасы. //Актуальные проблемы изучения жизни и творчества A.C. Пушкина в вузе и школе. -Ош: 2000, 91-94-6., 0,3 б.т.

18. Соз жасоочу мучелордун стнлиетикалык боектору. //Сборник научных трудов. Выпуск 4. - Ош - взгон: 2ООО, 13-17-6., 0,3 б.т.

19. Кептеги тол жана ботон создун кызматы. //История центральной Азии и тюркской филологии. Серия общественно-гуманитарных наук. - Ii.: 2000. 0,3 б.т.

20. Морфологиялык сгилистиканын проблсмалары жана парадигмасы. Жогорку жыйнакта. 0,3 б.т.

21. Керкем чытармадагы соз узундугу II Эл агартуу - 2001.- N 1, 0,3 б.т.

22. Сез жасоочу мучелордун китеп стнлдериндеги сгилистикалык кызматы // Эл агартуу. - 2001.- N 1, 0,3 б.т.

23. Керкем чыгарма жана тыныш белгилери. // Вестник КГНУ. Филологические науки. Языкознание. 2000. 0,3 б.т.

24. Сездун маашшери. Жогорку жыйнакта. 0,3 б.т.

Монография ясана окуу китептери:

!. Тилдик каражаттардьгн стилнстикалык табияты. - Бишкек: Педагогика, 2000,- 125 б. (монография).

2. Кыргыз тшшшш спшистикасы. Стилистиканын жалпы маселелеря 1-китеп - Бишкек - Ош: Кыргызстан, 2000,- 122 б.

3. Кыргыз тилииин стилисгикасы. Фонетикалык, сез жасоо жана лсксика-лык стилистикалар. 2-китеп.- Бишкек: Педагогика: 2000,- 202 б.

Тилднн фонетикалык жана лексикалык бирдиктеринин стилистикалык табияты

АННОТАЦИЯ

Диссертациялык бул эмгек кыргыз тилинин структура лык сти-листикасына арналат. Изилдее ншн тилдин фонетикалык жаиа лексикалык децгээлдери боюнча жургузулуп, стилистикаиын тил илиминин езгоче тармагы эксндиги, тилдин жаиа кептин стилде-ри, синонимия кубулушунун стилистика мене» болгон карым-катышы, стилдин пайда болушундагы интралиигвистикалык жаиа экстралингвистикалык факгорлор, стилистикалык парадигматика жана синтагматика маселелери каралды. Бул масслслсрдин теори-ялык плапда чечилиши фонетикалык жана лексикалык стилисти-калардыи изилдсаишине негиз болуп берет.

Фонетикалык стнлистиканын пищик бирдиктеринин жана ка-ражаттарыныи стилистикалык табияты суйлошуу жана керкем стилдердин озгечолугун аныктайт. Аларга ундуу жана унсуз ты-быштардын озгочо интонация менен айтылыгаы, ассонанс, аллитерация, тыбыштардыи чакырылышы л<ана алардыи жыштыгы, ыр саптарындагы турдуу кыскаруулар жана узаруулар сыяктуу каражаэтар жана кубулуштар кирет. Булар суйлоочупун турдуу сезимдерин туюнтууда, текеттеги дабыш кооздугун жаратууда чоц мааниге ээ.

Лексикалык стилистикада сездун стилистикалык жана стилдик маанилсри, кыргыз тилинин лексикалык бирдиктеринин орток маанилуу, экспрессивдуу-эмоционалдуу, функционалдык-стилдик жана суйлошуу лексикаларыпа болунушу кыргыз адабий тилинин стилдеринин тилдик табиятын сыпаттайт.

Тилдин лексикалык бирдиктеринин стилдик маанилсри текст-тин функционалдык озгечелугун аныктайт. Ал эми сездердун стилистикалык маанилери суйлошуу, коркам стилдерде жана пуб-лицистикалык стилдин бейрасмий жанрларында автордуи, каар-мандын же суйлоочунун пеихологиялык турдуу маанайларын ту-юнтат.

Лексикалык бирдиктер стилдик маанилери боюнча китептик жана суйлошуу лексикаларыпа болунет. Кыргыз адабий тилинин стилдеринин интралиигвистикалык негизги каражатгары стилдин белгилерин туруктуу сактаган тилдик бирдиктер, анын ичинде биринчи кезекте, лексикалык бирдиктер экендиги диссертацияда корсетулот.

Стилистическая природа фонетических и лексических сдшшц языка

АННОТАЦИЯ

Данная диссертационная работа посвящена структурной стилистике кыргызского языка.

Исследование проведено на фонетическом и лексическом уровне языка. Вынссены на рассмотрение следующие вопросы: стилистика как важнейшая отрасль языкознания, стиль языка и речи, взаимосвязь синонимического явления со стилистикой, интралин-гвистические и экстралингвистические факторы в происхождении стиля и проблемы стилистической парадигматики и синтагматики. Оптимальное решение вопросов автор считает послужит теоретической базой исследовании фонетической и лексической стилистики.

Стилистическая природы языковых единиц и средств фонетической стилистики составляет особенность разговорного и художественного стиля. К ним относятся произношение с особой интонацией гласных и согласных, ассонанс, аллитерация, аттракция звуков и их насыщенность, тины различных сокращений и удлинений в стихотворных строках и др. являются индикаторами выражения внутренних чувств говорящего и средствами создания благозвучия в тексте.

В лексической стилистике стилевые и стилистические значения слова, их разделение на экспрессивно-эмоциональные, функционально-стилевые и разговорные лексики определяют функциональную и лингвистическую особенность текста и природу киргизского литературного языка. А стилистические значения слов в разговоре, в художественных стилях и в неофициальных жанрах публицистического стиля отражают различные психологические состояния автора, героя или говорящего.

По своему значению лексические единицы делятся на книжные и разговорные. В диссертации подчеркивается, что к интра-лингвистическим средствам стилей литературного кыргызского языка относятся, прежде всего, лексические единицы, которые устойчиво сохраняют стилевые особенности языка.