автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.08
диссертация на тему: Таджикско-русские языковые контакты

Текст диссертации на тему "Таджикско-русские языковые контакты"

¡аэорати гхаорифи Чумхурии Точикистон Доиишгохи Давлатии Хучанд ба иоми академик Бобочон Fафуров

САНГИНОВА СУРАИЁ ХАКИМОВНА

РОБИТАИ ЗАБОНХОИ ТОЧИКЙ ВА РУСЙ

С Мавкеи забони тоники дар робита )

Ш, 02» 08* - забонхои эронй

Риеолаи дисеертавдионй баром дарёфти дарачаи ноод зади илмхои филологи

РОХБАРИ ИЛМЙ: докторм млт~щош

фНЛ0Я0ГЙ,11р0ф€&€0р

ЗИКРИЁЕВ Ф. К.

Хучанд-1999

МУНДАРЙЧА

Мукашшма.............................................. з-17

БОБИ I. РОБОТАМ ЗАБОНХШ ТОЧИКЙ ВА РУСИ АЗ НИГОХИ ТАЪ-РИХ.

0. Дебоча................................................. 18-22

1.1. Давраи якуми робитаи забонкои русй ва точикй Саз ибтидо то миёнаи асри XIX)........................................ 22-27

1.2. давраи дуюми робита Саз солкой 60-уми асри XIX то солкой 1918-1920 асри XX)...................................... 27-36

1.3. Давраи сеюми робита саз солкой 1918-1920-уми асри XX

то истиклолияти Точикистон)..............................36-79

1.4. Давраи чоруми робита саз охири солкой 1980-ум то замони мо)......................................................79-84

БОБИ II. МАКОМ ВА МАВКЕИ ЗАБОНИ ТОЧИКЙ ДАР РОБИТАИ ЗАБОЩОИ ТОЧИКЙ ВА РУСЙ

2.1. хусусияткои вариативии забони русии минтакаи

Точикистон...............................................85-112

2.2. Дузабонии русй-точикй схусусияткои социолингвистй ва лингвистй)........ .и . V...... .V- .......................- -112-135

2.3. макоми забони точикй дар гановати таркиби лугавии забони

русй....................................................135-159

ХУЛОСА.................................................160-166

МАЪХАЗХОИ ИСТИ&ДАШШ ВА 1АР)Ш ШТМСОРОТ............... 167

РУйХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФ0ДА1УДА...................................168-180

МУКАДШМА

Робитаи хапкхо ва забонхо аз мухимтарин масъалахои чомеаи ин-сонй махсуб ёфта, даврахои т9лонй таваччРхи олимони зиёди сохахои гуногуни илму фарханг-фалсафа, рухшиносй, мардумшиносй, таърих» маданиятшиносй ва амсоли инхоро ба худ кашидааст. Аз ин Ш та» биист, т масъалаи мазкур дар маркази диюсати намояндагони макта-бу равияхои гуногуни он карор дорад.

Тахкики ин муаммо ба номи олимон-забоншиносони маъруфи дунё, монанди X. Шухардт /1917/, И.А.Бодуэн де Куртенэ / 1963 /, 3. Хауген /1957/, У. Вайнрайх /1979/, Р. Якобсон /1930/, в. М. Щерба/1958/, Н. С. Трубецкой /1959/, Е.Л.Поливанов /1931/, ч. Е. Осгуд / 1972 /, А. Мартине /1972/,см.Ервин /1972/, Дж. Гринберг /1972/,Б.гавранек /1972/, СИЛ-верштайн /1972/, Ч. Хайт /1951/, В. Ю. Розенцвейг /1963; 1967; 1972/, Вяч. Б.Иванов /1961,1958/,Ю.0.Жлуктенко /1968/,Ш.Е.Кубрякова /1970/,Верещагин Е.М./1967/ ва дигарон марбут аст, зеро онхо пахлУхои мух-талифи назарияи робитаи забонхоро ом^хта , нуктахои асосии онро тадкж намудаанд.

Чй тавре ки пайдост, омузиши масъалаи иртиботи забонхо хусу-сан дар он давлатхо ахамияти мухим касб менамояд, ки дар онхо халк-хои гуногунзабон дар хамсоягй ва хамчаворй сукунат доранд. Дар ин маврид сарзамини Точикистон аз давракои атака то ба имррз яке аз нуктахои асосии омУзишу тахкик ба шумор меравад. Бевачх нест, ки олимони бостоншинос ва забоншинос ба таърих ва хаёти кунунии Точикистон бештар р? оварда, онро чун озмоишгохи тадкики равобити забонхо мехисобанд. Дарвокеъ, хох ба таърихи гузаштаи ин диёр чаш андозем, хох хаёти имррзаи онро мавриди назар карор дихем, кабл аз хама, вазъи марокангези забонии он диккати моро ба худ чалб ме-

намояд. Таърики ин кишвар пур аз табаддулоткои этникй буда, дар он мукочирати халкхо бештар ба вукУъ пайвастааст, ки дар ин пойгох Точикистон имруз чун маскани гуногуннажоду гуногунмиллат маъру-Фият дорад. Алокахои хаётан зичи сокинони он боиси ба вучуд омада-ни равобити забонии онхо гардидааст, ки далели муътамади вазъи за-бонии ин диёр буда, дар каллу Фасли муаммои робитаи забонко барои илми забоншиносй маводи пуркимат дода метавонад.

Мутаассифона, то имруз дар забоншиносии точик ба ин мрхтавои пурарзиш зътибори кам дода туда , олимон ба таклили масъалахои чудо гонаи иртиботй забонкои сокинони ин диёр ва умуман, Осиёи Map-казй камтар шугл варзидаанд. Аз чумла, тавассути таълифоти онко факат баъзе чикаткои равобити забони точикй бо забонкои шаркии эронй ссугдй ва помирю, камчунин узбекй ва арабй равшан сохта шу-даанду бас3-. Ва кол он ки дар Точикистон робитаи забонкои русй ва точикй аз масъалахои умдаи ин сока ба кисоб меравад, зеро ки он нисбат ба хама гуна равобити забонии калккои дигари ин сарзамин хеле чавон ва кутохмуддат бошад кам, самара ва таъсироти он, дар такдири ин забонко бештар буда, бешубха сазовори омузиш ва тадки-ки камачониба мебошад.

Хамон навъе ки маълум аст, таърики робитаи забонкои точикй ва русй, забонкои ба кам хеш хиндуаврупой, ба замонкои вакдати забони русии кадим ва Форсии нав стакрибан асркои VI11—IX) рост меояд, ки аз ин давра cap карда муносибаткои тичоратии давлаткои Осиёи Мар-казй с хусусан давлати Сомониён) ва Русия равнак гирифтанд. Муносибаткои бевоситаи калккои русу точик ва забонкои онко бошад, факат

1. Дар бораи адабиёти ин сока нигаред: В. С. Расторгуева, М. И. Исаев и др./1364/, М. И. Оранский /1973/.

аз охири асри XIX огоз меёбад ва минбаъд ривоч ёфта то замони мо ба тадрич рушду нумуъ мекунад. Кобили тазаккур аст, ки таърихи робитаи бевоситаи забонхои точикй ва русй ба вокеахои мухимтарин ва такдирсози ин давра-забт намудани Осиёи Марказй аз чониби Русия, Инкилоби Октябрь, сохтмони сотсиализм, бозсозй ва истиклолияти То-чикистон пайванди устувор дорад.

Масъалаи хамбастагии забонхои точикй ва русй чун хамагуна ро-битахои забонхо, серпахлу буда, ба масъалахои сирф забонй-чараёни бахамой с бахаммондашавйХ ба амал омадан ва инкишоф ёфтани ходи-саи конвергентй ва хам чараён гирифтани хусусиятхои зкстралингвис-тй-социолингвистй, ба якдигар вобаста будани забон ва чамъият, му-хити ичтимоии забон, инчунин чихати функционалии он иртиботи кавй дорад. : X

Лигар аз масъалахои мухими ин проблема аз нигохи таърих ба тахлил гирифтани робитаи ин забонхо ба хисоб меравад, ки он вакту замони суратгирй ва мархилахои инкишофи равобити забонхои точикию русиро равшан месозад. Бояд гуфт, ки иртиботи забонхо дар шаклхои гуногун зухур меёбад. Агар он дар як маврид бо иктибоси калимахо огоз ёбад, дар вазъияти дигар дар шакли муносибатхои тарафайн-ду-забонй ва таъсири мутакобилаи онхо сурат мегирад. Муносибатхои зи-чи забонхо, ки дар заминаи онхо дузабонии тарафайн ва инкишофи конвергентии забонхо поя гузошта , ассимиляцияи унсурхои забониро ба амал меорад, боиси ба вучуд омадани вариантхои забонй мегарданд. Робитаи забонхои русй ва точикй дар тамоми мархилахои амали худ ба натоичи назаррас сохиб шудааст, ки онхо ^бешак, сабабгори гановати лу-гавии хар ду забон аз хисоби вожахои иктибосй, амалиёти дузабо-нихо ва таъсири мутакобила гардида, хатто барои ба хам монандша-вии баъзе аломатхои сохти грамматикии хар ду забон асос гузош-

таанд. Баробари камин Фикру андешакое, ки дар забоншиносии шрравй ва солкой окир рочеъ ба ин проблема иброз ёфтаанд, чй аз чикати Фарогирии чанбаъкои таклил ва чй аз чикати муносибат ва баходикй ба онко Фориг аз муколифату майлкои субъективй намебошад. Назари мукаккикон нисбат ба калли масъалакои тарзу роккои ибтидо гириФта-ни робитаи забонко, манобеи густариши забони русй дар Осиёи Мар-казй ва макоми он дар инкишофи забони точикй, мукталиф буда, кусу-сияткои функционалии кар як забон дар чараёни ин робита ва дара-чаи ба якдигар таъсир расонидани забонко ба кадри кофй омукта на-шудаанд ва ё акидакои иброзёфта аз бисёр чикатхо бахсталаб буда, тадкики чиддй ва объективонаи кудро интизоранд.

таклили умумии адабиёти илмии мавчуда нишон медикад, ки -гибки фикру акоиди олимон дар кусуси робитаи забонхои точикиву русй асосан се масъапа муким ва чолиби диккат мебошанд: а) макоми вожаком русй дар забони точикй1: б) соктмони забонй дар РСС Точикис-тон^: в) дузабонии точикй-русйу.

Аз гузориши масъалакои мазкур бармеояд, ки проблемам робитаи забонкои русй ва точикй яктарафа ба таклил омада, танко ба масъапа-кое таваччУк зокир шудааст, ки Факат ба хусусиятхои функционалии забони русй пайвастагй дошта, ба сифати пахлукои асосии робитаи

1. Ниг. Калонтаров, 1359: Маъсумй, 1959: Точиев, 1964: Ниёзмукаммадов, 1964 Каримов , 1955: Шаропов, 1972: Рустамов, 1976: гаффоров, 1979.

1. Ниг. М. И. Исаев, 1978-1979: Б. С. Асимова, 1977-1982: Т. Ваккобов, 1980: Асимова, 1978.

2. Ниг. В. С. Расторгуева ва дигарон, 1964: М. И. Исаев, Р. И. Хошимов, 1980: Р. И. Хошимов, 1982 ва гайра.

забонхои точикию русй пазируФта шудаанд. Лар они,о яке аз рукнхои таркибии масъалаи мазкур-мавкеъ ва макоми забони точикй дар ин ро-бита амапан аз муоина ва танкики мушаххас берун мондааст. табиист, ки чунин рафтор мокияти объектива ва шалим робитаи забонхои точикй ва русиро вокеъбинона ва мукаммал нишон надода. баръакс онро жтарафа тавзех медихад.

пайдост, ки чавхари асосии хама гуна равобити забонхо,аз чум-ла робитаи забонхои точикию русй, таъсири мутакобилаи онхо 6а хи~ соб меравад. Аз ин вачх яке аз масъалахои асосии тахкики робитаи забонхои точикй ва русй, бешак, нишон додани макоми забони точикй дар чунин добита мебошад.

Лар ин маврид тадкикотнои А. В. Миртов /1941,1987/, 3. н. Кушлина /1982/М. В. шамсиева /1973/. маколахои м. и. Исаев /1980 ва гайра /, В. с. Расторгуева, Ч. х. Вакоев ва М. И. Исаев /1978/ва лугати махсуси Махмудовро чун намуна метавон зикр намуд,ки дар онхо масъалаи макоми иктабосхои точикй дар инкишофи забони русй низ ба миён гу~ зошта шудааст.

Тадкжотхои А. В. Миртов ва э. Н. Кушлина дар заминая он вожаком иктибосй ба калам омадаанд» ки аз хисоби забони хапкхои Осиёи Миёна дар давраи то солкой 50-ум ба забони русй ворид гаштаанд. Рисолаи М,В.Шамсиева бошад, ба тахлили яке аз чанбаъхои дигари иктибосшавй сохтори Фонетикии калимахои эронй бахшида. шудааст. вале бояд кайд намуд, ки дар тадкикотхои Миртов ва рисолакои номза-дии 9. н. кушлина ва М. В. шамсиева хадаф тадкикм каяимакои иктибосии точикй набуда, онхо дар радифи вожаком иктибосии каждом дигари Осиёи Миёна ва ё забонхои зронй чун як гурухи алокида ба хисоб ги-риФта шудаанд. Аз тарафм дигар , дар чадаёнм тадкики ин проблема ба равшан сохтани макоми забони русй зътибори чиддй дода туда бо-

шал нам, камзамон дар ин самт низ камбудиву норасоихои алохида рок ёфтаанд.

Аввалан бояд тазаккур дод, ки на хамаи масъалакое, ки ба ро-битаи забонхои точикй ва русй марбутанд, равшан карда шудаанд. Асархои номбурда танхо бо тадкики вожахои иктибосй, дузабонии то-чикй-русй хамчун забони байналмиллй махдуд гардида, дар чараёни ро-бита то чй андоза мохияти функционалй доштани хар ду забонро коМилан нишон намедиканд.

Кисми зиёди тадкикотхо ба тахлили иктибосот бахшида шудаанд. Дуруст аст, ки иктибосхо дар равнаку ривоч ёфтани равобити забон-хо ахамияти мухим касб намуда , поягузори ин мавзуъ мебошанд ва дар забоншиносй инро хамчун хусусияти умдаи лексика, сатхи кушо-даи забон тавзех медиханд. Дар таълифоти Н. Шаропов /1972/, Н. Маъсу-мй /1959/, Я. И. Калонтаров /1959/, 0. ч. Чалолов /1961/, Р. И. Хошимов, /1982/ ва дигарон забони русй яке аз сарчашмахои бойшавии таркиби лугавии забони точикй,алалхусус дар сатхи терминологии он, маъни-дод карда шудааст. Хамзамон, бояд кайд намуд, ки нисбати иктибос-хои русии забони точикй олимон на хамеша баком объективона до-даанд, кол он ки бидуни бакои вокеъбинона ва колисона ошкор сокта-ни зарурат ва мохияти иктибоси калимакоро ошкор соктан гайриим-кон аст. Беътиной нисбат ба калимакои иктибосии русй ба он оварда расонд, ки дар чунин услубкои функционалии забони точикй, монанди рузноманигорй ва публицистика корбасти бемаврид ва ночои вожахои иктибосй бештар гардиданд. Ин холат на танхо барои гановати забони точикй мусоидат накард, балки боиси аз таркиби лугавии забони точикй баромадан ва ё махдуд шудани доираи истифодаи як катор калимакои баробарарзиши аслии точикй гардид. Чунончи, математика Сриёзй), география Счугрофия), партия Схизб), совет Сшуро), армия

сартмш), депутат с вакил, намоянда),кандидат сномзад), конкурс соз-мун), проспект схиёбон), лауреат Счоиза), республика С чумкурй),. революция синкилоб),Фаъолон (актив), институт сдонишкада), университет (донишгох), Устав СОиннома), программа Сбарнома), артист Ску-нарманд), хирург с чаррох),студент (донишч9й) ва гайра.

Бояд зътироФ намуд, ки Фаъол гардидани робитаи забонхои то~ чикй ва русй на танко суръати иктибоси калимахои русиро афзун намуд, балки ба сохахои дигари забоншиносй аз чумла , калимасозй, иборасозй ва хатто созмони чумлахои точикй низ таъсири зиёд paco-нид.

Чунон ки ишора ёфт, роб'итаи забонхои точикй ва русй боиси пайдоиши дузабонихои точикй-русй ва русй-точикй гардид. Бешак, тадкики ин масъапа ахамияти калон дорад, чунки натичахои илмии он хадду андоза ва холату вазъияти мачрои робитаи забонкоро нишон ме-диханд. Агар мо ба холати сдозишу татлт ин маеъава назар афка-нем, равшан мебинем. ки ба халли он яктараФа назар андохта туда, танхо дузабонии точикй-русй мавриди назару эътибор гаштааст. Аммо тарафи дигари масъала-дузабонии русй-точикй сарфи назар шудааст, хол он ки он хам дорой хусусиятхои чудогонаи лингвиста ва хам со-циолингвистй мебошад. Гузашта аз ин, як вазифаи дигари мухими дузабонии точикй-русй низ аз мадди назари мухаккжон дур мондааст, ки он омили мухими ба вучуд омадани варианта минтакавим забони русй будани дузабонии точикй-русй мебошад.

Мухимтар аз хама механизми ба якдигар таъсир расонидаии за-бонхо ба андозаи кофй омрхта нашудааст1. Алхол тадкикютчиён меха-

1. Нигаред: Розенцеейг В.Ю. "Влияние" или "механизм контактов" //Проблемы языкознания/ - м., 196?.

низми таъсири тарафайни забонхои мазкурро танко ба воситаи ходи-саи интерференция кушода додаанд. Ба назар чунин мерасад, ки дар забоншиносии мо аслан, кусусияткои асосии кодисаи интерференция ба таври алокида , бидуни пайвастагии он бо чараёни таъсири мутакоби-лай забонхо тавзех дода мешавад, ки ба ин тарз сурат гирифтани масъалам мазкур халли онро нокиФоя мегардонад. Чунин усули тахкикот хамоно дур рафтан аз анъанахои маъмули забоншиносии кар-ни XX /Л. В.Щерба, И. А. Бодуэн де Куртенэ, С. Л. Поливанов, Н. С. Трубецкой, Р. 0. Якобсон, А. Мартине,У. вайнрайх ва дигарон мебошад. Тачди-ди ин анъанахо такозо менамояд, ки интерференция хамчун чанбаи ду-забонй дар ташаккул ва инкишофи забонхои ба хам марбут макому аха-мияти муайян дошта бошад, зеро он метавонад, роххои тамоюл гирифтани хусусиятхои вариантивии забон с дар ин чо забони русии минта-каи Точикистон дар назар дошта мешавад)-ро мукаррар намояд.

Хамин тавр, асархои илмй-тадкикотие, ки ба халли проблемам робитаи забонхои точикй ва русй бахшида шудаанд, баробари дасто-вардхо норасоихо низ доранд. Дар ин маврид зарурате ба миён меояд, ки ба як катор масъалахои умдаи ин соха, аз чумла, мавкеи забони точикй дар ташаккул ва мураввач гардидани робитаи забонхои русй точикй, ибтидо ва даврахои таърихии он, мохияти Функционалии забонхои мазкур дар гузашта ва имруза ; вазъу холати забонии кунунии Точикистон, аломатхо ва хусусиятхои лингвистй ва социолингвистии дузабонии русй-точикй, ахамияти забони точикй дар инкишофи забони русй, нишонахои хосаи вариативии С минтакавии) забони русй дар Точикистон аз лихози сохтори лу-равй, Фонетикй, морфологй, синтак-сисй, прагматикй ва амсоли инхо равшанй андохта шавад. масъалаи мухими дигаре, ки бешак, сазовори диккат ва омухтану ба тахлил ги~ рифтан аст, мукаррар сохтани дарачаи густариши забони русй дар бай-

ни точикон ва дигар мардумони гайрируси чумхурй, ба забони русй гузаштани кисме аз схжинони ин кишвар хамчун манбаи чараёнгирии косияти вариативии забони русй дар ин минтака максуб меёб'ад.

Хамон навъе, ки мебинем ва поёнтар боз муфассалтар кайд конем ¡сард, дар забоншиноеии муосир инчунин масъалаи ба забони русй то дарачае таъсир расонидани забонхои миллй ва макоми онн.о дар ташак-кули хусусиятнои вариативии забони русй дар чумхуринои собик ш9-равй швршш назар карор гирифта бошад нем, он дар заминаи гуфго-ри русин мардуми дузабонас забойкой миллй ва русй) гузориш ёфтааст. Аммо мавриди кайд аст, км дар исботи вариантном минтакавй Срегио-налй) пайдо кардани забони русй кам баъзе норасоихо ба назар мера-еанд. Аз чумла чун пойгохи вариантном мазкур Факат чикати лугавй, я'ьне иктибоси калимахо аз забонхои миллй гирифта шуда , хусусмят-кои овозй, сарФию нахвй ва яусусан прагматикии забони русии минта-кахо аз зътибор еокит шудааня ва кол он ки ахамияти мухим касб на-мудани онхоро забоншиносони маъруфи шуравй борхо ба таъкид овар-даанд, вл^Абаев ханУз соли 1956 кайд карда буд, ки забони русй дар нар як минтакаи забонй хусуеиятхои чудогонаи савтй» лугавй, семантикй, синтаксисй ва гайра пайдо карда метавонад. Академик ЫМ.Шанский таъкид шнамояд: "В условиях развития активного национально-русского двуязычия происходят глубокие изменения в самом русском языке, вызванные его взаимодействием с родными языками обучаодихся"/1983,1?/. Аз ин W • чанбаи мухимгарини робитаи забонхои русй ва точикй масъалаи зухуроти варианта минтакавии забо-ни русй дар Точикистон мебошад, ки ба ин масъала мо зътибори ман-сус конем дод. Во ин максад кудаш менамоем, ки онро дар хамбастагй бо проблемам инкииюф ва ташаккули забон ба тахлил гирем, зеро махз тавахути он яке аз мухимтарин омилнои инк