автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Свадебная фольклорная поэзия населения Матчинского района Таджикистана

Текст диссертации на тему "Свадебная фольклорная поэзия населения Матчинского района Таджикистана"

Академии наук Республики Таджикистан Институт языка и литературы им.Рудаки

На правах рукописи

Ш 7 03799 "

Шарифова Муслима Тошбековна

Свадебная фольклорная поэзия населения Матчинского района Таджикистана

Специальность: 10.01.09- Фольклористика

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук Обидов Додожон

Душанбе - 2005

АКАДЕМИЯМ ИЛШфИ ^УМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН ИНСТИТУТИ ЗАБОИ ВА АДАБИЁТИ БА НОМИ РУДАКЙ

Ба х,укми дастнавис

Шарифова Муслима Тошбековна

НАЗМИ ШИФОХИИ НАШНИ АРУ СИИ МАРДУМИ НОСИЛИ МАСТЧОХИ ^УМХУРИИ ТОЧИКИСТОН

РИСОЛАИ ИЛ МИ

барои дарёфти унвони илмии номзади илмх,ои филологи аз руи ихтисоси: 10. 01.09. Фолклоршиносй

Рох,бари илмй:

доктори илмхои филологи Додонон Обидов

Душанбе - 2005

А

Мундарича

Муждщдама ---------------------------------------------------------------------------3

Боби аввал: тадкики мархилахои нашни арусии мардуми нохняи Мастчох,:~13

Бахши аввал: мархилахои огози туй-------------------------------------------14

Интихоби ару с.......................................................................14

Хостгорй ё хечибй------------------------------------------------------------------17

Оши ховгуён--------------------------------------------------------------------------21

Фотехд ё ноншиканон--------------------------------------------------------------22

Табакбарй------------------------------------------------------------------------------24

Арусбинон, рукушоён ё чокбуррак------------------------------------------------24

К^инголабозй---------------------------------------------------------------------------27

Идибарй--------------------------------------------------------------------------------28

Кудоталбон----------------------------------------------------------------------------29

Бахши дуюм: марх,илахои давраи туй.—........................................29

Тайёрй ба туй-------------------------------------------------------------------------29

Хазинабарй----------------------------------------------------------------------------29

Курпадузй-----------------------------------------------------------------------------30

Ордбехтан, ордтаккак---------------------------------------------------------------33

Хезумбарй------------------------------------------------------------------------------36

Говкушй ва хатми Куръон..................—------------------------------------36

Сабзирезакунй------------------------------------------------------------------------37

Туй-----------------------------------------------------------------------..............39

Духтархона----------------------------------------------------------------------------42

ЗАГС------------------------------------------------------------------------------------45

Ороиши арус-------------------------------------------------------------------------46

Либоспушонии домод-------------------------------------------------------------48

Чимилщзанй-------------------------------------------------------------------------49

Никох------------------------------------------------------------------------------------53

Л-

Корди дарй----------------------------------------------------------------------------62

Футадорй-------------------------------------------------------------------------------65

Келиншинонй------------------------------------------------------------------------67

Шабнишинй----------------------------------------------------------------------—68

Шаби зуффоф-------------------------------------------------------------------------70

Бахпга сеюм: мархилахои давраи баъди туй-----------------------------------72

Рубинон---------------------------------------------------------------------------------72

Дастчарбкунон------------------------------------------------------------------------73

Домодталбон, кудочахд-------------------------------------------------------------73

Торканй-----------------------------------------------------------------------------------75

Чиланишинй-----------------------------------------------------------------------------76

Келинталбон----------------------------------------------------------------------------76

Иди овардан-----------------------------------------------------------------------------77

Бахши чорум: баъзе аз расму оини мардумй: хонадомод---------------------77

Карши кудо------------------------------------------------------------------------------78

Гавх,орабахш.............................................................................79

Никохи нораво--------------------------------------------------------------------------80

Боби дуюм: мазмун ва мундаричаи гоявии сурудхои чашни арусй:--------85

Сурудхои хачвй------------------------------------------------------------------------95

Сурудхои раксй-----------------------------------------------------------------------104

Сурудхои чудой ва фирок;-----------------------------------------------------------112

Сурудхои хабарй-----------------------------------------------------------------—119

Сурудхои табрикй-------------------------------------------------------------------125

Газалиёти Румй дар накшхои мардумй-----------------------------------------128

Сурудхои гуногунмазмун----------------------------------------------------------133

Вазни сурудх,о-----------------------------------------------------------------------148

Хулоса----------------------------------------------------------------------------------160

Адабиёт—............................................................................166

Замима-----------------------------------------------------------------------------181

МУКАДДИМА

Точикон дорой анъанот, расму оин ва урфу одатхои гуногунанд, ки тадкику омузиши хар кадоме аз онхо амри зарурию вокей буда, дар бобати дарк ва шинохти жарфу хамачонибаи хаёти маданию фархангии ин мардум мусоидат менамояд. Хусусан тахкику баррасии чи^атхои чашни арусии онхо, ки собикаи онро ба рузгорони кадимтарини инкишофи чомиаи башарй ба шумор медихад ва имрузхо дар бораи танзиму тадвини он бисер ran мезананд, басе зарур ва мухим пиндошта мешавад. Зарурат ва арзишмандии тадкику тахлил ва арзёбии ин чашн ва масъалахои умдаи марбут ба онро донишмандон ва фархангиёни гузаштаю имрузаи русу точик, аз кабили О.А.Сухарева, Н.А.Кисляков, М.С.Андреев, Е.Ершов, В.Кармишева, Р.Амонов, Н.Маъсумй, Н.Шакармухаммадов, Ф.Зехниева, Р.К,одиров, А.Мардонова, С.Бобоев, Р.Ч,умаев ва дигарон гох инчову гох ончо, гох тавассути рисолахои тадкикотй ва гохи дигар зимни маколахои илмиашон гаштаю баргашта таъкид ва гушрас намудаанд. Онхо аз натичаю дастовардхои илмии хеш аникан эхсос намудаанд, ки тадкику тахлил ва арзёбии чашни арусй барои шиносой бо тарзи зиндагонй, вазъи иктисодй, чигунагии расму оин, урфу одат ва акоиду бовару пиндоштхои миллй нисбат ба дигар маросиму суннахои анъанавй маводи бештаре медиханд. Вокеан хам, чашни арусии точикон бо вижагихои нотакрор ва мазмуну мухтавои пургановати худ дар хаёти маънавй ва ичтимоии мардуми мо аз кадимулаём макоми махсусро ишгол карда меояд. Ин падидаи пурарзиши фархангй, ки аз бузургтарин, мураккабтарин ва тулонию серхарочоттарин тую маъракахои миллй анъанавии бобоиамон махсуб мегардад, дар давоми дарозои умри худ бо рузгори зиндагонии сохибонаш, бо маишат, касбу хунар, анъанот, расму оин, фикру акида,

пиндоштх,о, орзую умед ва талабу дархостхо ва инхо барин бисер унсурхо, руйдодхо ва дигар чузъиёти мухими тамаддуни инсонии онхо пайванду иртиботи ногусастание доштааст. Ба ибораи дигар чашни арусй, ки хадафаш аз бахам пайвастани сарнавишти ду чавони болиг арусу домод иборат аст, мавриди хеле муносибу дилхохи намоиш додани хунархои мардумй, аз кабили созандагй, дузандагй ва маънавии гузаштагони инсонхои орзуманд- бошандагони Точикистон мебошад. Илова бар ин чашни арусии точикон нишондиханда ва ифодакунандаи беназири зебоихо, тозагихо, самимиятхо, иззату эхтироми бепоёни байни хамдигарии одамон, тарзи кабули мехмону мехмондорй ва мехнати холисонаю дастачамъии хешону хамсоягон ва ёру дустони сохибони туй ва баёнгари нияту армонхои ширини марбутини чашн ба шумор меравад. К°били кайд аст, ки дар бобати ба вукуъ пайвастани ин ходисахо ва падидахо хам хонаводаи тарафи арус ва хам хонаводаи тарафи домод баробар сахм мегиранд. Як чихати хеле шоистаи чашни арусии мардумй мо ин аст, ки он бо тамоми суннатхои фарзонаю волояш чашни шодиву сурур ва фараху хушнудихост. Хам хонаводаи тарафи арус ва хам хонаводаи тарафи домод кушиш ба харч медиханд, ки чашни арусии фарзандонашон аз ибтидо то интихо бо шодию нишот ва бо риояи арчгузорию бузургдошт ва посдорию кадршиносии суннатхои анъанавии ачдодию мухитиашон баргузор гардад, зеро мардум бар ин акидаанд, ки агар дар чашни арусии ин ё он арусу домод кадом нохушие рух дихад, зиндагонии ин ду чавон то охир бо нохушию чангу чидол сурат мегирад. Вале лахзахои шодию нишот асосан ба ифтихори зану шавхар шудани арусу домод ва ба хотири эхтирому боло гузоштани макоми онхо дар чараёни чашни арусй, ташкил карда мешаванд. Бо ташкил намудани ин гуна лахзахо инчунин хонаводахои арусу домод мехоханд фарзандонашонро ба муносибати туйи арусиашон табрику

тахният намоянд, ба онхо бехтарин таманниёту орзухояшонро иброз дошта бошанд ва гайра.

Умуман, туйи арусии мардуми мо маъракаи такдирсоз, рухпарвару умедбахш, арчгузорандаи маком, кадру кимат ва эхтироми одами, намоёнгари рафтори нек, гуфтори нек ва пиндори нек, огози бошукуху мутантан, заминаи пурфайзу бо баракати зиндагонии якчояи заношуии чандисолаи минбаъдаи арусу домоди нав ва хидояткунандаи онхо ба хаёти мустакилона ва хушбахтй аст, ки маъмулан бо як низоми муайяни анъанавй, бо ибрози ризоят, бо дили кушоду чехраи хандон ва муносибати гарму самимонаи тарафайни сохибони туй, бо иштироки хешовандон, наздикон, ёру дустон ва хамсоягони хам тарафи арус ва хам тарафи домод, бо дастурхонкушоихои такрор ба такрори пурнозу неъмат, бо сахнасозихою маъракахои нишотангезу хотирнишин, бо умеду орзухои неку рухпарвар ва дуою шугунхои фарахбахш дойр мегардад. Ин чашн бо зоти худ маъракае мебошад, ки дар замири хар як махфилу мархилаи он як максаде ва як дарси ибратбахшу омузандагии зиндагие барои арусу домоди нав нухуфта аст. Ба сухани дигар чашни мавриди бахс мактаберо мемонад, ки дар чараёни маросимхои гуногуни он сохибчашнхои чавон дарси ахлоку одоб, тарзи муошират бо одамон, роху равишхои рузгордорй ва хунари сохтану пухтанро ёд мегиранд. Шояд яке аз сабабхои тул кашидан ва мархилаю маросимхои зиёдро фаро гирифтани чашни мазкур хам дар хамин бошад.

Рисолаи мазкур, ки ба хидмати хонандагони арчманд такдим мегардад ба тадкику баррасии чашни арусии мардуми нохияи Мастчох ихтисос дорад.

Бояд тазаккур дод, ки хамаи он мулохизахое, ки дар боло гуфта шудаанд, ба чашни арусии мардуми нохияи Мастчох низ тааллук

мегиранд. Бинобар ин мо аз такрори андешахои зикршуда худдорй мекунем. Дар ин чо факат хаминро мехохем гуем, ки агарчи чашни арусии ахолии нохияи Мастчох ба чашни арусии нохияхои дигари Точикистон шабохат дошта бошад хам, вале он ба як силсила чузъиёту унсурхои хоси худ фарк мекунад. Ин гуна чузъиёту унсурхо, ки чой доштани онхо бо мухити махалли зист, шароити зиндагонй, сатхи инкишофи тамаддун ва анъанахои бобоии сокинони ин нохия алокаманд мебошад, дар тарзи баргузории маросимхо ва сарфу харочоти чашни мазкур бештар ба мушохида мерасад.

Ба хамагон маълум аст, ки имруз мардуми Мастчох дар ду нохия кору зиндагй мекунанд. Дар Кухистони Мастчох - Ватани ачдодй ва дар Мастчохи нав - дар дашти навбунеди Дилварзин. Кухистони Мастчох диёри шоирон, фозилон, косибон, мардуми мехнатдусту механпараст аст, ки дар шимоли чумхурй байни куххои Зарафшон ва каторкуххои Туркистон чойгир аст ва релефи кухй дорад. Сароби руди Зарафшон аз он чо огоз меёбад. «Кухистони Мастчох аз дехаи Оббурдон ofo3 шуда, ба чониби боло то Деххиссор кад-кади руди Зарафшон зиёда аз 120 км тул кашидааст. Дар ду тарафи сохили руд 57 деха чойгир аст». (82,240). Ин дехахо гарчанде ба таври умумй аз бисер чихат ба хам каробат доранд, аммо чун назари амик андозем, тафовутхоро дар гуфтор ва расму русуми мардумони ин дехахо дида метавонем.

Соли 1956 нохияи нав бо номи Мастчох таъсис ёфт. Дар ин сол мардуми Кухистони Мастчохро, ки тамоми умр дар куху кухдоманхо, дараву пуштахои зебои кухистон хаёт ба cap мебурданд, аз Ватани ачдодй ба водй барои ободии дашти Дилварзин кучонданд. «Территорияи Мастчохи нав дар шимолй чумхурй кисми шаркии дашти Дилварзин, интихои гарбии каторкухи Курама ва шохаи кухи Каромазор, инчунин нишебихои гарбй ва шимоли гарбии кухи

Мугулро дарбар мегирад. Заминхои дашти Дилварзин ба таври сунъй обёрй мешаванд. Икдими ин чойхо нихоят континентй зимистонаш сарди бебориш ва тобистонаш гарми бебориш мебошад.» (82,241).

Дар солхои аввали мухочирй мардум ба обу хавои дашти Дилварзин тоб наёварда, аз гармии зиёд ва номусоидии иклим ба беморихои гуногун гирифтор шуда, вафот мекарданд. Хусусан тифлону пирон. Бо вучуди ин мардумй Мастчох суботкорона мехнат намуда, дашти беобу бегиёхи бекорхобидаро мутеъи худ намуд ва онро ба Бустон табдил дод. Минбаъд мардуме, ки маконаш ошёни укобон буд ва ба богдорию чорводорй машгул буд, акнун дар води унс гирифта, ба пахтакорй шугл меварзад. Бояд тазаккур дод, ки мардумй мухочиршуда, расму оин, урфу одати ачдодии хешро бо худ ба дашт оварданд ва номи дехахои дар Кухистон доштаи хешро дар макони нав эхё намуданд. Мастчохи нав имруз яке аз нохияхои асосии пахтакорй чумхурй ба хисоб меравад. Дар ибтидо Кухистони Мастчох тобеи Мастчохи нав буд, вале соли 1996 Мастчохи кухй хамчун нохияи алохида таъсис дода шуд, ки маркази ин нохия Мехрон мебошад.

Пеш аз он, ки ба тахкики мавзуи мазкур пардозем, мехохам дойр ба масъалахои омузиши ин мавзуъ андешахои хешро иброз дошта бошам.

Аввалин асаре, ки ба масъалаи фолклори чашни арусии точикон маълумот ироа намудааст, китоби дарсии «Фолклори точик» -и Н. Маъсумй мебошад. (39). Муаллифи китоб оид ба маросими туи точикон ва баъзе расму одатхои марбути он андешахои судманд баён намудааст.

Академик Рачаб Амонов дар очерки «Эчодиёти даханакии ахолии Кулоб» акидах,ои хешро иброз дошта, сурудхое, ки дар чараёни туй аз тарафи созандагон ва гуяндагон ичро ва суруда мешаванд, зикр намуда, мазмуну мундаричаи гоявии онхоро муайян месозад.

Нигоранда дар асари худ бештар ба лахзахои маросими «Саршуёни арус», «Сартарошони домод», «Шахбарй» - и мардуми Кулобро кайд намуда, мавкеи суруду таронахоро дар мархилахои чашни арусй хотирнишон менамояд.(8).

Н. Миронов низ дар асари худ «Мусикии точикон» дар баробари нишон додани охангхои сурудхои халкй дойр ба маросими туи кадимаи точикон маълумот дода, баъзе лахзахои туйро тасвир менамояд.

Н. Нурчонов бошад дар асари «Театри халкй точик» оид ба туй ва сурудхои раксии мардуми Кулоб таваккуф намудааст.

Дар асари Р. К°ДИа «Фолклори маросими тореволютсионии точикони Кдшкадарё» дойр ба маросими туи точикони вилояти Кашкадарёи чумхурии Узбекистон ва сурудхои он дар боби алохида фикру андешахои судманд баён гардидаанд. Дар ин асар муаллиф сурудхоро аз руи мавзуъ гурухбандй намуда, лахзахои драмавии туйро хеле хуб баррасй намудааст.

Н.Шакармамадов дар боби «Сурудхои маросими туй» - и рисолаи хеш бештар дар бораи туи мардуми Бадахшон ва сурудхое, ки дар ин туй хонда мешаванд, маълумоти муфассале додааст ва кайд намудааст, ки туи арусй мавкеи хеле мувофике аст хам барои хондани сурудхои халкй ва хам барои хондани сурудхои китобй.

«Сурудхои маросими туйи точикон» -и Ф. Зехнй асарест, ки ба чашни арусии мардуми точик бахшида шудааст. Мукаддима, ду боб ва хулосаи рисола махз ба тахкики суруду таронахои чашни арусии точикони Осиёи Миёна ихтисос дорад. Муаллиф дар боби дуюм, ки «Таснифоти сурудхои туй» ном гирифтааст, сурудхоро аз руи мавкеи истифодабарй, тарзи ичро, мазмуну мундарича ва оханг ба хелхои гуногун гурухбандй намудааст, аз кабили сурудхои тайёрй, хабарй, чудой, фирокй, хачвй, раксй ва табрикй (30,30)

Дойр ба фолклори маросими туи точикони ин ё он махдл баъзе рисолахои номзадй низ дифоъ гардидаанд. Аз чумла рисолаи Р.Ч,умъаев ба чашни арусии мардумй Х,исор ихтисос дода шудааст.(78) Инчунин дар мачмуахои фолклори, аз чумла, «Фолклори диёри Рудакй», дар китоби «Фолклори саргахи Зарафшон» чанд намунаи сурудхо дарч шудаанд. Гайр аз ин дар «Намунаи фолклори Дарвоз» сурудхои туй маком ва мавриди ичрои онхо зикр ёфтааст.

Хамин тавр, корхое, ки то имруз анчом пазируфтаанд, ба тадкики туи арусии умуман точикони Точикистон ва хамин навъ маъракаи сокинони нохияхои алохидаи чумхуриямон бахшида шудаанд. Дар бораи туи арусии мардумй нохияи Мастчохи вилояти Сугди Точикистон то имруз касе чизе нанавиштааст.

Дуруст аст, ки эчодиёти шифохии мардумй Мастчох хануз аз аввали карни гузашта диккати баъзе мусташрикон ва сайёху чахонгардонро ба худ чалб намудааст. Соли 1906 дар рузномаи «Туркистанские Ведамости» маколае тахти унвони «Мошоба» чоп шудааст, ки дар он суруди хачвии «Мошоба», ки дар маросимхои дилхушии мардумй аз чониби гуяндагони касбии Мастчохи ва Фалгарй дар шахрхои Самарканд, Бухоро, Тошкент хонда мешудааст, ба табъ мерасад. Дар ин макола хаёт ва шароити хеле мушкили мардумй Кухистони ибтидои асри 20 нишон дода шудааст. (69)

Агар гуем, ки омузиши жанрхои гуногуни эчодиёти шифохии мардумй Мастчох аз соли 1906 огоз шудааст, хато нахохем кард. Баъдтар ба ин махали кухсори Точикистон тобистони соли 1956 бори аввал экспедитсияи фолклори аз чониби Институти Забон ва адабиёти ба номи Рудакй бо сарварии академик Рачаб Амонов фиристода шудааст, ки дар хайати он донишомузони шахри Ленинград А.Агнаев, Л.Иванова ва донишчуи Донишгохи давлатии Точикистон Рузй

Ахмадов шомил буданд. Хайати ин экспедитсия кариб як мох ба чамъоварии намунахои гуногуни эчодиёти шифохй машгул буд.

Бори дуюм, соли 1967 пас аз 10 соли мухочирии мардуми Мастчох ба дашти навбунёди Дилварзин боз аз чониби Институти забон ва адабиёт як экспедитсияи мукаммал дар хайати 3- нафар коркунони илмй: Рабиев Ч,, Неъматов М ва Исроилова Т. ба нохияи Мастчох фиристонида шуд. Х,айати ин экспедитсия аз забони мардум бисёр байту рубоихо, афсонахо, киссахо, ривоятхо, суруду таронахо ва чистону зарбулмасалхоро навишта гирифтааст. Алхол маводи чамъовардаи ин экспедитсияхои фолклорй дар Бунёди шуъбаи фолклори Институти Забон ва адабиёт нигох дошта мешавад.

Дар бора�