автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Таджикская лингвистическая мысль X-XVI вв.

Текст диссертации на тему "Таджикская лингвистическая мысль X-XVI вв."

НУМ^УРИИ точикистон

ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

Ба асоси дастнавис

ХОт^АЕВ ДАВЛАТБЕК Ж-

АФКОРИ ЗАБОНШИНОСИИ ТОЧРИК ДАР

АСР^ОИ Х-ХУ1

10.02.22 — забон^ои халвой хори^ии Аврупо, Осиё, Африцо, бумиёни Амрико ва Австралия (забони тоники)

ДИССЕРТАЦИЯ барои дарёфти дара^аи илмии доктори илм^ои филология

Мушовири илмй: доктори илм^ои филология, узви

%езидиумЯА^Г"-вобастаи АИ ^ум^урии То^икистон,

/Г ~ Росс^вфессорКосимоваМ.Н.

(решение от"[¿_ - У±_№

присудил ученую степень д6кТО]л'

{ачал^нщ ~~11

лешщ ВАК Росс:н1 ?

I \

^пшГбё^2004

^Ц ; об- 4о\ -па

РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ХОДЖАЕВ ДАВЛАТБЕК

ТАДЖИКСКАЯ ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ МЫСЛЬ XXVI вв.

10.02.22 - языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный консультант: член-корреспондент Академии наук Республики Таджикистан, доктор филологических наук, профессор Касымова М.Н.

Душанбе - 2004

МУПДЛРИНЛ

Мук;аддима.........................................................................3-28

Боби I. Системам забоншиносии араб ва нащни он дар ташаккули

таълимоти лугавию грамматикии то^ик (форс).................29

1.1. Аз таърихи пайдоиш ва та^аввули забоншиносии араб.....30-43

1.2. Нацши забоншиносии араб дар ташаккули таълимоти лугавию грамматикии то^ик (форс)..............................43-67

Боби II. Шар^и масоили забоншиносй дар ёдгори^ои то^икии

(форсии) аср^ои X-XV................................................68

2.1. Масоили умумй......................................................68-70

2.2. Шар^и лугавию грамматики дар фар^ангнома^о............70-82

2.3. Ба^си забоншиносй дар осори фалсафй........................82-127

2.4. Шар^и дастурии забони то^икй (форси) дар асар^ои улуми сегона (аруз, ^офия, бадеъ).......................................128-169

2.5. Шарди бахищои забоншиносй дар осори ба гуру^бандии улум бахшидашуда.......................................................169-194

Боби III. Хоца Дасани Нисорй ва афкори забоншиносии у........... Л 95

3.1. Масоили умумй ва баррасии мавзуъ...........................195-205

3.2. Масъала^ои фонетика (^уруф) аз назари Хоца ^асани Нисорй................................................................205-216

3.3.1^айд^ои лексикии Хо^а ^асани Нисорй......................216-221

3.4. Масъала^ои морфология (илми сарф) аз назари Хо^а ^асани Нисорй................................................................221-259

3.5.]^айд^ои Хо^а Хасани Нисорй дар боби калимасозй.......259-274

3.6. Ь^айд^ои на^вии Хо^а ^асани Нисорй.........................274-296

Хулоса..............................................................................297-317

Фе^ристи манбаъ^о ва асар^ои илмй........................................318-344

МУРуАДДИМА

Аз ^амон рузгоре, ки инсон ба муошират ва муносибат^ои гуногуни ^аётй иртибот гирифт, мацоми сухан ва шинохти он, яъне та^лилу тадк;ив;и сухан ^ам, арзиши му^им пайдо кард. Бе^уда нест, ки шоири гав^аршинос Калими КошЬнй гуфтааст:

Бе^тарин гав^ари ган^инаи ^астй сухан аст, Гар сухан 40 н набувад, мурда чаро хомуш аст?!

Донишмандони гузаштаи мо кушиш кардаанд, ки ана ^амин гав^ари ган^инаи ^астиро ^амеша ^ифз намоянд ва то тавонанд онро ганитар гардонанд. Малому мартабаи олимоне, ки дар ин ришта за^мат мекашиданд, аз руи ^амин меъёр, яъне чи чизе ба ин Ганшина зам кардаанд, муайян карда мешуд.

Дар рузгори имрузаи мо ру овардан ба таърихи илму фар^анги гузашта, ба хусус таърихи илми забоншиносй, торафт зиёд шуда истодааст ва дар мактабу донишго^ои ^ум^урй зарурати таълими чунин як фанне ^ам ба миён омадааст, ки, аввалан, он тавонад, аз таърихи илми забоншиносии гузаштаамон ба хонандагону дониш^уён дониши зарурй ди^ад; дуввум, ^оло ки тамоми ^у^атнигорй, восита^ои ахбори умум, дафтардорй бо забони давлатй, яъне то^икй, сурат мегирад, бояд бунёди гузаштаи ин восита^ои мухобирот равшан карда шавад; ни^оят, мо имруз бояд бидонем, ки дар гузашта илми забоншиносии мо чй манзарае дошт ва барои рушду инкишофи он кадом донишмандон ^исса гузоштаанд.

Ин 40 овардани як андешаи донишманди Эрон Ризои Та^аддуро аз пешгуфторе, ки ба тар^умаи «Ал-фе^рист» навиштааст, муносиб дидем: «Гирдбоди ^аводиси сия^гин, тахту то^и Чингиз ва чингизсифатон муцаддимоти ин^итотро дар тамоми маро^или ^аёти шар^иён фаро^ам сохт. Аз улуми бостонии Эрон, ки шояд чизе ба 40 монда буд, ^амчунин осори олами исломй аз миён рафта ва ё хатари нобудй онро таадид

мекард. Ва боз китоб^о ё гулхани ^амом^оро гарм карда ва ё дар кун^и китобхона дар зери гарду губор пин^он монд, ки муштоцони илм ва донишпажу^он аз он чизе надошта ва камтар касе аз пойяи тарак;к;иёти цуруни аввалияи ислом бохабар буда, ва чузъ китоб^ои диннй ва ё афсона китоб^ое, ки пояи на^зати илмии гузаштаро каман ва кайфан нишон ди^ад, дар дасти мардум дида намешуд» (1:22, 4).

Всщеан, ^амин манзара дар таърихи илму фар^анги то^ик низ ^укумфармо 'буд. Фарк; дар ин аст, ки то имруз ^усни тава^^у^и ^иддие ба таърихи гузаштаи илми забоншиносй зо^ир нашудааст.

Илми забоншиносии то^ик мисли адабиёту нацди он таърихи цадимй ва са^ифа^ои рангину пур^илое дорад. Мутаассифона, таърихи ташаккулу та^аввули ин илм то имруз мавриди омузишу тадв;ик;и ^иддии донишмандони то^ик rçapop нагирифтааст. Ва ин сабаб ^ам дорад, зеро дар байни ах>ли илм бо сабаб^ои айнй ва зе^нй то ва^т^ои охир ак;идае мав^уд буд, ки гуё дар гузашта илми забоншиносй ву^уд надошт ва забони то^икй омухтаю тадциц ^ам намешуд. Ин даъво, аз як су, то ^ое асос дорад, зеро илми забоншиносии то^ик ба он маф^уме, ки имруз фа^мида мешавад, дар системам улуми гузашта набуд, аз ^ониби дигар, равиши тозаи тадв;ив;у фа^миши илми забоншиносии кунунй, ки баъди Инцилоби октябр шакл гирифт, ба му^авдеицони мо имкон намедод, ки ба равиш^ои таърихии илми забоншиносии гузашта амив; ошно бошанд. Албатта ин чиз ба яцин маълум аст, ки ^азорон сол пеш илм ва аз чумла илми забоншиносй, ин дурахшоию тобишеро, ки имруз дорад, надошт. Вале аз маълумоту шар^е, ки дар як даста рисола^ои ба гуру^бандии илм^о бахшидашудаи донишмандони асри миёнаи Шаря; ба мисли «Э^со (ъ) ул-улум-»-и Абунасри Форобй (асри X), «Ал-фезфист»-и Ибни Надим (асри X), «Мафоте^ ул-улум»-и Котиби Хоразмй (асри XI), «^омеъ ул-улум»-и Имом Фахриддини Розй (аввали асри XIII), «Мифтох, ул-улум»-и

Соккокии Хоразмй (асри XIII), «Меъёри рамоли ва мифто^и Абуис^оцй»-и Шамси Фахри Исфа^онй, «Нафоис ул-фунун фй ароис ул-уюн»-и Му^аммад ибни Ма^муди Омулй (асри XIV) ва f. бармеояд, ^ануз дар аср^ои X-XI бисер бахш^ои илми филологи ташаккул ёфта, донишмандони арабинависи эронинажод таълифоти чашмрасе дар ришта^ои забоншииосй нигоштаанд. Маф^уми илми забоншиносй имруз, аз як тараф, хеле васеъ гардида бошад, аз тарафи дигар, доираи тад^и^и он мушаххас аст. Масалан, агар донишманди риштаи забоншиносй имруз як мавзуъро аз ягон бахши забоншиносй бо тамоми чузъиёташ тад^ици амик;и илмй намояд, хизмати арзанда ^исоб мешавад. Дар гузашта бошад, манзара ранги дигар дошт. Масалан, че^ра^ои маш^ури илму фар^анги асримиёна ба монанди Закариёи Розй, Абунасри Форобй, Абуалй ибни Сино, Фахриддини Розй, Носири Хусрав, Насируддини Туей, Шамси К>айси Розй, Амир Хусрави Де^лавй, Абдурра^мони ^омй ва дигарон дойр ба аксари илм^ои замонаашон рисолаю дастур^ои пурарзиши илмй-таълимй таълиф намуда, бисёр масъала^ои му^ими илми забоншиносиро >^ам ^ал кардаанд.

^арчанд ки аз давраи в;абл аз ислом барои равшан сохтани са^ифа^ои таърихи илми забоншиносии то^ик маводи зарурй дастрас нест, аммо дар асоси асори гуногуни динию фалсафй, ахлок;ию адабй ва ^уцуцию дафтардорй ва чанд фар^ангномаи боцимонда метавонем итминони комил дошта бошем, ки илми забоншиносии мо решаю бунёди амик;и таърихй доштааст.

Донишманди таърихи забон Саймиддинов Д. дар шар^и яке аз фар^анг^ои а^ди Сосонй Frahang I oim-ewaK «Фар^анги авестой ба па^лавй» чунин менигорад: «Фар^ангнома (Frahang I oim- ewaK Д.Х.) як^о бо ташре^и лугату истило^от масоили грамматикаи забони авестоиро низ фаро мегирад. Нигоранда мухтасари грамматикаи забони Авесторо дар

мисоли чанде аз категориями морфологии чинсият, шумора, ^олат^о (падеж^о) ва тасрифи феъл ба форсии миёна ташре^ намудааст. Аз ин ру ин фар^ангро метавон нахустин намуна аз таърихи дастурнависй дар суннати аади Сосонй номид» (II: 227, 62).

Мавчудияти ин фар^анги кучак ва шар^и грамматики дар он гувох; бар он аст, ки ^ануз то истилои араб^о ва цабули ислом донишмандони ^ эронинажод ба мутолиа ва пажу^иши забони хеш ва шар^и истило^оту таркибот, тавзе^и к;оида^ои грамматикии он тава^чу^ зо^ир кардаанд. Аз ин ру маълум мешавад, ки хеле к;абл аз истилои араб^о афкори забоншиносии форсу то^ик шакл гирифтааст. Воцеан ^ам, агар ^амин тавр намебуд, нигорандаи ин лугат сохтору му^тавои лугатеро ба ин тартибу усул мураттаб намесохт.

Дар «Frahangi oim-ewak>> гайр аз шар^и лугату истило^от ва масъала^ои , грамматики муаллиф дар муцаддимаи фар^ангнома калима^оро бо лугати маънии ба_' д ва лугати маънии хуб чудо менамояд. Албатта, ин фар^ангнома^ои аэди Сосонй дар зинаи аввали фар^ангнигории аади ислом таъсири худро гузоштаанд, аммо баъдтар низому усули фар^ангнигорй, шар^и дастурии забони то^икй асосан дар зери таъсиру нуфузи забоншиносии араб монд. Ин амал дар нати^аи он рух дод, ки забони арабй аз тарафи хилофат ба сифати забони умумии илму фар^анг чорй гардид ва араб^о кушише ^ам карданд, ки ^а^онбинй ва маданияти ягонаи тамоми халк^ои ба хилофат ворид шударо ба миён оранд. Аз ин чост, ки аз ибтидои ислом ^амаи донишмандони улуми филологй, аз чумла то^икон ^ам, ба тадвини фар^ангнома^о ва танзими \ цоида^ои дастури забони арабй пардохта, дар лугат, сарфу на^в, маъонй, бадеъ, арузу к;офия китоб^ои зиёде навиштанд. Аммо, чунон ки академик Б.Рафуров таъкид менамояд, ^ар як халк;и ба ^айати хилофат дохилшуда дорой маданияти ба худ хос, инчунин махсусият^ое мебошад, ки бо

таъсири анъана^ои маданй ва омил^ои и^тимоию ицтисодй фаро^ам омада, алалхусус аз охири асри IX тадри^ан ба чудошавии (дезинтегратсияи) маданй оварда мерасонад (11:100, 431).

Хамин ^олату манзараро дар афкори забоншиносй низ дидан мумкин аст. Агар дар зинаи аввали шаклгирии илми забоншиносии то^ик таъсири анъанаи забоншиносии Юнони цадиму ^инд дида шавад, пас аз истилои араб^о он бештар дар асоси пайгирй аз усулу равиши забоншиносии араб пеш рафтааст. Ин равишу усул дар забоншиносии то^ик то ин^илоби Октябр идома меёбад. '

Илми забоншиносии форсу то^ик, хушбахтона, аз аср^ои IX-X cap карда о^иста-о^иста ба шар^у маънидоди асолати забони то^икй мепардозад, ки дар ин ро^ хизмати донишмандони ало^ида бе^амто аст.

Забоншиносии форсу то^ик дар аср^ои миёна бештар хусусияти амалй дошт, зеро мацсад аз пажу^ишу омузиши к;онущои забон, шар^у маънидоди ^одиса^ои чудогонаи забон, бегалат цироат кардани матн ва дар навиштан ба галат^о ро^ надодани к;аламкашон буд. Баъдтар дар нати^аи ба^рабардорй аз мактаб^ои забоншиносии дигар тамоюли назарй, Чанбаи та^лилии он г^авитар гашт ва бисер донишмандон оид ба ^ масъала^ои ало^идаи забони то^икй андеша^ои ^олиби илмй баён кардаанд. Ба ^амин тартиб, забоншиносии то^ик дар аср^ои X-XVI ду зинаи асосиро тай намудааст: якум, шар^и грамматикии навишта^оти пешин; дуввум, та^лилу тадк;ив;и системавии забони то^икй (форсй).

Афкори забоншиносии ^ар як халк;у миллат хусусият^ои ^удогонаи худро дорад, зеро масоили тад^ик;у омузиши забоншиносии ^ар як халк;у миллат аз э^тиё^оту зарурати воцеии ^амон халцу миллат пайдо мешавад. Вобаста ба объекта таджик; низ усули пажу^иш дар забоншиносии ^ар хал к; фарк; менамояд. Ба ^амин маънй забоншиноси рус Ю.Рождественский дар ^ муцаддимаи китоби академик В.В.Виноградов «История русских

лингвистических учений» мегуяд: «^ар як мактаби забоншиносии миллй натан^о бо гузариши масъала^ои хоси худ, ^амчунин бо афкоре, ки асоси илми забоншиносии он миллатро ташкил меди^ад, фарв; дорад». (11:78,8). ^

Аз ин 40ст, ки таърихи афкори забоншиносии халк;у миллат^ои гуногун диктата мух,ак;к;ик;онро кай^о ^алб намудааст ва дар ин бобат тадк;ик;от^ои ало^ида низ ба табъ расидаанд (II: 40, 47, 86, 87, 91, 96, 97, 98, 108, 153, 154, 157, 186, 187, 290).

Пажу^иши таърихи афкори забоншиносии форсу то^ик бештар дщцати донишмандони Эрон ва эроншиносони русро ^алб намудааст. Дар ин маврид тава^чУЛ намоед ба фе^ристи сарчашма^ои илмии рисола (II: 50, 51, 52, 53, 54, 70, 78, 90, 111, 173, 217, 299).

Мутаассифона, он ^ама маълумот^ое, ки дар ин тадцицот^о оварда \ шудаанд, бевосита фарогири масъалаи мавриди назари мо набуда, балки' 01Д0 дар зимни пажу^иши масоили мухталиф иброз шудаанд. Масалан, маълумот^ое, ки донишмандони эронй Сайид Нафисй, Содици Киё, Ша^риёри Нацавй меоранд, асосан ба таърихи фар^ангнигорй, а^амияту арзиши фар^анг^ои тафсирй марбутанд (II: 298, 302; III: 330). Донишмандони шар^шиноси рус С.И.Баевскии, З.Н.Ворожейкина бошанд,« ба шар^у тафсири сохтору му^тавои фар^анг^ои тафсирию дузабонаи то^икии (форсй) гузашта даст задаанд (11: 48, 49, 51, 52, 53, 54, 85). Е.Э.Бертельс аз арзишу а^амияти афкори забоншиносии классикии форсу \ то^ик ёдрас шуда, аз таълифоти донишмандони асримиёна дар навиштани «Грамматика персидского языка»(1925) истифода кардааст (11:64).

Бисёр донишмандони то^ик, аз чумла, академию^о Б.Рафуров (11:100), Н.Неъматов (11:184) зимни тадк;ик;и таърихи халк;и то^ик; РДодизода (11:269, 271), Х.Шарифов (II: 277) вобаста ба шар^и улуми адабй дар бораи мо^ияту арзиши осори забоншиносии донишмандони асримиёнаи форсу то^ик изгори назар кардаанд. Баъзе аз му^ак;к;ик;он

осори забоншиносии донишмандони ало^идаи гузаштаро мавриди пажу^ишу баррасии илмй к;арор додаанд. Аз чумла рисолаи «Махори^-ул-^уруф»-и А^алй Сино аз ниго^и савтшиносй мавриди ба^си донишмандон Парвиз Нотили Хонларй (1,20), В.ГАхвледиани (11,41), Т.Н.Хаскашев (11,261) к;арор мегирад. Баъзе андеша^ои забоншиносии Абалй Сино ва Насируддини Туей дар иртибот бо илми мантик; дар тадк;ик;оти \ А.Ба^овудинов (11,120), М.Болтаев (11,67) та^лил шудааст. Му^акдеицони забоншиноси то^ик В.Капранов (11:127, 128), ^.Раупов (11,213), X.Ахмадов (11,44), А.М.Отахонова (11,197) ва дигарон дар бораи мо^ияту арзиши лексикографии фар^анщои тафсирии асримиёнаи форсу то^ик муло^иза^ои судманде баён кардаанд.

Бояд гуфт, ки чанд таълифе ^аст, ки бевосита ба мавзуи таърихи афкори забоншиносии классикии форсу то^ик иртибот доранд. Ба ин в;атор таълифоти донишманди эронй Алиашрафи Содицй «Илми забон дар Эрони бостон» (11,299), донишмандони то^ик М.НДосимова «Назаре ^ ба истило^оти забоншиносии иешин» (11,144); Б.Камолиддинов «Як нуцтаи на^в аз назари Ибни Сино» (11,125); С.Сулаймонов «Становление арабской и таджикской филосфской терминологии» (11,249); У.Султонов «Ибни Сино ва илми забон», донишмандони озарй ^.Содицова, Т.Алиаскарова «Тадцицоти донишмандони Озарбой^онй дар бораи забони форей» (1,178)-ро метавон дохил кард.

Райр аз ин дар Эрон як даста таълифоте ба табъ расидааст, ки аз гузаштаи фар^ангу тамадуни Эрон ба^с менамояд. Дар ин китоб^о дар баробари илм^ои гуногуни гузашта дойр ба таърихи лугатнигорй ва \ афкори забоншиносии донишмандони эрониасл низ маълумоти мухтасаре оварда мешавад (II: 285, 291, 295, 297, 300).

Ба ^амин тарив;, чунон ки дида мешавад, ин масъалаи хеле му^иму душвор то ^ол мавзуи мустак;или кори тадк;ик;отй к;арор нагирифтааст.

\

«Агар аз саргузашти таърихии мардуми то^ик хулоса бароварем, - мегуяд академик М.Шакурй, бояд бигуем, ки асоси ^астии миллат забои ва маънавият аст» (II: 275, 25).

Пас илме, ки забонро меомузад, асос^ои дастурии онро та^ия месозад, аз худи забони тадцицшаванда арзиши камтар надорад. Илми забоншиносии ^ар халце, миллате чи цадар инкишоф ёфта бошад, сохти дастурии он ба ^амон андоза корхурдаю такмилёфта мешавад ва дар адои вазифаи чамъиятии худ ин забон имконият^ои бештар дорад. Мутаассифона, таърихи афкори забоншиносии то^ик, та^рибаи \ дастурнигории тоинк;илобии классикии то^ик тадцицу омухта нашудааст ва ин маъниро донишманди маъруфи илми забоншиносии то^ик К^осимова М.Н. хеле хуб таъкид намудааст. «... Ва^ти он расидааст, ки гузаштаро омухта, дастраси умум гардонем ва нишон биди^ем, ки дар гузашта низ илми забоншиносй бо истило^оташ (мувофик;и давру замонаш) мав^уд будааст ва илми забоншиносии имрузи то^ик дар ^ои хушку холй бунёд нагардидааст.» (II: 144, 35).

Афкори забоншиносии мардуми то^ик таърихи бештар аз ^азорсола дошта, дар мар^илаи аввали шаклгирии дониши забоншиносй ^ донишмандони гузаштаи мо аз та^риба ва мактаби забоншиносии Юнони бостон ва }^инд ба^ра гирифтаанд. Ин фикрро академик М.Шакурй низ к;увват дода, аз мак;олаи Л.Гумилов и^тибос овардааст. «То^икони Бухорои садаи да^ (а>;ди оли Сомон) аз фалсафаи Юнон ва дастовард^ои зе^нии ^индувон ого^й доштанд» (11:275,45). Ба фикри мо, ^амин ого^й аз фалсафаю дониш^ои забоншиносии Юнони бостону ^инди цадим буд, ки бо истиснои шар^у тавзе^оти грамматикии фар^ангнома^ои тафсирй ^амаи донишмандони гузаштаи мо баррасии масоили забоншиносиро дар иртибот ба мавзуъ^ои мантик;у фалсафа ан^ом додаанд, аммо ин маънои ^ онро надорад, ки он^о системаи грамматикии забонамонро вайрон ё

и

махлут карда бошанд, баръакс з^ар як з^одисаи забониро бо цонун^ои мантией асоснок намудаанд. Ба з^амин муносибат як андешаи академик

I

М.Шакуриро овардан мехостем, ки мегуяд: «...дар мактабу мадрасаи пеш аз шщилоб грамматикаи забони форсй даре намедоданд мактабиён ва муллобачагон грамматика нахонда забои ёд мегирифтанд, аз з^усни сухан ва ма�