автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.09
диссертация на тему: Толока в системе духовной культуры Белоруссии

Полный текст автореферата диссертации по теме "Толока в системе духовной культуры Белоруссии"

^ о *■ m ^ 1

ЛКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУСІ ШС7ЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФН I ФАЛЬКЛОРУ

На правах рукапісу

ВАЛОДЗІНА Таццяна Васільеуна

ТАЛАКА У С1СТЭМЕ ДУХОУНАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСАУ

10.01.09 — фалькларыстыка

АУТАРЭФЕРАТ

дьісертацьіі на атрыманне вучонай ступені кандидата філалагічньїх навук

Мінск — 1994

Работа выканана у їнстьітуце мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі

Навукозы кіраунік — ка иды дат філалагічньїх навук А.С.ЛІС

Афіцьійньїя апаненты — доктар філалагічньїх навук,

прафесар К.П. КАБАШНІКАУ

кандидат філалагічньїх навук М.П. АНТРОПАУ

• Вядучая арганізацьія — Інстьітут павышэння кваліфі-хацьіі кіруючьіх работнікау , і спецьіялістау адукацьіі

Абарона адбудзецца “ 1994 Года у ) У

тадзіи і із паседжанні спецьіялізаванага савета К 006.07.01 па присудженню вучонай ступені кандыдата навук у Інстьітуце мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі /220600 Мінск, вул. Сур-ганава, 1, корп.2/.

З дысертацыяй можна азпаеміцца у Цзнтральнай навуковай бібліятзцьі їм. Якуба Коласа АНБ /Мінск, вул. Сурганава, 15/.

Аутарэфсрат разделаны1

Вучоны сакратар спецьіялізаванага савета

і о2и 1994 г.

/сллнл/'иъ^сип и ииг^и

уЦІ/. Салили'

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА ПРАЦЫ

Актуальнагиь тэмы. У кантэксце нацыянальнага Адраджэння, ста-наулення беларускай дзяржаунасці асаблівую важнасць набиває вьіяуленне механізмау захавання традицыйных культурных каш-тоунасцяу, накіраванай, у каичатковым випіку, на самаза ха ванне зтнічнай свядомасці. У сувязі з гэтым актуалізуецца вывучэнне, спасціжзнне духоунай культуры народа, арганічнай часткам якой з’яуляецца каляндарна-абрадавы фалыслор. Пры сваей сезонна-земля-робчай накіраванасці абраднасць разам з тым рэгулюс адн осіни як у межах социума, так і у сістзме “Космас — Чалавек”. Сэнс звычаяу і вера-ванняу бела руса у у пэунай ступені можа быць раскрыты праз рэканст-рукцыю міфапазтьічнай карціни свету, якая цапкам і не усведамляецца у паусядзённым жьіцці і у рзальных правілах паводзін.

Тала ка — адносна самастойны комплекс у складзе беларускай на-роднай культуры. Асноуны сэнс талочных абрадау — выкананне пэунай гаспадарчай працы грамадой у адным з сялянскіх двароу — знайшоу вы-ражэннё у цэлым шэрагу утилітарних і магіка-сімвалічних дзеянняу, прызначэнне якіх заключалася у забеспячзнні як усей талацэ, так і кож-наму яе члену гаспадарчага дабрабыту, урадлівасці глебы, здароуя і дас-татку. _

Аналіз талочных звычаяу і песень дає магчымасць больш глыбока вывучыць асобныя аспекти духоунай культури беларусау: сувязь земля-робчай абраднасці з культам продкау, з зратьічнимі культамі, сімвалічнасць прадметау паусядзённага ужитку і інш. Разам з тим, да-сл едаванне традициі талакі цікава не толькі у плане разумения яе функцій і семантьікі, але і, што найбольш актуальна, будзе садзейнічаць ас-вятленню праблем зтнічнай гісторьіі беларускага народа. '

Актуальнасць-працы вызначаецца і тым, што да гэтага часу у бела-рускай фалькларыстыцы не было специальных навуковых прац, пры-свечаных талочнай абраднасці, а таксама фактычнан невывучанзсцю талочных песень як міхжанравай групи творау вуснай народнай твор-часці.

Мзта і задачи да следа вання. Мэтан дысертацьи з'яуляецда вывучэнне комплексу талочнай абраднасці і вербальних кампанентау на Бела-русі у XIX — XX сгагоддзях. Для дасягнення пастауленай мэты у працы робіцца спроба вырашэння наступних задач: •

— сістзматьізаваць і апісаць асноуныя з’явы і элементы талочнай абраднасці, праг шыць їх функцыянальна-семантычнае напауненне і ролю

у рытуале;

— виявіць унутранае узаемадзеянне і узаемасувязь гсобаых элемен-тау і матывау талочнай рзальнасці;

— вызначыць месца і ролю талочных песень у структуры абраду, разгледзець їх змест і суадносіньї а другімі кампанентамі абраду у плане семантьікі, виявіць специфіку іх кампазіцьіі, вобразнасці і выяуленчых сродкау;

— даць тлумачэнне асобпым фальклорным матывам і абрадавым дзеяішям, зыходзячы з іх першапачатковага призначання і ритуальных функций.

Усе гэта дазволіць гаварыць аб талацэ як аб цзласнай мастацкай сістзме, падпарадкаванай агульним заканамернасцям і пабудаванай па адзіних принципах фальклорнай зстзтикі.

Кпьиііііьі даслепавання. У працы выкарыстаны шматлікі фальклор-на-зтнаграфічни матэриял, зафіксавани у дарзвалюцийних і савецкіх виданнях і навуковай літаратурьі. Значную ролю адигралі звссткі аб талацэ і яе песцях, сабрания у виданнях У.М.Дабравольскага, Ю.Ф.Крач-коускага, Н.Я.Нікіфароускага, Е.Р.Раманава, П.В.Шзйна, М.Феда-роускага, заліси М.Анімеле, І.Танскага і інших збіральнікау, а таксама тами “Восеньскія і талочния песні” і “Жніуньїя песні” (складальнікі А.С.Ліс, В.І.Ялатау, С.Т.Асташзвіч) з серьіі “Беларуская народная твор-часць”.

Добрай криніцай для вивучэння талочных звичаяу з'яуляюцца слоунікі народних гаворак, і у першую чаргу “Слоунік беларускіх гаво-рак пауночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча” у пяці тамах і “Слоунік смаленскіх гаворак”. Значную каштоунасць уяуляюць тзксты і зтналінгзістичния заметкі, якія узяти з наступних архівау: Архіва Інститута мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі, Архіва ііавукова-даследчай лабараторьіі беларускага фальклору і дыя-лекталогіі БДУ, Палескага зтналінгвістичнага архіва Інститута моваз-науства АН Беларусі, Архіва Расійскай АН (Санкт-Пецярбургскас аддз.), Архіва Інститута рускай літератури (Пушкінскі дом), Архіва Ру-скага геаграфічнага таварыства.

Істотную частку сведчанняу, выкаристаних у працы, складаюць па-лявыя матзрыялы аутара, сабрания у час экспедиций. Атрымания звесткі адпаведна дакументаааны і захоуваюцца у Архіве 1МЭФ АНБ.

Металалагічная асноаа даследавання. Метадалагічнай асновай для напісання работы паслухьілі асноуныя агульнатэарэтычныя даследа-

ванні па фалысларыстыцы і навуковыя распрацоукі па праблемах трады-цыйна-бытавой культуры А.К.Байбурына, Д.К.Зяленіна, М.І.Талстога, Б.М.Пуцілава, В.М.Цярноускай і другіх вучоных, а таксама фундамен-тальныя даследаванні замежных культуролагау Л.Нідзрле, Дж.Фрэзера, М.Дваракоускага.

У дьісертацьіі вьїкарьістоуваліся навуковыя распрацоукі сумежных навук: зтналінгвістьікі, зтналогіі, псіхалогіі, мовазнауства, гісторьіі.

Прадукцыйным у вьівучзнні язьічніцкага светасузірання і звязаных з ім абрадау з’яуляецца псторика-генетычны падыход да аналізу бела-рускіх фальклорна-зтнаграфічньїх крьшіц, а таксами параунальна-тыпа-лагічнае супастауленне іх з зтнакультурньїмі дадзенимі інших, і у першую чаргу, усходнеславянскіх народау, а таксама з балтьійскім фальк-лорам; апошняе з увагі на тое, што у балта-славянскім арэале канцэнт-руюцца ізаморфнмя каляндарныя, міфалагічньїя уяуленні.Гзта дає маг-чымасць рзканструяваць найбольш раннія і поуныя павер'і і паэтычныя структуры. Разам з тым, у працы прадпрымаюцца спроби не толькі вы-значыць архаіку вывучаемых талочных звычаяу, але і прасачыць па меры магчимасці іх развіцце.

Даследа ванне вядзецца у агульньїм рэчышчы вывучэння і рэкан-струкцьіі самой сістзмьі уяуленняу аб свеце, аб архаїчним мисленні, без якога немагчыма ніводная больш-менш надзенная інтзрпрзтаїшя асоб-ных факта у традыцыйнай культуры.

Навуковая навізна і практычная каштоунасць работы. Дысертацыя з’яуляецца першым спецыяльным даследаваннем, у якім разглядаецца увесь талочны фальклорна-зтнаграфічньї матэрыял Беларусі. Упершы-ню предпрымаецца аналіз акцыянальных суадносін паэтычиых тэкстау с абрадасимі дзеяннямі, выяуляюцца заканамернасці, якія вызначаюць структурную арганізацыю песень. Упершыню таксама разглядваецца міфалагічньї кантзкст талочнай абраднасці, яе песень і асноуныя элементы семантычнай сістзмм, якія праяуляюцца у вербальных і невербальных тэкстах. *

Перспективным уяуляецца і здзейснены 5 дьісертацьіі падыход да талакі як своеасаблівага аСнходнага каляндарнага звычаю, што дай маг-чымасць больш выразна вызначыць структуру усяго ритуала у цэлым, зразумець семантику яго кампанентау^ "

Практичная каштоунасць работы заключаецца у тым, што яе винікі могуць быць выкарыстаны у розных галінах гуманітарних павук пры апісанні і випучзнні биту, культури, гісториі беларусау, а таксама $

практыцы викладання курсау і спецкурсау па фалькларыстыцы і этнаг-рафіі. Асобныя палажзнні могуць мець пзуную значнасць для белару-скай фалькларистьікі у мехах распрацоукі праблем календара у цэлым.

Апрабаиыя работы. Асноуньш тэарэтычныя палажзнні дысертацьй і винікі даследавання викладзени у выступлениях на міжнародних кан-ферэнцыях: “Жыцце. Смсрць. Бессмяротнасць” (Санкт-Пецярбург, 1993), “Балты і этнагснез беларусау” (Мінск, 1993), на распубліканскіх павукових канферонцыях: “Культура у Рэспубліци Беларусь: псторыя, су часі іьі стан і перспективи развіцця” (Мінск, 1993), “Віцебшчина ста-радауняя і сучасная” (Біцебск, 1993).

Асобныя раздзслы дисертациі, як і уся работа у цэлым, билі абмер-кавани на пассджаннях аддзела фальклору Інститута мастацтваз-науства, зтнаграфіі і фальклору АН Беларусі.

Структура работы. Дысертацыя складаецца з уводзін, двух раздзе-лау, заключзння, бібліяграфіі і дадатку-табліци, у якой прадстаулена размеркаванне асноуиых рытэм у залежнасці ад типу талакі.

. ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах абгрунтоуваецца актуальнасць тзмы, вызначаюцца мати і задачи даследавання, указваюцца крьшіцьі, вызначаецца навізна і практичная значнасць работы.

Раздзел 1 .Структура и семантика талочних ритуалау-Талочни абрад састауляе ісготни фрагмент духоунай культуры беларусау. ён адлюстроувае як разнастайния сацияльна-прававьія ад-носіни (структуру абшчини, всраваїші, маральна-этычныя погляди і асаблівасці традицийнаГі матэрияльнай культури), так і мастацкае усведамленне гаспадарчай рзальнасці. -

Непазбежная неабходнасць узаемадапамогі у вёсцы XIX — пачатку XX стагоддзяу абумоулена розньші прмчинамі, сярод якіх немалаваж-ную ролю ады гра вала у лада випадковасцей (надвор’е, зкстраардинар-ния випадкі) у сельскагаспадарчай витворчасці, сезонни характар боль-шасці відау гаспадарчай дзейнасці, розніца у патрабавашіях сялянскіх двароу, асабістия няшчасці.

Разглядваючи структуру талочнага абраду, ми бачьш асаблівим чинам арганізаваную разгалінаваную сістзму сімвалічна адзначаных дзе-яішяу, надзелених магічнимі, дзманстрацимньїмі, гульнёвим1 функци-

ямі; своеасаблівьі тэкст, дзе найбольш з’начныя прэдыкаты-момапты: за-прашзнне, праца і талочнае застолле маркіраваньї традыцыйна замаца-вапьімі славесньїмі формуламі, маїипуляцьіямі з тьімі ці іншимі прадме-тамі, пзуньїмі учьшкамі удзельнікау.

Специфіка талочіїага абраду заключаецца у тым, што см нспасрздна звязаны з пзунай працоунлй гаспадарчай дзсйнасцю і фактична пакіраваньї на яе поспсх.

Тллочная рэалыгасць — гзта комплекс актау, лбрздавых дзеянняу, якія виконваюцца у пзунай паслядоупасці. Кожнаму з іх адпавядае свая функция, свае практычнае і сіивалічнае значзнпе. Аналізуючі.і структуру талочнай абраднасці, трзба мець на увазе разнастпйнасць тыпау та-лакі у залєжпасці ад віду гаспадарчай працы і ад формы арганізацьіі узаемадапамогі. Так, да вол і простая “стрижневая” кампазіция пры ма-лачзнні ці апрацоуцы лёну суадносіцца з разгалінаванаіі, аргапічна злітай са жиіуньїмі абрадамі дажынкавай талакой.

Мпоства злементау, якія утрьімліваюцца у розных варыянтах абраду, можна упарадкаваць дваяка:

1) максімальньї інварьіянт — гіпатзтьічньї абрад, які уключае усе элементы, што прьісутнічалі ва усіх варыянтах;

2) мінімальньї інварьгягіт, які складлецца толькі з тих злементау, што присутнічалі ва усіх варыянтах.

Канкрэтны абрад размешчаны як бы “паміж” указанимі інварьіянтамі — ён зауседы уключае у сябе элементы максімальнага, але амаль ніколі не супадае з мінімальним. Мінімальньї інварьіянт, ці ас-ноуныя момамты, якія устоґіліва паутараюцца з талакі у галаку, складає “абрадавую канстанту”, без якой дапамога аднавяскоуцау у народнай свядомасці не разумелася як талака. У беларускай традьїцьіі такімі аба-вязковимі часткамі кожнага канкрзтнага абраду з'яуляюцца: запрашзн-не (рашэнне сходу), талочная праца, якая уключала шматлікія магічния, гульнёвыя дзеяіші, і талочнае застолле.

Побач з а бра давай канстантай існує група ритуальных дзеянняу, якія не выконваюцца з такой строгасцю, як абавязковыя. їх можна на-зваць дапауняльньїмі ці факультатьіуньїмі. Для зручнасці аналізу структуры талочнага абраду мзтазгодна карыстацца паняццем рытэмы —. “прасцейшай адзінкі рытуальнага дзеяння, якая характарызуецца унутранай сзнсавай завершанасцю і функцыянальнай значымасцю у рамках дадзенага абраду; мзтанакіраванае узаемадзеянне розных эле-ментау рытуа іу (выкаианне, тэкст, прадмет) утварас рытэмы, пасля-

доунасць якіх, падпарадкоуваючыся пэуным правілам рытуальнага сінтаксісу, складаецца у абрад”.

Найбольш характзрньїмі для галочных абрадау з'яуляюцца наступ-ныя рытзмы:

а) запрашэнне; б) спажывакие кашы; в) ужываннс гарзлкі;

г) пляцсннс вянка; д) качание/кулянне; с) абліваяне вадой.

Наяунасць рытом у канкрэтным абрадзе залежыць ад піду талакі, прычым у розных месцах можа быць розмай, бо адзіньї у сваіх істотних прикметах Єгларускі талочны абрад разам з тым — разнастайны у канк-рэтных лакальных лраяулешіях.

Трэба адзначыць таксама, што адносна добрая захаваиасць і багацце талочных звычаяу і асабліва несень складаюць специфіку бсларускага фальклору, хоць з некаторьімі рьітзмамі могуць быць правсдзены паралелі са звычаяу узаемадапамогі як славянехіх, так і неславянскіх наро-дау.

Тьіпалагічная природа талакі і яе нефіксаваиае месца у календари рабілі яе структуру адкрытай, визначаючи магчьімасць асіміляцьіі у ла-кальных варыянтах з злементамі суправаджальных абрадау, як напрык-лад, зліцце дажынкавай талакі з абрадамі сканчзшія жніва, талакі па ап-рацоуцы лену і сукна з вячоркамі, супрадкамі.

Талочньш звьічаі умоуна можна падзяліць на “аграрныя” (вываз гною, сснакос, дажьшкі, дарьіухі) і “вытворчыя” (будауніцтва хаты, ма-лацьба, супрадкі, трапанне лёну і інш.). Для аграрных талок характзрна больш складаная структура, але кожны з талочных абрадау можна на-зваць поліфункцьіянальньїм і полісемантичним. Талака аб'ядноувае роз-цыя міфалагічньїя уяулепні, вераванні, звязаныя са светам рзальным, зямным, і светам “інший”, замагільньїм, патрабаванні практычныя, жыццёвыя, а таксама сакральныя, інтарзси абшчынныя і асабістия. Дамінуючая у аграрных талоках земляробчая семантика ускладнясцца і дапауняецца ритзмамі, звязаньїмі з культам продкау, з вялікай групай эратычных ритуальных дзеянняу, магічйьіх прадпісанняу і засцярог. Але сувязь гэтых актау і дзеянняу з аграрнай семантыкай арганічна, бо яны у канчатковым вьініку звязаны з магіяй урадлівасці.

1.1. Рытэмы талакі. Запоашзнне — першае неабходнае звяно у

* Елизаренкова Т.Я. Сыркин А.Я. К анализу индийского обрядового гимна // Труды по знаковым системам. Т.2. Уч. записки Тартуского ун-та. 1965. Вып.181. С. 178.

структуры талакі. Варыянтам запрашэння з’яуляуся зварот аднаго з чле-нау абшчыны да сельскага сходу, аднаго з гаспадароу да аднавяскоуцау з просьбам аб дапамозе. Аказанне дапамогі трапіушаму у бяду селяпіну магло адбывацца і без яго папярэдняга запрашення; для пэуных работ на талаку не склікалі, а па дауняму звичаю “усёй грамадой” дапамагалі па чарзе кожнаму гаспадару у вёсцы.

Гнаёвую талаку справядліва можна рззглядаць як першае звяно у нялсгкім земляробчым цыкле, як пачатковы акорд у гадавым крузе вы-рошчвання хлеба. Перажыванне ж якога б ні было першага аутаматычна пераутварае сітуацьпо, надає ёй падкрэслена р'ьітуалізаваньї характар. Сакральным станавілася практычна кожнае дзеянне у складзе гнаёвай талакі, цэлы дзень быу заполнены шматлікімі прадпісаннямі, забаронамі і перасцярогамі, цзеянням; як станоучай, так і адмоунай магіі. Дастатко-ва напружаная атмасфера гнаёвай талакі дапаунялгся і ть:м, што вываз з гаспадаркі якіх бы ні было рэштак і адкідау лічьіуся небяспечным.

Аналіз талочнага абраду дазваляе вьіявіць захаванасць архаічньїх элементау, часта пераарыентаваных у гульнёвым плане магічььіх дзеян-няу. Так, абліванне вадой суадносіцца як з імітатьіунай магіяй (калі вада прыпадабняецца дажджу), так і з прадуцыравальнай (калі вада палівае і забяспечвае урадлівасць). Уяуленні аб паліванні (у прьгватнасці апошніх каласоу) як ахвяры зліліся з культавым ачышчальным значэннем вады . наогул і гзтым пашьірьіліся функцыянальныя адценні вады у на род най культуры. Характэрмае для талочных дажынак качанне/кулянне па ніве прадстаулена широкім кругаі>і варыянтау і, па-першае, сімвалізуе максімальнае зліцце з зямлсй і стымулюе паспяховы рост збожжа, па-другое, мае на мэце прафілактьічнае перадухіленне звязанай са жнівом хваробы і вяртання патрачанай сільь Значная колькасць варыянтау гэ-тай рытэмы, і у першую чаргу, качанне па “барадзе”, выяуляе непасрэд-ную сувязь са шлюбна-эратычнай тэматыкай, заснаваную на усведамленні апошніх каласоу як носьбітау эратычнага сэнсу і як пэуным сімвале мужчынскага пачатку. Верагодіїа, фалічньїя адценні апошніх каласоу маглі узнікнуць на аснове цзнтральнай семантьікі “ба-рады” — забєспячзння урадлівасці, пладаноснасці; а таксама з'яуляцца састауным элементам шлюбна-любоунай семантьікі дьжынак наогул.

Талака у на род най традьїцьіі функцынуе як агульнапрыняты сро-дак, які спрыяе перадшлюбным зносінам молодзі і значна палягчае вы1 бар спадарожніка жыцця. Месца правядзеїіня талакі станавілася своеа-саилівай сцэнлй шматлікіх абрадавых практык ясна выражанага шлюб-

на-эратычнага характару.

Асноунае рытуальнас значэнне аднаго з цэнтральных талочных сімвалау — вянка — увасаблснне повага ураджаю, плену, багацця. Круг вянка сімвалізавау гаспадарчы кругаварот і цьіклічіїасць часу наогул. Акрамя таго, выява кола вянка як ахова ад нсбяспсчных сіл, псражытак салярнага культу і сімвал дзявочай чьісціні адыгравала значную ролю у талочнай абраднасці, садзейнічала замауленшо урадлівасці і дабрабыту; а таксама азначала каиец паспяхова завершанай працы (дажынкавы вя-нок на ніве, вянок з толькі што вырванага лену, які ііеслі гаспадьіні, вя-нок, які везлі на апошнім возе у час шасвай талакі, ускладалі на толькі накрытую страху, вешалі на дах пабудаванага дома і г.д.). *

1.2. Рытупльныя (Ьункш.іі талочнай ежы. Пры аналізе талочных звы-чаяу шмат дає і разгляд харчавання, застолля у сістзме рытуалу як цзла-га, дзс яго сімвалічньїя функцьіі выходзяць на псршы план, а утьілітарньїя значна адсунуты. Так, спажыванне кашы виступає не толькі у сваім рзлігійна-магічньїм аспекце замаулення гушчьші і урадлівасці гіассвау, заснаваным на сакральных функцыях добратворна-га уздзеяння кашы-зерня на зямлю і дабрабь^т 'іаласека, а і як магічни кансалідуючьі акт, калі сумеснае спажыван>;г кашы падкрзслівала прыз-наипе і зацвярджэнне кожмага удзельніка талакі у сваей прьшалежнасці да дадзенага калектыва. Частаванне гарэлкай мела на мзце заклінанне вільгаці і плену, падкрзслівала аднясенне талакі да ліку старажытных земляробчых абрадау-свят. Разам з тым, у самім светауспрьіманні бага-тае застолле са шчодрым ужываннем гарзлкі стасавалася з адпаведна ба* гатым будучым ураджаем і таму мела выразна магічньї характар.

Абавязковым на талочным стале лічьіуся і сыр, які, часткова дзякую-чы свайму беламу колеру, асацьііруецца з жыццем, актыуным прадук-цыйным пачаткам, з мужчьшскай сілай. Зыходзячы з факта у укладання сыру у “бараду”, вербальных тзкстау типу “дасі сыру — родзіш сына” і г.д., а таксама маючы на увазе несумненную паралель спелага жыта і дзяучыны на виданні (гатовай да нараджэння дзіця), можна меркаваць, што сыр у народным уяуленні сімвалізавау апладненне зямлі / жанчы-ны, захоуваючы у традыцыйнай культуры і значзнне медыятара паміж светам рзальным і іншасветам.

Уключалася у шзраг інших ритуальных дзеянняу, накіраваних на забеспячэнне ураджаю і на засцярогу ад шкодных уплывау, і рытуальнас ламашіс лижкі пасля талочнай вячэры.

1.3. Культ поозкау у дажынкавай абралнасиі. Рытуалы з апошнімі

каласамі уяуляюць сабой шматузроунсвае перапляценне розных релігійних вераванняу, сярод якіх пэунае месца займаюць і уяуленні, звязаныя з культам продкау. Сувязь жніва з гэтым культам знайшла ад-ліостраваїше у всраваннях беларусау, згодна якім поспех у жиіве зале-жау ад апякунсгва продкау, якія у спаю чаргу патрабавалі пэуных рыту-альных дзеянняу на працягу года. У многіх раёнах Беларусі пакіпутьія каласы мелі назву “дзед", “дзяды”, “дзедава барада”. Гэтыя найменні звязаны з уяуленнямі аб існаванні міфічнага “дзеда”, які распараджауся ураджаем: “бараду яму кідалі у полі, каб дзеддау ураджай на наступны год сабраць”. Улічьіушм асноуную семантычную прыкмету лексемы “дзед” як прыналежнасць да “таго” свету, правамерна дапусціць зама-цаваную ужо у самім абрадавым тзрміне сувязь апошніх каласоу з про-дкамі.

Многія з варыянтау рытуалу уключаюць у сьбе абрадавую трапезу, лахалізацьія якой рэзка актуалізавалася — “на барадзе”. Традыцыйна ежа па зямлі стасуецца з рьітуальньїмі дзеяннямі, звязаньїмі з культам продкау, прычым гота меркавание падкрзсліваецца паусюдна аднолька-вым наборам страу — куцця, бліни, сыта, гарэлка.

Звяртае на сябе увагу патрабаванне ‘завівань бараду” моучкі, якое матывуецца страхам смерці, што магла спасцігиуць парушальніка заба-роны. Тэта маучаннне фактична кадзіруе рытуальную смерць як імкненне уступіць у кантакт з продкамі, звизвацца з якімі трэба было па іх “правілах”. Другім такім правілам з'яуляецца неабходнасць маніпуляцьій з “барадой” “наадварот” ці леваіі рукой. Як адзін з магчы-мых шляхоу сувязі з “тым” светам традыцыйна виступає сон — “бабы сажнуць снаш.і два, потым заснуць на ніве і ідуць дадому”. Характэрны і тыя варыянты абраду, калі “бараду” палілі (п. Пушкары Віцебскага р-на), што паогул супастауляльна з патрабаваїшямі паліць салому у ка-лядную ноч з мзтаіі кантакту з продкамі. Паказальнае і запрашэнке на дажынкавую талаку праз акно.

У кантзксце аналізу сувязі рытуала з апошиімі каласамі з культам продкау цікава разгледзець запрашэнне да гзтага дзеяння звяроу, радзеіі птушак, тылу: “Ваукі, мядзведзі, ідзіце бараду палоць, не пойдзеця сён-ня — не ідзіце ніколі”. Атрьімліваецца, прыход звяроу карысны толькі у адзін пэупы момант, у другі час іх візіт непажаданы і наваг шкодны. Такія ж дзве тзндзнцьіі: 1) страх, імкненне ізаляваць сябе і 2) імкменнс падтрьімліваць сувязь — існуюць і у адносінах да памершых. Магчыма, мснавіта да іх за дапамогай і падтрымкай звярталіся земляробы у такі ад-

казны дзень. Падтрьімліваецца гэтая версія і су наставлением дадзспай ((юрмулы з каллднимі залрашзшшмі па куццю Мароза, влука, мядзведзя і г.д., якія сімвалічна “замяшчаюць” прадстаунікоу “таго” свсту.

У кантэксце усяго вышэйсказанага “бараду” можна разглядаць як сімвал-медьіятар паміж рзальпым сватам і продкамі. Самі ж дажынкавыя рытуалы з’яуляюцца яркай иіюстрацьіяіі тыповага для зсмляробчай культуры узасмапранікнсшія і перапляцення аграрных матывау з маты-вамі культу продкау.

Не абьіходзіць гэтых матывау і гнаевая талака, Пзуиан прадуцыра-вальнай накіравапасцю характарызусцца удзсл у ёй пераапрапутых за-прошаных сяляїі — з тьіповьімі калядньїмі маскамі казла, бусла, барана. Магчыма, удзел пераапрапутых талачан у мінульїм сімсалізавау трады-цыаны у зсмляробчай абраднасці кантакт з продкамі, аб якім ускосна сведчыць і выкарыстанне пудзіла “дзеда”, якога прьівозілі на апошнім возе з поля і садзілі на кут.

1.4. Іншьія віаьі талакі. Амаль на уссй тзрьіторьіі Беларусі рас-наусюджаны звычай уборкі сена талакой. Практика калектыунага выка-нання гэтай працы апіралася на аб'ектыуныя фактары, такія, як наяунасць угоддзяу агульнага карыстання.

Посеньскія работы чаргаваліся з самастойньїмі, хаця і невялікімі, святамі-ирьісвяткамі. Усе яны з нязначным інтзрвалам ішлі адно. за другім, усе яны был і звязаны так ці інакш з заканчэннем таго ці іншага этапа у гаспадарчай дзейнасці — уборкі лёну, капання бульбы, малаць-бы і г.д. Кожная з гэтых работ у розных раенах Беларусі выконвалася талакой і суправаджалася невялікім калектыуным святочным баляваннем. Кожная сама па сабе такая праца якой-небудзь веха» у календарь) не з'яулялася, але усе гэтыя талокі, аб'яднаныя разам у адзін ланцухок, мо-гуць быдь асэнсаваны як здзяйсняльны на рубяжы восені і лета цыкл з’яу каляндарнага парадку, у якім адлюстравалася зтнічная специфіка бела ру скан земляробчай абраднасці.

Гаспадарчая значнасць і рытуальная. закончанасць такіх святау-прац знайшла выражэнне у асобным найменні кожпага з іх: “дасеукі”, “завалочкі”, “дакопкі”, “дабіркі” “дамінкі” і інш. Вылучаюцца “ільняньїя” талокі, бо цэлы цыкл па вырошчванню і апрацоуцы лёну з-за сваёй працаемкасці, цяжкасці і патрабаванні выканання у пэуныя тзрміїш вымагау склікання дамамогі.

Восеньскія талокі уяулялі сабой рзалізацию асноунай абрадавай схемы: запрашэнне, талонная праца, наповненая рьітуальньїмі дзеяннямі

(абліванне вадой.'пляценне вянка і г.д.), і талочнае застолле.

Для зімняга перыяда найбольш характэрны супрадкі, узаемадапа-могі, у. час якіх скублі пер'е і мялі сукно. На зімігіх талоках, у прыват-насці, ажыццяулялася важная для грамадства функция иавучання і вы-хавання моладзі у сістзме традмцыйных ведау. Тут — у гульнёвых формах паводзін — маладим людзям прмвіпаліся норми маральнага, псіхалагічнага, лстэтычнага парадку, тут яна набыпалапзуныя навикі зносін у будзсшшм і ритуальным жьіцці, а таксама у сферы мастацтва.

Незалежна ад пары году талака склікалася на рлмонтныя работы, для будауніцтва грзблі і дарогі, для перанозхі лесу, зрубу для пабудоу. Традыцьшна збіралася талака і для будауніцтва самой хаты.

Пры адзінаіі сзнсавай напоуненасці лакальныя варыянты выканан-ня абраду значна адрознізаліся. Як агульную тэндэнцыю можна адзна-чыць, што у пауночнай і цзнтральнай частцы Беларусі талокі больш на-сычзны магічньїмі дзеяннямі, у су прл вз дж а л ы ты х вербальных тэхстах іх таксама пераважае абрадавая накіраванасць.

Першы — бачны — план талакі усведамляецца:

— праз рьітуалізаваїш працоуиы працэс, які ахыццяуляецца калек-тывам;

— лраз а брала выя практьікі больш вузкага сэнсу — качание, абліванне і г.д.;

— праз сукупнасці забарон і прадпісанняу;

— праз калектыунае спажыванне ежы. -

Нябачны ж план талакі выражаецца $ специфічним настрої, эмацы-янальным стане, карані якога ідуць у глибіні міфапазтьічнага мислення, што, прьінамсі, у значнан ступені абумовіла сюжэтыку і вобразнасць талонных песень.

Талака у сілу сваей цеснай сувязі з другімі сферамі жыцця вескі, з-за багатай мастацкай напоуненасці адыгравае значную ролю у развіцці ду-хоунай культуры сялянства.

Раздзел 2. Функцыянальна-семантычная характарыстыка талочних песень.

Тзрмін “талака” разам з абазначзннем пзунай зтнаграфічнай рзаль-насці, кантзксту, ужываецца і як найменне цзлага класа песень, прымер-каваных да гэтага ритуалу, як самастойны тэкст са сваёй структурай і семантыкай.

Талочныя песні уваходзяць у сістзму розных каляндарных абрадау і

цыклау, а таксама могуць выконвацца сітуатмуна, як, напрыклад, на та-лочным застоллі паелл будауніцтиа хаты. Наймспне “талака” азначае і тэматычныя трупы бяседных пссемь, якія уваходзрць у веснавы, летні, асенні і зімовьі цыклы, і жанравую па игру пу веснавых пссень часу вы-вазкі гною (усходняс Паазср'е), і сіпонім жніуних, часцей дажынкавых, песепь (цзнтральнае Палессе, шэраг раёнау усходняй зоны Беларусі).

Вызначыць са строга тзрміналагічньїх пазіцьііі, якую песшо можна лічьіць талочнай, даволі цяжка, бо піводна з агульнапрынятых прыкмет не з’яуляецца дастаткова устойлівай.

1. Першай і асноунай прикметам талочных песепь з'яуляецца пры-меркаванасць такіх песепь да часу правядзення талакі, яе працы і за-столля. Аднак, скажам, у полі талачане маглі спяваць уласна жніуную працоуную песню, а на застоллі застольную ці тыпова ліричную.

2. Другая з найбольш характэрных прыкмет — упамінанне у саміх песнях талакі, талочнан працы і застолля. Але круг такіх песень дастат-кова вузкі.

3. Яшчз менш надзейная прикмета — типовая ритмічная структура. У асноуным талочпия песні вылучаюцца вузкараднай будовай верша, гнуткай ритмічна.

4. Даволі надзейнай адзнакай жанру з'яуляецца выдзяленне круга традыцийных талочных сюжэтау і матывау. Аднак неабходна адзна-чыць, што н я мала матывау талочных песень паутараецца у каляднай, валачобнан, лірьічнай паззіі. Тыпова талочньїмі можна было б назваць маты&ы самой прагм, застолля, заароту да гаспадароу і супрацьпа-стауленне сваей талакі суседскай.

Своеасаблівьімі “сігналамі” талочнай песні з’яуляюцца характэрныя зачыны тьіпу “Талака, талака талачылася”, “Талака, талака, талакі не ^няць”, “Талачу, талачу, гарзлкі хачу” і інш.

5. Істотним лічицца і фактычнае адлясснне песень самімі выка-науцамі да разраду талочных.

6. Важную ролю у жанравьізначзнні талочных песень адыгравае і їх музычны аналіз. “На Віцсбшчьіне распаусюджаны арагінальньїя талоч-ньія напевы, якія прикметна адрозніваюцца ад мелодикі інших раннет-радыцыйных жанрау і тривала захавалі сезонііасць свайго выканання. Гукавышынная структура іх — квартовы лад з яуна акрзсленимі ви-шиннимі межамі і субквартавай ячзйкай. Рьітм кананічна талочных пе-сснь мае формульную структуру і сведчыць пра пэуныя сувязі з пра-цоуньїмі працзсамі... Беларускія талочныя песні з'яуляюцца раздзелам

традыцыйнай песіштворчасці вольиай прьімеркаванасці, што родніць іх, з адиаго боку, з песням? каляндарньїмі, а з другога — з бмтавьімі. Ад-сюль і іх іптаїїацьійная шматскладанасць”.

7. Адной з дыферэнцыяльных прикмет жанру з’яуляецца і сацыяль-ны аспект: бытавая функция, пэуны сацыяльны кантэкст, сфера прымя-нення, што асабліва важна для талочных песень, якія адлюстроувалі не толькі сезонную і гаспадарчую з’яву, а, у першую чаргу, адметпую сацы-яльную рзчаіснасць.

Такім чынам, міжжанравая група талочных песень уяуляе сабой

з,яау даволі складаную і многапланавую, ахоплівае цэлую сферу жыцце-вых уяуленняу чалавека, сферу этычнай і псіхічнай дзейнасці, сферу па-чуццяу і асаблівасцей іх увасаблення.

Зыходнай прадпасылкай пры даследавашіі питання жанравай специфік! талочных песень з’яуляецца меркаванне аб іх жанравай неадна-ооднасці, абумоуленая не толькі тэматыкай, а і аднясеннем да таго ці іншага аб раду, характараи замацавання у структуры абраду, специфіка Й бачання рзчаіснасці, а таксама рзгіянальїшмі асаблівасцямі та-лакі.

Талочныя песні правамерна разглядаць як элемент традыцыйнай культуры, а гэта некалькі іншьі аб'ект вывучэння ,чым песні як мастацт-ва слові. Для даследавання песень талакі больш перспектыунн семіятични падыход да фальклорных фактау, які улічвае іх пазатзкста-выя сувязі, рьітуальна-магічиьія і сацыяльна-бытавыя функцьіі і г.д.

Тэксты талочных песень утрьімліваюць у сабе звесткі аб асобных фактах бьітавой і працоунай дзейнасці, аб рытуальнай практыцы, аб предметах матэрыяльнай культуры і інш. На іх аснове можна гаварыць аб некаторых архаічньїх уяуленнях, аб вераваннях і свядомасці чалавека наогул. Адзначаныя высокай стабільнасцю традыцыйнай аснови талочныя песні цесна звязани з праяулениямі каляндарна-абрадавага цыкла. Уключанасць у рытуал вызначае сувязь славесных токстау з выр'ажа-ньімі на другіх “мовах” тзкстамі як у акцыяна’льным плане, так і у плане зместу. '

Значная частка талочных песень як бы адлюстроувае “крокі” рыту-альнага дзеяння. Але магчьімасці талочных песень. ды і вербальных тзк-

* Ялатау В.І. Мелодыка талочных песень // Восеньсхія і талочныя песні. Мн., 1981. С.55-56.

стау наогул, шырэй, чым толькі апісваць рэальиы працэс, яны уключаюць у сябе дадатковую інфармацьію, якая раскрывас агульнае назначэнне абраду, светапогляд народу. Такім чинам, талочныя песні з'яуляюцца добран крьшіцай для рзканструкциі гльїбіннага зместу усяго рытуальнага комплексу.

Трэба мець на увазе, што талочныя песні не аднолькава функцыяну-юць у талочныя абрадзе, г.зн. яны могуць з’яуляцца тэкставай рэ-алізацьіяй абраду ці быць другасньші у адлосінах да яго — выражаць лірьічньїя перажьіванні удзельнікау.

Талочныя песні з’яуляюцца часткай вербальнай структуры абраду побач з прьігаворамі, замовамі, прьіпеукамі, прьжазкамі і г.д. Гзта моунае выражэнне абраду уключас у свой склад абавязковыя тэксты, сярод якіх па-рознаму суадносяцца традыцыйпа абрадавыя і не уласна абрадавыя творы. Унутрыжанравая класіфікация талонних песець можа выглядаць наступним чинам:

1) песні з міфічпимі матьівамі;

2) песні,' якія перадаюць характер талочнай працы, талочнага за-столля, адметнасць талакі як гаспадарча-абрадавай з’явы;

3) псраважна лірьічньїя песні, традыцыйна замацаваныя за талочнай працай, талочнай урачыстасцю.

2.1. Даволі цікавим і перспективным здаецца вывучэнне талакі, яе несень як абраду, што па сваей структури і функциях максимальна набліжани да так зрчных абыходных каляндарных абрадау славян, да якіх адносяцца калндныя, валачобния абходи двароу, палескі “куст”, “вьюнишник” у шэрагу рускіх абласцей, лазарскія звьічаі у паудневых славян, ваджэнне дадолы у сербау і пеперуды у балгар і г.д.

Л.Н.Вінаградава, разглядаючы у широкім кантэксце звичаї славян, вьідзеліла наступі ;ия асноуныя кампаненты структурнай схемы абыходных абрадау: “а) навсдванне дамоу; б) з тупай рытуальнай мэтай; в) атрыманне дароу”. Маючи на увазе той факт, што талака мяркуе па-чарговае выкананне пэунай працы у нскалькіх ці нават ва усіх гаспада-роу всскі, талочпая абраднасць ноупасцю укладваецца у дадзеную структурную схему, толькі з той розніцай, што талака — не строга зама-цаваная за пэуным ритуальным часам падзен (як валачобны абрад пры-

* Виноградова Л.II. Зимняя календарная поэзия западных и восточных славян. М., 1982. С.21.

меркаваны да Вялікання), а з'ява, што уключае у сябе больш широкі яа-совы кантыныум — праца-абыход двароу у гаспадарчы сезон вьгвазкі гною, жніва. Выключаючы са структурнай схемы талакі уласна працу, якая папярзднічала рытуальна адзначакым кампанентам абраду ці уключала іх у сябе, абрадавае афармленне талакі на аснове пададзенай вышэй схемы можна прадставіць у наступным выглядзе:

а) шлях талачан да гаспадара, сустрэча з ім; •

б) пэуная ритуалы.чя мэта наведвання;

в) атрыманне узнагароды — вячэра у гаспадара.

Калі пад рытуальнан мэтай разумець абрадавае ці гульнёвае назна-чэнне візіту, мэта прыходу да гаспадара розніцца, у першую чаргу, ад віду талакі, але яна выразна акрэслена і зама цапана у свядомасці удзельнікау абраду. У асобных відах талакі тэта назначэнне нават рзаль-на выражана, як наприклад, прынясеннс пэунага абрадавага знаку — вянка ці апошняга снапа на дажынках, “дзеда” у час вьівазкі гною. Натуральна, пры разбурзнні і страце магічнай фунхцьіі на першы план усё выразней выступала мэта утилітарная — адпачыць і пачаставацца пасля выкананай працы, а тахсама забаулялъны намер талачан, бо вячэра у гаспадара абавязкова уключала песні, жарты, весялосць. Пры значнай ступені варьіятьіунасці пералічаньїх элементау абраду найбольш ус-тойлівьщ паусюдна застаецца абавязковы момант частавання, вячэры, які звичайна разглядваецца як узнагароджанне за працу і добрыя пажа-данні.

Стасуюцца з залічзннем талакі да абходных звычаяу і прамыя указанні на уключзнні у абрад абыходу двароу з акрэсленай мэтай велічання у шэрагу рускіх абласцей.

Як і мпогія іншьія абыходкыя звьічаі каляндарная талака характа-рызуецца абавязковым уключэннем у традыцыйную схему абраду тэк-ста. Тэкст займає пэунае месца, падпарадкоуваючыся строгім правілам развіцця абрадавага дзеяння. Структурная будова талочных песень у кантэксце самога рытуалу набывае наступим выгляд:

а) набліжаючьіся да хаты, у ДЕары, талачане виконвалі песиі, ас-ноуным зместам якіх з'яуляецца зварот да гаспадара, вызывание яго з хаты на сустрэчу;

б) пры сустрэчы з гаспадаром талачане расказвалі яму аб выкананай працы, шляху да хаты, пра сябе і г.д.;

в) вьїказваліся кароткія пажаданні і просьбы ці патрабаванні аб уз-нагародзе.

Гаворачы аб падабенстве талочных песень з абьіходньїмі, трэба мсць на увазе, што калі калядных ці валачобных пссень у адпым двары выкон-валася абмежаваиая колькасць, ці нават наогул адна, то талочных песень выконвалася шмат. I яны у пэунай паслядоунасці адна за другой стваралі даволі цэласную песенную будову га сваім уступам, асноунай часткай і заключэинсм.

Працоуная, жыццёва абумоуленая а снова талочных песень не гарантує іх поу»ай рацьіянальнасці, не адмяжоувае ад магіі. Найбольш значная з пункту гледжання абрадавага прызначэ ння талочных песень магічная канстатацьія-заклінанне багатага ураджаю, семантычным ядром якіх з’яуляецца устойлівая разгорнутая формула,«кая малюе га спа-дарчы дастатак: “Радзі, Божа, хыта на навозе, дай, Божа, такое і на аб-лозе, жита «драное, калоссе буйное”. Зтнаграфічньїя апісанні абраду, сюжэтныя матывы “удзел Бога і святых у гаспадарчых справах”, “вы-творчасць хлеба”, гіпербалічнае апісаіше дастатку дазваляюць гаварыць аб талочнай абрадавай гіесні як ритуальна значымай магічнай адзінцьі, асиову якой складає заклінальная функция.

Даволі значнае мссца у талочнай паззіі займаюць вобразы гаспада-роу. Песні, звернутыя да іх, широка выкарыстоуваюць разгорнуты пара-лелелізм, зусім не характзрны для тэкстау абрадавай канвы. 3 яго дапа-могай ствараецца непауторны па сваей мастацкай прьіузнятасці і даска-наласці вобраз жанчыны, прычым гэта не толькі і не столькі лірьічнае замілаваїше яе хараством і руплівасцю, колькі зпічііьі гімн простайся-лянцы, якая за працу сваю заслугоувае самага шчырага признання і па-вагі. Тзксты, звернутыя да гаспадара, выяуляюць аскоуны аспект талочнай абрадавай паззіі — яе земляробчую сутнасць.

2.2. “Баоала” і “бародныя" песні. Талочньїмі з'яуляюцца і так зва-ныя “бародныя” песні, якія вьїконваліся у час рытуалу з апошнімі кала-самі і уяулялі сабой характэрнае для талочнай паззіі наогул усхваленне гаспадара, часам супрацьпастауление яго багацця і шчодрасці скупасці суседа, зварот да гаспадині. їх сінапімічная назва “казёл” адлюстравала адпаведныя міфалагічньїя уяуленні і рзшткі архаічиьіх абрадавых практик, заснаваных на вераваннях аб сувязі гэтай жывелы з ідзяй урадлівасці.

2.3. “Спарышовыя” песні. Талочньїмі з’яуляюцца і так званыя “спа-рышовыя” песні, якія вьїконваліся на шляху талачан да хаты гаспадара. Яны уражваюць зпічнай паважнасцю гучання, узнёслым пафасам і зро-кавай пластычнасцю вобразау. Для разумения іх функцыянальнай пры-

роды і семантьікі мэтазгодна прасачиць генззіс асноунага вобраза — міфічнага Спарыша.

3 падвойным кола сам — спарышом — у народнай традыцьй звязаны шматлікія вера ванні з агульным значэннем “прынясенне, увасабленне прыбытку, багацця, спору”.Тую х семантичну» нагрузку — спрыяць прыбытку — нясуць і спарьші-апошнія каласы, спарыш-сноп і спарыш-вянок, а таксама спарыня — закапаны у зямлю казалак хлеба. Аднафун-кцыянальна таму і даволі абстрактнае пажадлнне спору. Магічнае численне нашых продкау выкаристала падвойнасць спарыша для прыёмау імітатьіунай магіі: з мэтай забяспечыць падобную урадлівасць.

Анімістьічнае света разумение зрабіла Спарыша, Спешку-Спарышку живым! істотамі, надзеленьїмі тимі ж функцьіямі, што і сам прадмет: здоль-насцю забяспечваць спор.

Уяуленні аб Спарышы як бостве да волі відавочньїя, цікава таксама суаднясенне яго з нродкамі, даволі адметнае у кантэксце дажынкавай абраднасці. Гзта сувязь праяуляецца ужо у супастауленні спарыша-сна-па і спарині-"барадьі” з апошнімі каласамі як медыятарам паміж нашим і “іншим” света мі, акрамя таго, міфічнага Спарыша запрашаюць на кут, садзяць на золаце, частуюць тьіповьімі памінальнимі стравамі: мёдам, сытой, віном. Адметна, што вобраз Спарыша можа кантамінавацца ці то з міфічнай птушкай (яравая спарыня), ці то з матыльком (Спешка-Спа-ришка), а птушкі і матьількі у народнай традициі успрималіся як души памершых продкау. У гатим кантэксце цікава і суаднясенне Спарыша з боствам паміраючай і уваскрасаючай расліннасці —егіпецкім Асірьісам, балтьійскім Юмісам, якім припісваліся і хтанічньїя функциі, а таксама суаднясенні з дамавіком ("спорнікам") — адной з іпастасей продкау.

Атримліваем даволі незвычайнае сумяшчэнне у адным вобразе Спарыша выразна акрэсленых рыс боства і адначасова а дна го з прад-стаунікоу доманалогіі — дамавіка, а часам навам самога д'ябла: “Катора баба занімаіцця чародейством, то да яе пташка такая прилітає, спарыш завэцця, то чорт”. Па-першае, правамерна дапусціць, што Спарыш — сапраудны язьічніцкі ізман, якога хрисціянства перавяло на “зямлю”, паретварыушы у нячьісціка. Але народная свядомасць пакінула і Спа-рыша-бога, які як нельга лепей адпавядау самым запаветным марам зем-ляроба аб урадлівасці і дабрабыце.

Да разумення першаснага значэння Спарыша набліжае і супа-стауленне яго са змеем. Асабліва адметна успрыняцце Спарыша як вог-неннага змея (параун.: найменне спарині — чорнага зерня — галаунёй,

яе з’яуленне ад маніпуляцьій з галавешкамі). Паказальньїмі у супа-стауленні спариш — змей — агонь з’яуляюцца вера ванні аб вужах, звя-заных як з агнём, хатнім ачагом, так і з урадлівасцю палёу. Такім чынам, у аснове вобраза Спарыша ляжаць язьічніцкія уяуленні аб продках, ад якіх залежау дабрабыт земляроба, і аб змеі як універсальним бостве урадлівасці.

2.4. "Раёк”. Семантычна і функцыянальна да “спарышовых” песень набліжаиьі і так званыя “райкі” -лесні, якія уяуляюць сабой даволі строга вытрыманую структуру, заснаваную на запрашзнні гаспадаром Рая у хату, у гаспадарку. Найменне асиоунага вобраза песень выяуляе сувязь як з пчаліньїм роем, што заканамерна у кантэксце усёй жніунай абрад-насці, а таксама з імем хрьісціянскага святога Юрыя — апекуна селяніна у розных сельскагаспадарчых работах. У вобразе Рая увасобілася ідзя дабра, плоднасці, дастатку, урадлівасці. Ужо сам прыход такой істотьі у гаспадарку быу актам магічним, заклінальньш, накіраваньїм на забеспя-чэнне плену і здароуя на год наступны.

Натуральна, талочныя песні не маглі замкнуцца у вузкім коле уласна талочнай тзматьїкі. У талочным застоллі, асабліва пасля пачатко-вай абрадавай часткі, дзе усе было тэматычна і эмацыянальна звязана з талочным звычаем, рытуалам, выкананай працай, пачьіналі гучаць ліричньїя, бытавыя матывы.

Талака і талочныя песні садзейнічалі кансалідащлі абшчыны, давалі сельскім працаунікам фізічную, псіхалагічную і сацыялъную разрадку, служьілі мэтам зстэ^мчнага выхавання, садзейнічалі праяуленню творча га пачатку асобы і народу у цэлым, адпавядалі задачам пераемнасці пакаленняу, фарміраванню унутранага адзінства і нацыянальнай своеа-саблівасці духоунай культуры.

У заключніші 'выкладзены асноуныя тэарэтычныя вынш дысерта-цьіі. .

Вывучэнне талакі меркавала не толькі вылучэнне архаічньїх элемен-тау, але і апісанне усёй сукупнасці рытуальных дзеянняу у іх фактичным функцияііаваніїі. Гзта дало падставу бачыць у талацэ дастаткова скла даную рэальную карціну, у якой прадстаулена і больш позняе асэн-саванне абрадавых элементау і нават складывание іх у новы ритуальны тэкст (свята з пагоды сканчэння працы). Больш поуна абрадавая на-поуненасць узаемадапамогі виявілася у аграрных талоках. 1х акцыя-пальпая структура уключае шматлікія элементы аграрна-прадуцыра-вальнага характару (аблівалне, качание па зямлі, склад і характар рыту-

альнай ехы: наяунасць сюхэтау шлюбна-эратычнай тзматикі, матывы культа продкау).

Талочны абрад пранізаньї гльїбокімі міфалагічньїмі, рьітуальньїмі інтзнциямі, сэнс якіх моха быць выяулены пры супастауленні з інтимі каляндарньїмі і аказіянальнимі практиками У структуры талакі важнае месца займаюць сімвальї, як наприклад, апошнія каласы у час дажынка-вай талакі. На аснове їх функцыяиальнай характарьістьікі дажынкавы абрад можна інтзрпрзтаваць як рэдуцыраваны абрад-кантакт з “тым” светам, ад узаемадзеяшія з якім залежау будучи ураджай і дабрабыт ка-лектыва.

У талочних абрадах і звичаях знайшлі адлюстраванне своеа-саблівьія зиосіни чала века з прыродай, сацияльни вопит і специфіка успрыняцця свету. Талака виступає як ритуалізаваная форма узаемаадносін паміж усімі членамі вясковай супольнасці (як живьімі, так і мёртвым!), з'яуляецца адной з умоу сацыяльнага з'яднання, сацыяль-най салідарнасці.

Вербальна-музычную структуру абраду складаюць песні, якія адпа-ведна іх рытуальнаму призначанню дзеляцца на дзве групи. Да першай адносяцца тэксты з міфічньїмі матьівамі, песні, якія перадаюць характар талочнай працы і застолля, у другую увайшлі пераважна ліричньїя твори, традицыйна прымеркаваныя да талакі.

Аналіз талочных песень дазваляе зрабіць вывыд аб тим, што для іх характерна пзуная абрадавая примеркаванасць і функцияналькая за-дадзенасць. •

Матэрыялы, якія билі прааналізавани у дмсертациі, сведчаць аб тим, што- адна і тая ж міфалагема читаецца у фальклорных і зтнага-рафічних тзкстах. Найбольш істотни для рытуалу матыу забеспячзння плену паутараецца, перадаючися на розных “мовах” : у песнях-заклінаннях, у прадметних сімвалах — “барадзе”, вянку, каши,- у акцы-янальїаїм плане — качанні па зямлі, абліванні і г.д. Гэта забяспечвае устойлівасць усёй сістзми ритуалу, надзейнасць яе функцыянавання.

Феномен талакі дазваляе падийсці да праблемы суаднясення і адзінства вьітворча-утьілітарнага, звязаїшга уласна з працай, і духоуна-творчага, што виліваецца у мастацтва. Такая сінкрзтьічнасць плдк-рзслівае тыповае для архаічнан культури адухауленне утьілітарнага, ук-лючанасць яго у нарматиуна-ацзньвалиіую сістзму грамадства.

Талака існує як цалае, як рзальная з’ява. Незалежна ад абрадавай і міфалагічнан напоунеііасці яна можа быць ахарактарызавана з пункту

гледхання псіхалагічнага, сацыяльна-бытавога і г.д. Тэма “талака” як

цэлае не вычарпана. Вырашэнне многіх праблем гэтай тэмы дасць маг-чымасць падыйсцд да вельмі важких сучасних пьгганняу.

Асноуныя палахзнкі дисертациі адлюстраваїш у наступних публікациях аутара:

1. Культ продкау у дахинкавай абраднасці // Весці Акадзміі павук

Беяарусі. Серия грамадскіх навук, 1993, N 4. С.77 — 82, /на беларускай нове/. .

2. Дохшіковая “борода” как символ-медиатор // Жизнь. Смерть. Бессмертие. Материали научной конференции. СПб., 1993. С.30 — 31, /на рускай мове/.

3. Спариш: Бог ці д'ябал // Культура у Рзспубліци Беларуси гісторьія, сучасни стан і перспективи развіцця. Тззіси дакладау навуко-вай канфсрзнцьіі. Мн.,1993, /на беларускай мове/.

4. Поліфункцьіянальнасць абрадавага сімвалу (“барада” у дахьін-кавай абраднасці на Віцебшчине) // Віцебшчьіна старадауняя і сучасная. Тззіси дакладау навуковай канферзнциі Віцебск, 1993, /на беларускай мове/.

5. Талака: тзкст і кантзкст // Весці Акадзміі навук Беларусі. Серия грамадскіх навук. 1994, N 3. /на беларускай мове/.

Подписано к печати 21-Ич.^Формат60x841Л6 Уел. печ. л. -4,-іб Тираж -10С зкз. Бесплатно. Заказ 02%0. ИПП Госэкономплана Ресцубликн Беларусь.