автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Талака у систэме духовной культуры Беларуси

Полный текст автореферата диссертации по теме "Талака у систэме духовной культуры Беларуси"

РГ8 Ой

■ и ' 'Olí

> АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУС1

1НСТЫТУТ Л1АСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФМ [ ФАЛЬКЛОРУ

На правах рукапісу

ВАЛОДЗІНА Таццяна Васільеуна

ТАЛАКА У С1СТЭМЕ ДУХОУНАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСАУ

10.01.09 — фалькларыстыка

АУТАРЭФЕРАТ

дьісертацьіі на атрыманне вучонай ступені кандидата філалагічньїх навук

Мінск — 1994

Работа выканана у їнстьітуце мастацтаазнауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі

Навуковы кіраунік — кандидат філалагічньіх навук А.С. ЛІС

Афіцьійньїя апаненты — доктар філалагічньїх навук,

лрафесар К.П. КАБАШНІКАУ

кандидат філалагічньїх навук М.П. АНТРОПАУ

•Вядучая арганізацьш — Інстьітут павышэння кваліфі-хацьіі кіруючьіх работпікау і спецьіялістау адукацьіі

Абарона адбудзецца “ ” "У УїліНЛ- 1994 года у > 7

гадзін ііл пасгджанні спецьшлізаванага савета К 006.07.01 па прысуд-жэнню вучонай ступені кандидата навук у Інстьітуце мастацтва-знауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі /220600 Мінск, вул. Сур-ганава, 1, корп.2/.

З дысертацыяй можна азнаёмщца у Цзнтральнай навуковай бібліятзцьі ім. Якуба Коласа АНБ /Міпск, вул. Сурганава, 15/.

Аутарэферат разасланы'

23 ” _________і 994 г.

Вучоны сакратар

спецыялізаванага савета , і

¡псигю

Л.М. Сяиа/сії

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнасчь темы. У кантэксце нацыянальнага Адраджэиня, ста-іаулення беларускай дзяржаунасці асаблівую важіїасць набывае ыяуленпе механізмау захавання традыцыйных культурных каш-■оунасцяу, накіраванае, у канчатковым вьшіку, на самазахаванне птіічиай свядомасці У сувязі з гзтым актуалізуецца вывучэнне, :пасціжзнне духоунан культуры народа, арганічнай часткай якой »’яуляецца каляндарна-абрадавы фальклор. Пры сваей сезонна-земля-робчай накіраванасці абраднасць разам з тым рзгуліое адносіньї як у межах соцыума, так і у сістзме “Космас — Чалавек”. Сэнс звычаяу і вера-ваиняу беларусау у пэунай ступені можа быць раскрыты праз рэканст-рукцыю міфапазтьічнай карціньі свету, якая палкам і не усведамляецца у паусядзённым жьіцці і у рэальных правілах паводзін.

Талака — адносна самастойны комплекс у складзе беларускай на-роднай культуры. Асноуны сэнс талочных абрадау — выкананне пэунай гаспадарчай працы грамадой у адным з сялянскіх двароу —: знайшоу вы-ражэннё у цэлым шэрагу утилітарних і магіка-сімвалічньїх дзеянняу, прызначэнне якіх заключалася у забеспячэнш як усей талацэ, так і кож-наму яе члену гаспадарчага дабрабыту, урадлівасці глебы, здароуя і дас-татку. .

Аналіз талочных звычаяу і песень дае магчымасць больш глыбока вывучыць асобныя аспекты духоунай культуры беларусау: сувязь земля-робчай абраднасці з культам продкау, з зратьічньїмі культамі, сімвалічнасць прадметау паусядзённага ужытку і інш. Разам з тым, да-следаванне традьїцьіі талакі цікава не толькі у плане разумения яе функ-цьіі і семантьікі, але і, што найбольш актуальна, будзе садзейнічаць ас-вятленню праблем зтнічнай гісторьіі беларускага народа. '

Актуальнасць працы вызначаецца і тым, што да гэтага часу у беларускай фалькларыстыцы не было спецыяльных навуковых прац, пры-свечаных талочнай абраднасці, а таксама фактычнай невывучанасцю талочных песень ях міжжанравай групы творау вуснай народнай твор-часці.

Мэта і задачы даследавання. Мэтай днсертацьіі з’яуляецца вывучзн-не комплексу талочнай абраднасці і вербальных кампанентау на Беларусі у XIX — XX стагоддзях. Для дасягнення пастауленай мэты у працы робіцца спроба вырашэння наступних задач: •

— сістзматьізаваць і апісаць асноуныя з'явы і элементы талочнай абраднасці, праг ічиць іх функцыянальна-семантычнае напауненне і ролю

З

у рытуале;

— выявщь унутранае узаемадзеянне і узаемасувязь гсобных элемента у і матывау талочнай рзальнасці;

— вызначыць месца і ролю талочиых песень у структуры абраду, разгледзець іх змесг і суадносшы з другім» кампаїїеіітамі абраду у плане семантьікі, виявіць специфіку іх кампазіцьіі, вобразнасці і выяулепчых сродкау;

— даць тлумачэнне асобным фальклорным матывам і абрадавым дзеяішям, зыходзячы з іх першапачатковага призначання і ритуальных функций.

Усе гэта дазволіць гаварыць аб талацэ як аб цэласнай мастацкай сістзме, падпарадкаванай агульным заканамернасцям і пабудаванай па адзіньїх принципах фальклорнай зсгзтьїкі.

Крьініиьі даследавання. У працы выкарыстаны шматлікі фальклор-на-зтнаграфічньї матэрыял, зафіксаваньї у дарэвалюцыйных і савецкіх виданнях і навуковай літаратури. Значную ролю адьігралі звесткі аб талацэ і яе песнях, сабраныя у виданнях У.М.Дабравольскага, Ю.Ф.Крач-коускага, Н.Я.Нікіфароускага, Е.Р.Раманава, П.В.Шзйна, М.Феда-роускага, запіси М.Лнімеле, І.Танскага і інших збіральнікау, а таксама тами “Восеньскія і талочния песні” і “Жніуньїя песні” (складальнікі А.С.Ліс, В.І.Ялатау, С.Т.Асташзвіч) з сериі “Беларуская народная твор-часць”.

Добрай криніцай для вывучэння талочиых звычаяу з’яуляюцца слоунікі народных гаворак, і у першую чаргу “Слоунік беларускіх гаво-рак пауночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча” у пяці тамах і “Слоунік смаленскіх гаворак”. Значную каштоунасць уяуляюць тзксты і зтналінггістьічньїя заметкі, якія узяти з наступних архівау: Архіва 1 петиту та мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі, Архіва ііавукова-даследчай лабараториі беларускага фальклору і дия-лекталогіі БДУ, Палескага зтналінгвістичнага архіва Інстьітута моваз-науства АН Бедарусі, Архіва Расійскай АН (Санкт-Пецярбургскае аддз.), Архіка Інсштута рускай літаратури (Пушкінскі дом), Архіва Ру-скага геаграфічнага таварыства. .

Істотную частку сведчанняу, выкарыстаных у працы, складаюць па-лявыя матэрыялы аутара, сабраныя у час экспедиций. Атрымания звесткі адпаведна дакументаваны і захоуваюцца у Архіве ШЭФ АНБ.

Метадалагічная аснова даследавання. Метадалагічнай асновай для напісання работы наслужил) асноуныя агульнатэарзтычныя даследа-

ванні па фалысларыстыцы і навуковыя раслрацоукі па праблемах трады-цыйна-бытавой культуры А.К..Байбурына, Д.К.Зяленіна, М.І.Талстога, Б.М.Пуцілава, В.М.Цярноускай і другіх вучоных, а таксама фундаментальный даследаванні замежных культуролагау Л.Нідзрле, Дж.Фрэзера, М.Дваракоускага.

У дьісертацьіі вмкарьістоуваліся навуковыя распрацоукі сумежных навук: зтналінгвістьікі, зтналогіі, псіхалогіі, мовазнауства, гісторьіі.

Прадукцыйным у вьівучзнні язьічніцкага светасузірання і звязаных з ім абрадау з’яуляецца пегорыка-генетычны падыход да аналізу бела-рускіх фальклорна-зтнаграфічних криніц, а таксам; параунальна-тыпа-лагічнае супастауленне іх з зтнакульгурньші дадзеньїмі інших, і у першую чаргу, усходнеславянскіх народау, а таксама з балтьшскім фальк-лорам; апошняе з увагі на тое, што у балта-славянскім арзале канцзнт-руюцца ізаморфньїя каляндарныя, міфалагічньїя уяуленні.Гзта дає маг-чымасць рзканструяваць найбольш раннія і поуныя павер’і і паэтычныя структуры. Разам з тым, у працы прадпрымаюцца спроби не толькі вы-значыць архаіку вывучаемых талочних звычаяу, але і прасачыць па меры магчьімасці іх развіцце.

Даследаванне вядзецца у агульным рэчышчы вывучэння і рэкан-струкциі самой сістзмьі уяуленняу аб свеце, аб архаічним мисленні, без якога немагчыма ніводная болыи-мснш надзейная штэрпрэтаиыя асоб-ных фактау традыцыйнай культуры.

Навуковая навізна і практычная каштоунаснь работы. Дысертацыя з’яуляецца першым специальным даследаваннем, у якім разглядаецца увесь талочны фальклорна-зтнаграфічньї матэрыял Беларусь Упершы-ню предпрымаецца аналіз акцыянальных суадносін паэтычных тэкстау с абрадавьімі дзеяннямі, выяуляюцца заканамернасці, якія вызначаюць структурную арганізацьио песень. Упершыню таксама разглядваецца Міфалагічньї кантэкст талочиай абраднасці, яе песень і асноуныя элементы семантычнай сістзми, якія праяуляюцца у вербальных і невербальных тэкстах. ’ *

Перспектыуным уяуляецца і здзейснены у дьісертацьіі падыход да талакі як своеасаблівага абыходнага каляндарнага звычаю, што дай маг-чымасць больш выразна вызначыць структуру усяго рытуала у цэлым, зразумець семантику яго кампанентау. '

Практичная каштоунасць работы заключаецца у тым, што яе вьінікі могуць быць выкарыстаны у розных галінах гуманітарних навук при апісанні і вьівучзнні биту, культуры, гісторьіі беларусау, а таксама у

практыцы викладання курсау і спецкурсау па фалькларыстыцы і этнаг рафіі. Асобныя палажзнні могуць мець пэуную значнасць для белару екай фалькларьістьікі у межах распрацоукі праблем календара у цэлым.

Лпрабаиыя работы. Асноуныя тэарэтычныя палажзнні дысертацьп вьінікі даследавання выкладзены у выступлениях на міжнародних кап ферэнцыях: “Жыцце. Смерць. Бессмяротнасць” (Санкт-Пецярбурі 1993), “Балты і этнагенез беларусау” (Мінск, 1993), на рзспубліканскі навуковых канферэнцыях: “Культура у Рзспубліци Беларусь: гісторьія сучасны стан і перспектьівьі развіцця” (Мінск, 1993), “Віцебшчина ста радауняя ¡сучасная” (Віцебск, 1993).

Асобныя раздзелы дьісертацьіі, як і уся работа у цэлым, бьілі абмер каваны на паседжаннях аддзела фальклору Інстьітута мастацтваз науства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі.

Структура работы. Дысертацыя складасцца з уводзін, двух раздзе лау, заключэння, бібліяграфіі і дадатку-табліцьі, у якой прадстаулен, размеркаванне асноуных рытэм у залеж масці адтыпу талакі.

ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах абгрунтоуваецца актуальнасць тэмы, вызначаюцца мэ ты і задачи даследавання, указваюцца крьініцьі, вызначаецца навізна практичная значнасць работы.

Раздзел І.Структурз и семантика талочных рытуалау.

Талочны абрад састауляе ¡стотны фрагмент духоунай культуры бе ларусау. Ён адлюстроувас як разнастайныя сацыяльна-прававыя ад носіньї (структуру абшчыны, всраванні, маральна-этычныя погляди асаблівасці традыцыйнай матэрыяльнай культуры), так і мастацка усведамленне гаспадарчай рзальнасці. ■

Непазбежная неабходнасць узаемадапамогі у вёсцы XIX — пачатк; XX стагоддзяу абумоулена розньїмі прьічьінамі, сярод якіх немалаваж ную ролю адыгравала улада выпадковасцей (надвор’е, экстраардынар ныя вьіпадкі) у сельскагаспадарчай вьітворчасці, сезонны характар боль шасці відау гаспадарчай дзейнасці, розніца у патрабаваннях сялянскі: двароу, асабістьія нкшчасці.

Разглядваючы структуру талочнага абраду, мы бачым асаблівьім чы нам арганізаваную разгалінаваную сістзму сімвалічна адзначаных дзе янняу, надзеленых магічньїмі, дзманстрацьійньїмі, гульнёвым! функцы

ямі; своеасабліви тэкст, дзе найболын зііачнмя прэдыкаты-момапты: за-прашэнне, прлца і талочнае застоллс маркіргвашл традыцыйна замаца-вапьші славесньїмі формулам), маніпуляцьіямі з тьімі ці іншьімі прадме-тамі, пзушдмі учьгнкамі удзельнікау.

Специфіка талочпага абраду заключасцца у тым, што ёп непасрэдма звязаны з пзунай працоунай гаспадарчай дзеііїшсцю і фактична накіраваиьі на яе поспех.

Талочная рэальнасць — гэта комплекс актау, абрадавых дзеянняу, якія зиконваюцца у пзунан паслядоупасці. Кожнаму з іх адпавядае свая функцыя, свае практычнае і сімвалічпле значэнне. Аналізуючи структуру талочнай абраднасці, трэба мець на увазе разнастайнасць тыпау та-лакі у ззлежнасці ад віду гаспадарчай працы і ад формы аргаиізацьіі узаемадапамогі. Так, давол.і простая “стрижневая” кампазіцьія пры ма-лачзнні ці апрацоуцы ле'ну суадносіцца з разгалінаванай, арганічна злітай са жніуньїмі абрадамі дажынкавай талакой.

Мноства олемеатау, якія утрьімліваюцца у розных варыянтах абраду, можна упарадкаваць дваяка:

1) максімальпьі інварьіянт — гіпатзтьічньї абрад, які уключае усе элементы, што прьісутнічалі ва усіх варыянтах;

2) мінімальні»« інварьіянт, які складаецца толькі з тих элементау, што прьісутнічалі ва усіх варыянтах.

Канкрэтны абрад размешчаны як бы “паміж” указаньїмі інварьіянтамі — ён зауседы уключае у сябе элементы максімальнага, але амаль ніколі не супадае з мінімальним. Мінімальньї інварьіянт, ці ас-ноуныя моманти, якія усгойліва паутараюцца з тллакі у талаку, складає “абрадавую канстанту”, без якой дапамога аднавяскоуцау у народнай свядомасці не разумелася як талака. У беларускай традьїцьіі такімі аба-вязковьімі часткамі кожнага канкрэтнага абраду з’яуляюцца: запрашэн-не (рашзіше сходу), талочная праца, якая уключала шматлікія магічньїя, гульнёвыя дзеянні, і талочнае застолле.

Побач з абрадавай канстантай існує група ритуальных дзеянняу, якія не выконваюцца з такой строгасцю, як абавязковыя. їх можна на-зваць дапауняльньїмі ці факультатьіуньїмі. Для зручнасці аналізу структуры тал очна га абраду мзтазгодна карыстацца паняццем рытэмы —. “прасцейшай адзіикі рытуальнага дзеяння, якая характарызуецца унутранай сзнсавай завершанасцю і функцыянальнай значымасцю У рамках дадзенага абраду; мзтанакіраванае узаемадзеянне розных зле-меіітау рытуату (выкананне, тэкст, прадмет) утварае рытэмы, пасля-

доунасць якіх, падпарадкоуваючыся пэуным правілам рытуальнага сінтаксісу, складаецца у абрад”.

Найбольш характзрнимі для талочных абрадау з'яуляюцца наступ-ныя рытэмы:

а) запрашэпне; б) спазкыванне кашы; в) ужыванне гарзлкі;

г) пляценне вянка; д) качанне/кулянне; с) абліванне вадой.

Наяунасць рытом у канкрэтным абрадзе залежыць ад віду талакі, прычым у розных месцах можа быць рознай, бо адзіїш у сваіх істотних прикметах Єгларускі талочиы абрад разам з тым — разнастайны у канк-рэтных лакальных праяуленнях.

Трэба адзначыць таксама, што адносна добрая захаванасць і багацце талочных звычаяу і асабліва песень складаюць специфіку бсларускага фальклору, хоць з некаторимі рьітзмамі могуць быць правсдзены паралелі са звычаяу узасмадапамогі як славянсхіх, так і неславянскіх наро-дау.

Тьшалагічная природа талакі і яе нефіксаванае месца у календари рабілі яе структуру адкрытай, визначаючи магчымасць асіміляциі у лакальных вариантах з элементам! суправаджалшых абрадау, як наприклад, зліцце дажинкавай талакі з абрадамі сканчэння хніва, талакі па ап-рацоуцы лёну і сукна з вячоркаиі, супрадкамі.

Талочныя звьічаі умоума можна падзяліць на “аграрний” (вываз гною, сснакос, дажьшкі, дариухі) і “вытворчыя” (будауніцтва хаты, ма-лацьба, супрадкі, трапанне лёну і інш.). Для аграрных талок характэрна больш складаная структура, але кожны з талочных абрадау можна названі. поліфункциянальньїм і полісемантичним. Талака аб'ядноувае роз-ныя міфалагічньїя уяуленні, вераванні, звязаныя са светам рэальным, зямным, і светам “іншим”, замагільньїм, патрабаванні практичный, жыццёвыя, а таксама сакральныя, іитарзсьі абшчынныя і асабістьія. Дамінуючая у аграрных талоках земляробчая семантика ускладняецца і дапауняецца ритзмамі, звязаньїмі з культам продкау, з вялікай групам эратычных ритуальных дзеянняу, магічних прадпісанняу і засцярог. Але сувязь гэтых актау і дзеянняу з аграрнай семантикам арганічна, бо яны у канчатковим вьініку звязани з магіям урадлівасці.

1.1. Рытзмы талакі. Запоашзнне — першае неабходнае звяно у

* Епизаренкова Т.Я. Сыркин А.Я. К анализу индийского обрядового гимна // Труды по знаковым системам. Т.2. Уч. записки Тартуского ун-та. 1965. Вып. 181. С.178.

структуры талакі. Варыянтам запрашэння з'яуляуся зварот аднаго з чле-нау абшчыны да ссльскага сходу, аднаго э гаспадароу да аднавяскоуцау з просьбам аб дапамозе. Аказанне дапамогі трапіушаму у бяду селяніну иагло адбывацца і без яго папярэдняга запрашення; для пэуных работ на талаку не склікалі, а па дауняму звычаю “усёй грамадой” дапамагалі па чарзе кожнаму гаспадару у вёсцы.

Гнаёвую талаку справядліва можна разглядаць як першае звяно 5 нялегхім земляробчым дыкле, як пачатковы акорд у гадавым крузе вы-рошчваїшя хлеба. Перажыванне ж якога б ні было першага аутаматычна пераутварае сітуацьіго, надає ей падкрэслена рьггуалізаваньї характар. Сакральным станавілася практычна кожнае дзеянне у складзе гнаёвай талакі, цэлы дзень бку запоунены шматлікімі прадпісаннямі, забаронамі і перасцярогамі, дзеяннямі як станоучай, так і адмоунай магіі. Дастатко-ва напружаная атмасфера гнаёвай талакі дапаунялгся і тым, што вываз з гаспадаркі якіх бы ні было рэштак і адкідау лічьіуся небяспечным.

Аналіз талочнага абраду дазваляе вьіявіць захаванасць архаічньїх элемента?, часта пераарыентавзных у гульнёвым плане мапчкых дзеян-няу. Так, абліванне вадой суадносіцца як з імітагьіунай магіяй (калі вада прыпадабняецца дажджу), так і з прадуцыравальнай (калі вада палівае і забяспечвае урадлівасць). Уяуленні аб паліванні (у прьіватнасці апошніх каласоу) як ахвяры зліліся з культавым ачышчалышм значэнмем вады . наогул і гэтым пашьірьіліся функцыянальныя адценні вады у народнай культуры. Характэрнае для талочнмх дажынак качаїше/кулянне па ніве прадстаулена широкім кругам варыянтау і, па-першае, сімвалізуе максімальнае зліцце з зямлёй і стымулюе паспяховы рост збожжа, па-другое, мае на мэце прафілактьічнае перадухіленне звязанан са жнівом хваробы і вяртання патрзчанай сіли. Значная колькасць варыянтау гэ-тай рытэмы, і у першую чаргу, качание па “барадзе”, выяуляе непасрзд-ную сувязь са шлюбна-эратычнай тэматыкай, заснаваную на усведамлеині апошніх каласоу як носьбітау эратычнага сзчсу і як пэуным сімвале мужчынскага пачатку. ВерагодЧа, фалічпьія адценні апошніх каласоу маглі узнікнуць на аснове цзнтральнай семантьікі “ба-рады” — забеспячэння урадлівасці, пладаноснасці; а таксама з’яуляцца састауным элементам шлюбна-любоунай семантьікі дожынак наогул.

Талака у народнай традьїцьіі функцынуе як агульнапрыняты еро-дак, які елрыяе перадшлюбным зносі нам молодзі і значна палягчае вы1 бар спадарожніка жыцця. Месца правядзення талакі станавілася своеа-егблівай сцзнлй шматлікіх абрадавых практык ясна выражанага шлюб-

на-эратычнага характару.

Асноунае рытуальнае значэние аднаго з цэнтральмых талочных сімвалау — вянка — увасабленне новага ураджаю, плену, багацця. Круг вянка сімвалізавау гаспадарчы кругаварог і цьіклічнасць часу наогул. Акрамя таго, выява кола вянка як ахова ад нсбяспсчных сіл, перажытак салярнага культу і сімвал дзявочай чьісціні адыгравала значную ролю у талочнаіі абраднасці, садзейнічала замауленню урадлівасці і дабрабыту; а таксама азначала канец паспяхова завершанай працы (дажынкавы вя-нок на ніве, вянок з толькі што вырваиага лёну, які песлі гаспадьіні, вя-нок, які всзлі на апоішіім возе у час гнасвай талакі, ускладалі на толькі накрытую страху, вешалі на дах пабудаванага дома і г.д.). ■

1.2. Рытуальныя функчьіі талочнаіі ежы. При аналізе талочных зви-чаяу шмат дає і разгляд харчавання, застолля у сістзме рытуалу як цзла-га, дзе яго сімвалічнмя функцмі выходзяць на перши плай, а утилітарныя значна адсунуты. Так, спажыванне кашы виступає не толькі у сваім рзлігійна-магічнмм аспекце замаулення гушчині і урадлівасці пасевау, заснаваным на сакральных функциях добратворна-га уздзеяння каши-зерня на зямлю і дабрабь’т чалавека, а і як магічньї кансалідуючьі акт, калі сумеснае спажыван>:а кашы падкрзслівала признание і зацвярджзнне кожнага удзельніка талакі у сваей прьіналежнасці да дадзенага калектыва. Частаванне гарэлкай мела на мзце заклінаннс вільгаці і плену, падкрзслівала аднясенне талакі да ліку старажытных земляробчых абрадау-свят. Разам з тым, у самім светауспрьіманні бага-тае застолле са шчодрым ужываннем гарзлкі стасавалася з адпаведна багатим будучим ураджаем і таму мела выразна магічньї характар.

Абавязковым на талочньш стале лічьіуся і сыр, які, часткова дзякую-чы сваііму беламу колеру, асацьііруецца з жыццем, актыуным прадук-цыйным пачаткам, з мужчынскай сілай. Зыходзячы з фактау укладання сыру у “бараду”, вербальных тзкетау тыпу “дасі сыру — родзіш сына” і г.д., а таксама маючи на увазе несумненную паралель спелага жыта і дзяучыны на виданні (гатовай да нараджэння дзіця), можна меркаваць, што сыр у народным уяуленні сімвалізавау апладненне зямлі / жанчы-ны, захоуваючы у традыцыйнай культуры і значзшіе медыятара паміж светам рэальным і іншасветам.

Уключалася у шзраг іншьіх рытуальных дзеянняу, пакіраваньїх на забеспячзнне ураджаю і на засцярогу ад шкодных уплывау, і рытуальнае ламанне льіжкі пасля талочнаіі вячэры.

1.3. Культ пролкау у аажынкавай абраднасні. Рытуалы з апошнімі

каласамі уяуляюць сабой шматузроуневае перапляценне розных рзлігіішьіх вераванняу, сярод якіх пзунае месца займаюць і уяуленні, звязаиыя з культам продхау. Сувязь жпіва з гэтым культам знайшла ад-люстравание у вераваннях беларусау, згодна якім поспех у жніве зале-жау ад апякунства продхау, якія у сваю чаргу патрабавалі пзуных ритуальных дзеянняу на працягу года. У многіх раёнах Беларусі пакілутьія каласы мелі назву “дзед", “дзяды”, “дзедава барада”. Гэтыя найменні звязаны з уяулсннямі аб існаванні міфічнага “дзеда”, які распараджауся ураджаем: ‘‘бараду яму кідалі у полі, каб дзед дау ураджай на наступны год сабраць”. Улічьіушьі асноуную семантичную прыкмету лексемы “дзед” як прыналежнасць да “таго” свету, правамерна дапусціць зама-цаваную ужо у самім абрадавым тзрміне сувязь апошніх каласоу з про-дкамі.

Многія з варыянтау рытуалу уключаюць у сябе абрадавую трапезу, лакалізацьія якой рэзка актуалізавалася — “на барадзе”. Традыцыйна ежа на зямлі стасуецца з рьітуальньїмі дзеянкямі, звязаньїмі з культам продкау, прычым гзта меркаванне падкрзсліваецца паусюдна аднолька-вым наборам страу — куцця, бліньї, сыта, гарэлка.

Звяртае на сябе увагу патрабаванне '‘завіваць бараду” моучкі, якое матывуецца страхам смерді, што магла спасцігнуць парушальніка заба-роны. Гзта маучаннне фактична кадзіруе ритуальную смерць як імкненне уступіць у кантакт з продкамі, звязвацца з якімі трэба было па іх “правілах”. Другім такім правілая з’яуляецца неабходнасць маніпуляцьій з “барадоіі” “наадварот” ці левай рукой. Як адзін з магчы-мых шляхоу сувязі з “тым” светам традыцыйна выступае сон — “бабы сажнуць снапы два, потым заснуць на ніве і ідуць дадому”. Характэрны і тыя варыянты абраду, калі “бараду” палілі (в. Пушкары Віцебскага р-на), што наогул супастауляльна з патрабаваннямі паліць салому у ка-лядную ноч з мэтай кантакту з продкамі. Паказальнае і запрашзнне на дажынкавую талаку праз акно.

У кантэксце аналізу сувязі рытуала з апошнімі каласамі з культам продкау цікава разгледзець запрашзнне да гэтага дзеяння звяроу, радзей птушак, тьгпу: “Влукі, мядзведзі, ідзіце бараду палоць, не пойдзеця сён-ня — не ідзіце ніколі”. Атрьімліваецца, прыход звяроу карысны толькі у адзін пэуны момант, у другі час іх візіт непажаданы 1 нават шкодны. Такія ж дзве тзмдзіш.ьіі: 1) страх, імкненне ізаляваць сябе і 2) імкненне падтрьімліваць сувязь — існуюць і у адносінах да памершых. Магчыма, менавіта да іх за дапамогай і падтрымкан звярталіся земляробы у такі ад-

казны даень. Падтрьімліваецца гэтая версія і супастауленнсм дадзенай формулы з калядным! запрашзннямі на куццю Мароза, ваука, мядзведзя і г.д., якія сімвалічиа “замяшчаюць” прадстаунікоу “таго” свету.

У кантэксце усяго вышзйсказанага “бараду” можна разглядаць як сімвал-медьпггар паміж рзальным светам і продхамі. Самі ж дажыпкавыя ритуалы з'яуляюцца яркай [люстрациям тыповага для земляробчай культуры узаемапранікнеїшя і псрапляцення аграрных матывау з маты-вамі культу лродкау.

Ііе абьіходзіць гзтых матывау і гнаевая талака. Пэунай прадуцыра-вальнап накіраванасцю характарызуецца удзсл у ёй пераапранутых за-прошаных сялян — з типовьші калядньїмі маскамі казла, бусла, барана. Магчыма, удзел пераапранутых талачан у мінульїм сімвалізавау трады-цыйнм у земляробчай абраднасді кантакт з продкамі, аб якім ускосна сведчыць і выкарыстаннс пудзіла “дзеда”, якога прьівозілі на апошнім возе з поля і садзілі на кут.

1.4. Ініимя візі,і талакі. Амаль на усёй тзрьіторьіі Беларусі рас-паусюджаны звычай уборкі сена талакой. Практика калектыунага выха-нання гэтай працы апіралася на аб’ектыуныя фактары, такія, як наяунасць угоддзяу агульнага карыстання.

Посспьскія работы чаргаваліся з самастойньїмі, хаця і мевялікімі, святамі-прьісвяткамі. Усе яны з нязначным штэрвалам ішлі адно. за другім, усе яиы бьілі звязаны так ці інакш з заканчзннем таго ці іншага этапа у гаспадарчай дзейнасці — уборкі лёну, капання бульбы, малаць-бы і г.д. Кожная з гзтых работ у розных раенах Беларусі выконвалася талакой і суправаджалася невялікім калектыуным святочным баляваннем. Кожная сама па сабе такая праца якой-иебудзь вехаіі у календари не з'яулялася, але усе гэтыя талокі, аб'яднаныя разам у адзін ланцужок, мо-гуць быць асэнсаваны як здзяйсняльны на рубяжы восені і лета цыкл з’яу каляндарнага парадку, у якім адлюстравалася зтнічная специфіка беларускай земляробчай абраднасці.

Гаспадарчая значнасць і рытуальная. закончанасць такіх святау-прац знайшла выражэнне у асобным найменні кожнага з іх: “дасеукі”, “завалочкі”, “дакопкі”, “дабіркі” “дамінкі” і інш. Вылучаюцца “ільняньш” талокі, бо цэлы цыкл па вырошчвашпо і апрацоуцы лёну з-за сваей працаемкасці, цяжкасці і патрабаванні выканання у пэуныя тзрміїш вымагау склікання дамамогі.

Восеньскія талокі уяулялі сабой рзалізацьно асноунай абрадавай схемы: запрашзнне, талочная праца, напоуненая рьітуальньїмі дзеяннямі

(аблівліше вадой.'пляцеїшс вяика і г.д.), і талочнае застолле.

Для зімняга псрыяда кайбольш характэрны супрадкі, узаемадапа-могі, у. час якіх скублі пер*е і мялі сукно. На зімиіх талоках, у прыват-пасці, ажьщцяулллася важная для грамадства функция напучання і ви-хавання моладзі у сістзме традиційних ведау. Тут — у гульнёвых формах паводзіи — маладым людзям прьівіваліся кормы маральнзга, псіхалагічнага, эстэтычнага парадку, тут яна кабывала пзуныя навикі зносін у будзёиным і рытуальным жьіцці, а таксама у сферы мастацтва.

Незалежна ад пары году талака скліхалася на рэмонтныя работы, для будауиіцтва грзблі і дарогі, для перавозкі лесу, зрубу для пабудоу. Традьїцьгкна збіралася талака і для будауиіцтва самой хаты.

Пры адзіиай сэнсавай напоунепасці лакальныя варыянты выканан-ня абрзду значна адрозніваліся. Як агульную тзндзнцьда можна адзна-чыць, што у пауночнай і цзнтральнай частцы Беларусі талокі больш на-сычаны магічним! дзеяннямі, у суправаджальных вербальных тэкстах іх так,сама перавлжае абрадавая накіраванзець.

Першы — бачны — план талахі усвсдамляецца:

— праз рьітуалізаваньї працоуны працэс, які ажыццяуляецца калек-тывам;

— праз абралавыя прахтьікі больш вузхага сэису — качание, аблівашіе' і г.д,;

— праз сукупнасці забарон і прадпісашшу;

— праз калектыунае спажыканне ежы. •

Нябачны ж план талакі выражаецца у специфічним настроі, змани яналышм.стзне, карані якога ідуць у гльїбіні міфапазтьічнага мыслення, што, прьінамсі, у значна» стулені абумовіла сюжэтыку і вобразнасіїь та-лочных несень.

Талака у сілу сваёй цеснай сувязі з другімі сферамі жыцця вескі, з-за багатзй мастацкай напоуненасці адыгравае значную ролю у развіцці ду-хоунай культуры сялянства.

Раздзел 2. Функиыянальна-семантычная характарыстыка талочних песень.

Тзрміи “талака” разам з абазначзннем пзунай зтнаграфічнай рзаль-наеді, кантэксту, ужываецца і як найменне цзлага класа песень, прымер-каваных да гзтага рытуалу, як самастойны тэкст са сваёй структурай і семантыкай.

Талочныя песні уваходзяць у сістзму розных каляндарных абрадау і

цыклау, а таксама могуць выконвацца сітуатьіуна, як, наприклад, на та-лочным застоллі пасля будауніцтва хаты. Найменне “талака” азначае і тэматычныя трупы бяседных песень, якія уваходзрць у веснавы, летні, асеїші і зімовьі циклы, і жанравую падгрупу веснавых песень часу вы-вазкі гною (усходняе Паазер'е), і сінонім жніуньїх, часцей дажынкавых, песень (цэнтральнае Палессе, шэраг раёнау усходняй зоны Беларусі).

Вызначыць са строга тзрміналагічньїх пазіцьій, якую песню можна лічьіць талочнай, даволі цяжка, бо ніводна з агульнапрынятых прикмет не з’яуляецца дастаткова устоіілівай.

1. Першай і асноунай прикметам толочних песень з’яуляецца пры-меркаванасць такіх песень да часу правядзєння талакі, яе працы і за-столля. Аднак, скажам, у полі талачане маглі спяваць уласна жніуную працоуную песню, а на застоллі застольную ці тыпова ліричную.

2. Другая з найбольш характэрных прикмет — упамінанне $ саміх песнях талакі, талочнай праци і застолля. Але круг такіх песень дастаткова вузкі.

3. Яшчз менш надземная прикмета — тыловая ритмічная структура. У асноуным талочныя песні вылучаюцца вузкараднай будовай верша, гнуткай ритмічна.

4. Даволі надзейнай адзнакай жанру з'яуляецца выдзяленне круга традыцыйных талочных сюжэтау і матывау. Аднак неабходна адзна-чыць, што нямала матывау талочных песень паутараецца у каляднай, валачобнай, лірьічнай паззіі. Тыпова талочнимі можна было б назваць матывы самой прагы, застолля, звароту да гаспадароу і супрацьпа-стауленне сваёй талакі суседскай.

Своеасаблівьімі “сіпіаламі” талочнай песні з’яуляюцца характэрныя зачыны тыпу “Талака, талака талачылася”, “Талака, талака, талакі не уняць", “Талачу, талачу, гарзлкі хачу” і інш.

5. Істотним лічьіцца і фактычнае аднясенне песень самімі выка-науцамі да разраду талочных.

6. Важную ролю у жанравьізначзнні талочных песень адыгравае і іх музычны аналіз. “На Віцебшчьше распаусюджаны арагінальньш талочныя напевы, якія прикметна адрозніваюцца ад мелодикі інших раїїнет-радыцыйных жанрау і тривала захавалі сезоннасць свайго вьпсанаїшя. Гукавышынная структура іх — квартовы лад з яуна акрзсленьїмі вы-шьшньїмі межамі і субквартавай ячзйкай. Рьітм кананічна талочных песень мае формульную структуру і сведчыць пра пэуныя сувязі з пра-цоуньїмі працзсамі... Беларускія талочныя песні з’яуляюцца раздзелам

традыцыйнай песнятворчасці вольнай прммеркаванасці, што роди і ш. іх, з адпаго боку, з песням: каляндарньїмі, а з другога — з бмтавьімі. Ад-сюль і іх інтанацьніная иіматскладанасць”.

7. Адпоі'і з дыферэнцыяльных прыкмег жанру з’яуляецца і слдмяль-ньі аспект: бытавая функция, пзуны сацыяльны кантэкст, сфера прымя-нення, што асабліва важна для галочных песень, якія адлюстроувалі не толькі сезонную і гаспадарчую з’яву, а, у першую чаргу, адметпую сацы-яльную рзчаіснасць.

Такім чинам, міжжанравзя група талочних песень уяуляе сабой з,яву даволі складаную і многаїтланавую, ахоплізае цэлую сферу жыцце-вых уяуленняу чалавека, сферу этычнай і псіхічнай дзейнасці, сферу па-чуццяу і асаблівасцей іх увасаблення.

Зыходнай прадпасылкан пры даслсдаванні пытання жанравай спе-цьіфікі талочных песень з’яуляецца меркаванне аб іх жанравай неадна-роднасці, абумоуленая не толькі тэматыкай, а і адиясеннем да таго ці іншага абраду, характарам замацавання у структуры абраду, спе-цьіфікай бачання рзчаіснасці, а таксама рзгіянальньїмі асаблівасцямі тала кі.

Талочныя песні правамерна разглядаць як элемент традыцыйнай культуры, а гэта некалькі іншьі аб’ект вывучэння ,чым песні як мастацт-ва слові. Для даследавання песень талакі больш перспективны семіятмчньї падыход да фальклорных фактау, які улічвае іх пазатзкста-выя сувязі, рьітуальна-магічньїя і сацыялыы-бытавыя функцьіі і г.д.

Тэксты талочных песень утримліваюць у сабе звесткі аб асобных фактах бытавой і працоунай дзейнасці, аб рытуальнай практыцы, аб предметах матэрыяльнай культуры і інш. На іх аснове можна гапарілць аб некаторых архаічньїх уяуленнях, аб вераваниях і свядомасці чалавека наогул. Адзначаныя высокай стабільнасцю традыцыйнай асновы талочныя песні цесна звязаны з прзяуленнямі каляндарна-абрадавага цыкла. Уключанасць у рытуал вызначае сувязь славесных тэкстау з выража-ньімі на другіх “мовах” тзкстаиі як у акцыякальным плане, так і у плане зместу. •

Значная частка талочных песень як бы адліостроувае “крокі” рыту-альнага дзеяння. Але магчьімасці талочных песень. ды і вербальных тэк-

* Ялатау В.І. Мелодика талочных песень // Восеньскія і тчлочныя песні. Мн., 1981.

С.55-56.

стау наогул, шырэй, чым толькі апісваць рэальны працэс, яны уключаюць у сябе дадатковую шфармацыю, якая раскрывав агульнае назначэнне абраду, светапогляд народу. Такім чынам, талочныя пссні з’яуляюцца добра» крьтіцай для рзканструкцьіі гльїбіїшага зместу усяго рытуальнага комплексу.

Трэба медь на увазе, или талочныя пссні не аднолькава функцыяну-юць у талочнык абрадзе, г.зн. яны могуць з’яуляцца тэкставай рэ-алізацьіяй абраду ці быць другасішмі у адносінах да я го — выражаць лірьічния перажмванні удзельнікау.

Талочныя песні з’яуляюцца часткай вербальнай структуры абраду побач з прьігаворамі, замовамі, прьіпеукамі, прьисазкамі і г.д. Гэта моунае выражэнне абраду уключае у свой склад абавязковыя тэксты, сярод якіх га-рознаму суадносяцца традыцыйна абрадавыя і не уласна абрадавыя твори. Унутрыжанравая класіфікацьія талочных песень можа выглядаць наступним чынам:

1) песні з міфічньїмі мативамі;

2) песні; якія перадаюць характар талочнай працы, талочнага за-столля, адметнасць талакі як гаспадарча-абрадавай з’явы;

3) пераважна лірьічньїя песні, традыцыйна замацаваныя за талочнай працай, талочнай урачыстасцю.

2.1. Даволі цікавим і перспективным здаецца вывучэнне талакі, яе песень як абраду, што па сваей структуры і функциях максімальна набліжаньї да так зрчных абыходных каляндарных абрадау славян, да якіх адносяцца калмдныя, валачобныя абходы двароу, палескі “куст”, “вьюнишник” у шэрагу рускіх абласцей, лазарскія звичаі у паудневых славян, ваджэнне дадолы у серба у і пеперуды у балгар і г.д.

Л.Н.Вінаградара, разглядаючы у широкім кантэксце звичаі славян, вьщзеліла наступі ¡ыя асноуныя кампаненты сгруктурнай схемы абыход-ных абрадау: ‘‘а) навсдванне дамоу; б) з пэунай рытуальнай мэтай; в) атрыманне дароу”. Маючы на увазе той факт, што талака мяркуе па-чарговае выкаианне пэунай працы у нскалькіх ці нават ва усіх гаспада-роу всскі, талочная абраднасць поунасцю укладваецца у дадзеную структурную схему, толькі з той розніцай, што талака — не строга зама-цаваная за пэуным ритуальным часам падзея (як валачобны абрад пры-

* Виноградова Л.II. Зимняя календарная поэзия западных и восточных славян. М., 1982. С.2І.

меркаваны да Вялікання^ а з’ява, што уключае у сябе болыи широкі ча-совы кантьшыум — праца-абыход двароу у гаспадарчы сезон вьівазкі гною, жніва. Выоючаючы са структурнай схемы талакі уласна працу, якая папярзднічала ритуальна адзначакым кампанентам абраду ці уключала іх у сябе, абрадавае афармление талакі на аснове пададзенай вышэй схемы можна прадставіць у наступним выглядзе;

а) шлях талачан да гаспадара, сустрэча з ім; •

б) пэуная ритуальная мэта наведвання;

в) атрыманнс узнагароды — вячэра у гаспадара.

Калі пад рытуальнай мэтай разумець абрадавае ці гульнёвае назна-чэнне візіту, мэта прыходу да гаспадара розніцца, у першую чаргу, ад віду талакі, але яна выразна акрэслена і замацавана у свядомасці удзельнікау абраду. У асобных відах талакі гэта назначзнне нават рэаль-на выражана, як наприклад, прынясенне пэунага абрадавага знаку — вянка ці апошняга снапа на дажынках, “дзеда” у час вьівазкі тою. Натуральна, пры разбурзниі і страце иагічнай функцьіі на першы план усё выразней выступала мэта утилітарная — адпачыць і пачаставацца пасля выкананай працы, а таксама забауляльны иамер талачан, бо вячэра у гаспадара абавязкова уключала песні, жарты, весялосць. Пры значнай ступені варьіятьіунасці пералічаньїх элементау абраду найбольш ус-тойлівьім паусюдна застаецца абавязковы момант частавання, вячэры, які звичайна разглядваецца як узнагароджанне за працу і добрыя пажа-данні.

Стасуюцца з залічзннем талакі да абходных звычаяу і прамыя указанні на уключзнні у абрад абыходу двароу з акрэсленай мэтай велічання у шэрагу рускіх абласцей.

Як і многія іншьія абыходкыя звьічаі каляндарная талака характа-рызуецца абавязковым уключэннем у традыцыйную схему абраду тэк-ста. Тэкст займає пэунае месца, падпарадкоуваючыся строгім правілам развіцця абрадавага дзеяння. Структурная будова талочных песень у кантэксце самога рытуалу набывае наступим выгляд:

а) набліжаючьіся да хаты, у двары, талачане вьїконвалі песні, ас-ноуным зместам якіх з'яуляецца зварот да гаспадара, вызывание яго з хаты на сустрэчу,-

б) пры сустрэчы з гаспадаром талачане расказвалі яму аб выкананай працы, шляху да хаты, пра сябе і г.д.;

в) вьїказваліся кароткія пажаданні і просьбы ці патрабаванні аб уз-нагародзе.

Гаворачы аб падабенстве талочных песень з абьіходішмі, трэба мець на у пазе, што калі калядных ці валачобных песень у адным двары выкон-валася абмежаваная колькасць, ці нават наогул адна, то талочных песень выконзалася шмат. I яны у пэунай паслядоунасці адна за другой ст ка рал і даволі цэласную песенную будову га сваім уступам, асноунай часткай і заключэннсм.

Працоуная, жыццсва абумоуленая аснова талочных песень не гарантує іх поунай рацьіянальнасці, не адмяжоувае ад магії. Найбольш значная з пункту гледжання абрадавага прызначэ ння талочных песень магічная канстатацьія-заклінанне багатага ураджаю, семантычным ядром якіх з’яуляецца устойлівая разгорнутая формула,якая малюе гаспа-дарчы дастатак: “Радзі, Божа, хыта на навозе, дай, Божа, такое і на аб-лозе, жыта ядраное, калоссе буйное”. Зтнаграфічньїя апісанні абраду, сюжэтныя матывы “удзел Бога і святых у гаспадарчых справах”, “вы-творчасць хлеба”, гіпербалічнае апісанис дастатку дазваляюць гаварыць аб талочнай абрадавай песні як ритуальна значымай магічнай адзінцьі, аснову якой складає заклінальная функция.

Даволі значнае месца у талочнай паззіі займаюць вобразы гаспада-роу. Песні, звсрнутыя да іх, широка выкарыстоуваюць разгорнуты пара-лелелізм, зусім не характэрны для тэкстау абрадавай канвы. 3 яго дапа-могай ствараецца непауторны па сваей мастацкай приузнятасці і даска-наласці вобраз жанчыны, прычым гэта не толькі і не столькі лірьічнае замілаванне яе хараством і руплівасцю, колькі зпічньї гімн простай ся-лянцы, якая за працу сваю заслугоувае самага шчырага признання і па-вагі. Тэксты, звернутыя да гаспадара, выяуляюць асноуны аспект талоч-наіі абрадавай паззіі — яе земляробчую сутнасць.

2.2. “Бапада” і “бародныя’’ песні. Талочньїмі з’яуляюцца і так звания “бародныя” песні, якія вьїконваліся у час рытуалу з апошнімі кала-самі і уяулялі сабой характэрнае для талочнай паззіі наогул усхваленне гаспадара, часам супрацьпастауленне яго багацця і шчодрасці скупасці суседа, зварот да гаспадьіні. їх сінаїїімічная назва “казёл” адлюстравала адпаведныя міфалагічньїя уяуленні і рзшткі архаічньїх абрадавых прак-тык, заспаваных на веравашіях аб сувязі гэтай жывелы з ідзяй урадлівасці.

2.3. “Спарышовыя” песні. Талочньїмі з’яуляюцца і так званыя “спа-рышовыя” песні, якія вьїконваліся на шляху талачан да хаты гаспадара. Яны уражваюць зпічнай паважнасцю гучання, узнёслым пафасам і зро-кавай пластычнасцю вобразау. Для разумения іх функцьіянальнай пры-

роды і семантьікі мэгазгодна прасачыць- генззіс асноунага вобраза — міфічкага Спарыша.

З.падвойным коласам — спарышом — у народна Л традьїцьіі звязаны шматлікія всраванні з агульныи значэннем “прынясенне, увасабленне прыбытку, багацця, спору”.Тук> ж семантычяук> нагрузку — спрыяць прыбытку — нясуць і спарыш-апошшя каласы, спарыш-сиоп і спарыш-вянок, а таксама спарыня — закапаны у зямлю к аза лак хлеба. Аднафун-кцыянальна таму і даволі абстрактнее пажадаїше спору. Магічнае мыс-ленне наших продкау выкарыстала падвойнасць спарыша для прыёмау імітатьіунай магіі; з мэтай забяспечыць падобную урадлівасць. Анімістьічнае светаразуменне зрабіла Спарыша, Спешку-Спарышку жы-вьімі істотамі, надзеленьїмі тьімі ж фупкцьіямі, што і сам прадмет: здоль-насцю забяспечваць спор.

Уяуленні аб Спарышы як бостве даволі відавочньїя, цікава таксама суаднясенне яго з нродкамі, даволі адметнае у кантэксце дажынкавай абраднасці. Гзта сувязь праяуляецца ужо у супастауленні спарыша-сна-па і спзрьпіі-"барадьі" з апошнімі каласамі як медыятарам паміж нашим і “іншьім” светамі, акрамя таго, міфічнага Спарыша запрашаюць на кут, садзяць на золаце, частуюць тьшовьімі памінальньїмі стравамі: мёдам, сытой, віном. Адметна, што вобраз Спарыша можа кантамінавацца ці то з міфічнай птушкай (яравая спарыня), ці то з матыльком (Спешка-Спа-рышка), а птушкі і матьількі у народнай традьїцьіі успрьімаліся як душы памершых продкау. У гэтым кантэксце цікава і суаднясенне Спарыша з боствам паміраючай і уваскрасаючай расліннасці —егіпецкім Асірьісам, балтьійскім Юмісам, якім прьіпісваліся і хтанічньїя функцьіі, а таксама суаднясениі з дамавіком ("спорнікам") — адиой з іпастасей продкау.

Атрьімліваем даволі незвычайнае сумяшчэнне у адным вобразе Спарыша выразна акрэслепых рыс боства і адначасова аднаго з прад-стаунікоу дзманалогіі — дамавіка, а часам навам самога д’ябла: “Катора баба занімаіцця чародейством, то да яе пташка такая прилітає, спарыш завэцця, то чорт”. Па-першае, правамерна дапусціць, што Спарыш — сапраудны язьічніцкі ізман, якога хрьісціянства перавяло на “зямлю”, паретварыушы у нячьісціка. Але народная свядомасць пакінула і Спа-рыша-бога, які як нельга лепей адпавядау самым запаветным марам зем-ляроба аб урадлівасці і дабрабыце.

Да разумения першаснага значэння Спарыша набліжае і супа-стауленне яго са змеем. Асабліва адметна успрыняцце Спарыша як вог-неннага змея (параун.: найменне спарьші — чорнага зерня — галаунёй,

яе з’яуленне ад маніпуляцьій з галавешкамі). Паказальньїмі у супа-стауленні спарьші — змей — агонь з'яуляюцца вераваниі аб вужах, звя-заных як з агнём, хатнім ачагом, так і з урадлівасцю палёу. Такім чынам, у аснове вобраза Спарыша ляжаць язьічніцкія уяуленні аб продках, ад якіх залежау дабрабыт земляроба, і аб змеі як універсальним бостве урадлівасці.

2.4. “Раёк”. Семантична і функцыянальна да “спарышовых” песень набліжаньї і так звания “райкі” -песні, якія уяуляюць сабой даволі строга витриманую структуру, заснаваную на запрашзнні гаспадаром Рая у хату, у гаспадарку. Найменне асноунгга вобраза песень вияуляе сувязь як з пчаліньїм роем, што заканамерна у кантэксце усёй жніунай абрад-насці, а таксама з імем хрьісціямскага святога Юрыя — апекуна селяніна у розных сельскагаспадарчых работах. У вобразе Рая увасобілася ідзя дабра, плоднасці, дастатку, урадлівасці. Ужо сам прыход такой істоти у гаспадарку быу актам магічним, заклінальньїм, накіраваним на забеспя-чэнне плену і здароуя на год наступни.

Натуральна, талочния песні не маглі замкнуцца у вузкім коле уласна талочнай тзматикі. У талочным застоллі, асабліва пасля пачатко-вай абрадавай часткі, дзе усё было тэматычна і эмацыянальна звязана з талочным звичаєм, ритуалам, выкананай працай, пачиналі гучаць лірьічньїя, бытавыя матывы.

Талака і талочныя песні садзейнічалі кансалідацьіі абшчыны, да валі сельскім працаунікам фізічную, псіхалагічную і сацыяльную разрадку, служилі мэтам зстз^' ічнага выхавання, садзейнічалі праяуленню твор-чага пачатку асобы і народу у цэлым, адпавядалі задачам пераемнасці пакаленняу, фарміраванню унутранага адзінства і нацыянальнай своеа-саблівасці духоунай культури.

У заключзнні выкладзены асноуныя тэарэтычныя винікі дысерта-цьіі. .

Вивучэнне талакі меркавала не толькі вылучэнне архаічних злемен-тау, але і апісанне усёй сукупнасці ритуальних дзеянняу у іх фактичным функцьіянаванні. Гзта дало падставу бачиць у талацз дастаткова складаную рзальную карціну, у якой прадстаулена і больш позняе асзн-савание абрадавых злементау і нават складывание іх у нови ритуальны тэкст (свята з нагоди сканчзння працьі). Больш поуна абрадавая на-поунснасць узаемадапамогі вьіявілася у аграрных талоках. їх акция-нальная структура уключае шматлікія элементы аграрна-прадуцира-вальнага характару (абліванне, качание па зямлі, склад і характар рыту-

альнай ежы: наяунасць сюжэтау шлюбна-эратычнай тзматьікі, матывы культа продкау).

Талочны абрад пранізаньї гльїбокімі міфалагічньїмі, ритуальным! інтзнцьіямі, сэнс якіх можа быць выяулены пры супастауленні з іншьімі каляндарньїмі і аказіянальнимі практикам!. У структуры талакі важнае месца займаюць сімвальї, як наприклад, апошнія каласы у час дажинка-вай талакі. На аснове іх функцыянальнай характеристик! дажынкавы абрад можна інтзрпрзтлааць як рэдуцыраваны абрад-кантакт з “тым” светам, ад узаемадзеяння з якім залежау будучи ураджай і дабрабыт ка-лектыва.

У талочных абрадах і звичаях знайшлі адлюстраванне своеа-саблівия зносіньї чалавека з прыродай, сацыяльны вопыт і специфіка успрыняцця свету. Талака выступав як ритуалізаваная форма узаемаадносін паміж усімі членамі вясковай супольнасці (як жьівьімі, так і мёртвым!), з’яуляецца адной з умоу сацыяльнага з’яднания, сацыяль-най салідарнасці.

Вербальна-музычную структуру абраду складаюць песні, якія адпа-ведна іх рытуальнаму призначанню дзеляцца на дзве групы. Да першай адносяцца тэксты з міфічним! матьівамі, песні, якія перадаюць характар талочнай працы і застолля, у другую увайшлі перавахна лірьічньїя твори, традыцыйна прымеркаваныя да талакі.

Аналіз талочных песень дазваляе зрабіць вывыд аб тым, што для іх характэрна пэуная абрадавая прьшеркаванасць і функцьіянальная за-дадзенасць. ■

Матэрыялы, якія бьілі прааналізавани у дьісертацьіі, сведчйць аб тим, што адна і тая ж міфалагема чытаецца у фольклорних і этнага-рафічних тзкстах. Н эмболии істотнії для ритуалу матыу забеспячзння плену паутараецца, перадаючися ш розных “мовах” : у песнях-заклінаннях, у предметних сімвалах — “барадзе", вянку, кашы; у акцы-янальным плане — качанні па зямлі, абліванні і г.д. Гзта забяспечвае устойлівасць усёй сістзмьі ритуалу, надзейнасць яефункцыянавання.

Феномен талакі дазваляе падийсці да праблемы суаднясення і адзінства вьітворча-утьілітарнага, звязанага уласна з працай, і духоуна-творчага, што вьіліваецца у мастацтва. Такая сінкрзтьічнасць падк-рзслівае тыповаедля архаічнан культуры адухауленне утьілітарнага, ук-лючанасць яго у нарматыуна-ацэньвальнуго сістзму грамадства.

Талака існує як цзлае, як рзальная з’ява. Незалежна ад абрадаван і шфалагічнан маїюунеііасці яна можа быць ахарактарызавана з пункту

гледжання псіхалагічнага, сацыяльна-бытавога і г.д. Тэма “талака” як цзлае не вычарпана. Вырашэнне многіх праблем гэтай тэмы дасць маг-чымасць падьійсці да вельмі важных сучасних пытаиняу.

Асноуныя палажзнкі дьісертацьіі адлюстраваны у наступних публікаціях аутара:

1. Культ продкау у дажынкавай абраднасці // Весці Акадзміі навук Беларусі. Серия грамадскіх навук, 1993, N 4. С.77 — 82, /на беларускай мовс/.

2. Дожинковая “борода” как символ-медиатор // Жизнь. Смерть. Бессмертие. Материалы научной конференции. СПб., 1993. С.ЗО — 31, /на рускай мове/.

3. Спарыш: Бог ці д'ябал // Культура у Рзспубліцьі Беларусь: псторыя, сучасны стан і перспективы развіцця. Тззісьі дакладау навуко-вай канферэнцьй. Мн.,1993, /на беларускай мове/.

4. Поліфункциянальнасць абрадавага сімвалу (“барада” у дажынкавай абраднасці на Віцебшчыне) // Віцебшчьіна старадауняя і сучасная . Тззісьі дакладау навуковай канферзнциі. Віцебск, 1993, /на беларускай мове/.

5. Талака: тэкст і кантэкст // Весці Акадэмй навук Беларусі. Серия грамадскіх навук. 1994, N 3. /на беларускай мове/.

Подписано к печати 2 (■0ч- ^¡Формат 60x841/16 Уел.печ.л. -4/6 Тираж -/С1 С экз.Бесплатно.Заказ 02 8Р. ИЛИ Госэкоиомплана Республики Беларусь.