автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.06
диссертация на тему: Тамсил в персидско-таджикской классической литературе IX-X вв.

Текст диссертации на тему "Тамсил в персидско-таджикской классической литературе IX-X вв."

АКАДЕМИЯМ ИЛМ^ОИ ^УМ^УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН института ЗАБОН В А АДАБИЁТИ РУДАКЙ

Ба уукми дастнавис

СО^ИБНАЗА РБЕКОВЛ Райхон Мамадаминбековна

ТАМСИЛ ДАР АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО^ИК

(АСР^ОИ IX-X)

г

10.01.06.-Адабиёти халвой Осиё ва Африк;о

Рисола

барои дарёфти дара^аи илмии • номзади илми филология

Ро^бари илмй: доктори илм^ои филологй

М. М УЛ Л ОА\М АД ОВ.

Душанбе - 2000 с

МУНДАРИЧ.А

МУКДЦДИМА........................................................................................................................................3"12

БОБИ ЯКУМ. Таърихи ташаккул ва тащввули жанри масал дар адабиёти аср^ои IX-X......................................

а) Таърихи пайдоиш ва такомули жанри масал. Хусусият^ои 13-30 жанрии он---------------------------------------------------------------------

б) Мавцеи масал дар адабиёти то^ик то аср^ои IX-X---------— 31- 41

в) Мацом ва корбурди жанри масал дар адабиёти аср^ои IX— 42-63

БОБИ ДУЮМ Санъати тамсил дар адабиёти форсу тоники аср^ои IX-X

а) Тамсил (ирсоли масал)-----------------------------------------------— 64- 70

б) Санъати тамсил дар адабиёти аср^ои IX-X..................................................71- 90

в) Сохтори таркибии тамсил....................................................................................................................91 -125

ХУЛОСА..............................................................................................................................................................125 -129

ФЕ^РИСТИ ТАМСИЛОТИ ИСТИФОДАШУДА......................................130-153

КИТОБНОМА................................................................................................154

МУКДЦДИМА

Тамсил ку^антарин навъи адабй буда, дар адабиёти халкдои олам собик;аи дерин дорад ва ба маънии миол ва ё намуна овардан далолат мекунад, ин мисол ва намуна^о баъзан дар матн ба маънои аслй ба кор нарафта, балки ба маънии ма^озй ба кор мераванд. Аз ^амин боис тамсилро ба ду навъ чудо кардан мумкин аст:

а) мисол овардан бо маънои ма^озй, ки бо унвони масал^ои рамзй маш^уранд;

б) бо маънои гайрима^озй омадани тамсил; Ин навъи тамсилро дар назм бештар бо унвони ирсол-ул-масал маъруфанд ва яке аз санъат^ои бадей ба шумор мераванд.

Вале тамсил яке аз жанр^ои адабиро низ ифода мекунад, ки бо унвони масал маъмул аст ва аз навъ^ои к;аблан зикргардидаи тамсил бо

хусусияти эпикй - ^икоягии худ фарк; мекунад, Он дар аср^ои VIII-VI то милод дар адабиёти Юнони цадим ба вучуд омада, аввалин бор дар асри V пеш аз милод дар адабиёти хаттй мавриди истифода к,арор гирифтааст.

Дар адабиёти то^ик х,ам ин жанри адабй решах,ои амик,и таърихй дорад. Масал^ои маш^ури давраи скифх,о дар бораи дустиву и^тимоъ, масал^о ба забони сугдй, масал-мунозираи "Дарахти Ассурик" ба забони па^лавй, инъикоси сюжети м

асал^ои маъмули давраи сугдй дар девораи хароба^ои Пан^акент, асар^ои гиронба^ои тамсилии "Калила ва Димна", "Марзбоннома" аз тавач,ч,у^и хоси азуш адаб ба ин жанри адабй ша^одат меди^анд.

Таърихи та^аввули ин жанр дар адабиёти хаттй ва шифо^ии мардуми олам аз тарафи му^ак;к;ик;они зиёде мавриди омузиш к;арор гирифтааст. Тах,к;ик;и масъалаи пайдоиш ва такомули масал дар осори адабии аср^ои IX-X ба баъзе ^анба^ои такомули адабиёти форсу то^ик равшанй меандозад. Омузиши навъх,ои тамсил хусусият^ои муштарак ва тафовути онх.о аз х,амдигар, алоцамандиаш бо жанрх,ои дигар барои

муайян намудани малому вижаги^ои масал дар сарогози ташаккули адабиёти форсу то^ик ва такомули он дар давра^ои баъдинаи адабиёт мусоидат менамояд.

Дар бораи замону макон, омил^ои пайдоиш ва назариях.ои мухталифи генеративй, чугрофй ва и^тимой, инчунин мак;оми масал дар адабиёти Шарк;у Fap6 дар "Куллиёти фолклори то^ик" маълумоти муфассал омадааст. (41)

Мух,ак;к;ик;и эронй Таципури Номдориён низ бахше аз китоби "Рамз ва достойной рамзй"-ашро ба масъалаи мазкур бахшида, то андозае мак;оми тамсилу масалро дар адабиёти тасаввуфй ва дигар таълимоти фалсафй муайян намудааст. Ба андешаи у яке аз сабаб^ои пайдоиши тамсил, хусусан, тамсил^ои рамзии сиёсй таре аст: "Дар тамсил^ои сиёсй ангеза^ои катмони маънй ва гироише ба тамсили рамзй таре аз х.окими ситамгар ва к;удрати сиёсии ^оким бар чомеа аст(85,119). Т. Номдориён сабаби пайдоиши масал^ои гайрисиёсро дар китобх,ои мук;аддаси К,уръон, Ин^ил ва Таврот чунин тавзе^ меди^ад:"... го^е низ андеша ё паёми мактум сиёсй нест, балки ^ак,ик;ате ё андешае гайрисиёсй, масалан ирфонст, ки аз тарик,и тафаккур ва та^рибаи шахей х,осил шудааст" (85,119).

Мух,акдик; омили дигари пайдоиши масалро чунин к;аламдод намудааст, ки он"... ношй аз ак;ида ба таъсири амицтар ва низ лаззати адабй, ^осил аз баёни мустав;ими маънй ва паём аст. Фарцият ва кушиши зе^ни хонанда барои кашфи маънии мактум дар як асар х,ам боиси лаззати бештар ва х,ам сабаби таъсир ва нуфузи пойдортару амик;тари маънй ва паёми асар дар зе^ни хонанда мешавад"(85,118) Тибк;и маълумоти у "^амоса^ои ^омерй ва асотир^ои юнониро низ аз х,амон к,арни шашуми к;абл аз милод чун тамсил^ои рамзй пиндошта ва таъриф кардаанд. Дар саросари рузгори бостону К,уруни Вустой ва Ренессанс бар ин ак;ида таъкид ва царор мешавад, ки шоирони к;адим х^аким ва файласуфоне буданд, ки барои ^ифзи розгой мук;аддас аз афроди нодон ва кофар

^ак;оиь<;и ру^онй, ахлок;й ва илмиро дар зери афсона^ои зебое дар бораи худоён ва кдорамонони асотирй пиго;он мекарданд"(В5, 119).Т.Номдориён хусусият^ои масал ва анвои онро зикр намуда, бар он аст, ки муаллифи муайян ё ба кадом халк;у миллат тааллук; доштани бештари масал^оро мук;аррар кардан гайриимкон аст.

Ро^еъ ба хусусият^ои фарк;кунандаи масал аз дигар жанр^ои адабй шодравон Мулло^он Фозилов низ баъзе муло^иза^ои ч,олиб доранд(69). Му^ак^ик, Сох,иб Табаров навъ^ои гуногуни масалро аз руи унсурх,ои таркибй ва шакл^ои мухталифи он ба масали муколама, масали гуфтугуй, масали драма, масали сермо^аро, масали новелла, памфлет, масали ^икматомез, тарбиявй, ривоятй, нак;лй, та^кия, х,ач,вй, шеъри тамсилй, масали афсона ва матал тацсимбандй намудааст(62).

Му^ак;к;ик;и рус А.А.Потебня низ хусусият^ои ин жанр, такомул ва иртиботи онро бо дигар жанр^о зикр менамояд. Ба андешаи у, масалро бояд аз ^и^ати истифодаи амалии он мавриди омузиш к;арор дод, зеро "масал то андозае ба андешаву тафаккури инсон таъсир расонда, ч,авоби тайёрест ба муносибат^ои гуногуни инсонй ва ^одисаю воцеахои мухталифи ^аётй"(57,65).А. Потебня тафовути жанри масалро аз дигар жанр^о, минчумла, жанр^ои калони ^амосй таъкид намуда, мегуяд: "масал он год, мавриди истифодаи амалй царор мегирад, ки агар рафти вок;еа аз тасвири муфассали к;а^рамони масал ва хислат^ои он орй бошад"(57, 67). Му^ак,к,ик, хусусияти асосии масалро ба тартиби зерин номбар намудааст:

1. Масал бидуни вок;еа вуч,уд дошта наметавонад.

2. Куто^баёнии масал ва ^авоби тайёр будани он ба ^одисаву вок;еа^ои х,аётй. Масал бо ин хусусияташ ^ам аз дигар жанр^ои ^амосй: х,икоя, повеет, роман фар»; мекунад.

3. Масалнавис барои ба тасвири муфассали к;а^рамон напардохтан кдорамонеро интихоб менамояд, ки хусусияти ягонаи рамзй дорад ва барои ин бештар х,айвонотро истифода мебаранд.

А.А. Потебня инчунин менависад: "барои ^адафи масал вок;еа бояд то нуцтае идома ёбад, ки барои истифодаи амалии он нисбат ба ^одиса ё вок;еаи мушаххаси ^аётй зарур бошад"(57, 67). Номбурда барои тацвияти ин андеша масале аз осори масалнависи маш^ур юнонй Эзоп овардааст бад-ин мазмун: пирамарде дар чангал х,езум шикаста, банди онро ба китф бардошт. Чун бораш хеле вазнин буд, бемадор шуда, аз цувват монд ва х,езумро партофта, маргро чуё шуд. Марг дарзамон ^озир шуд ва пурсид, ки чй матлабе дорад. Пирамард гуфт: мехо^ам, ки ^езумро бардошта ба китфам нш>й(57, 67).

Воцеаи масал дар ^амин ^о хотима меёбад, ки барои ифодаи маънои асосии он мувофик; аст.

Муаллифи рисолаи "Проблемаи жанри латифа" С.Ма^диев масали мазкурро латифа шуморида, далел^ое меоварад, ки добили к;абул нестанд. Ба андешаи у бояд вок;еа баъди вохурии пирамард бо марг идома меёфт. ^амчунин му^ак,к;ик; зиддияти гуфтору кирдор ва набудани рамзу ма^озро барои тасдици андешаи худ овардааст.

Дар як гуру^и масал^о чй тавр ан^ом ёфтани вок;еа ^атмй нест, яъне маънои масал дар равиши вок;еа ифода меёбад. Дар масали Эзоп низ зиддияти гуфтору кирдори пирамард дар рафти вок,еа ва мазмуни масал ошкор мегардад. ^амчунин ба ^айси к;а^рамон интихоб шудани пирамард, х,езумкашй ва вазнинии банди ^езум маънои рамзй-ма^озй доранд. Масалнавис метавонист марде, ч,авоне ё умуман шахсе гуфта, онро цахрамони масал к;арор ди^ад, вале ин ч,о ма^з к;ах,рамоне зарур буд, ки аз умри у му^лати каме бок;й монд бошад, вале то ба ^ануз ба ^аёт дилгармй дорад. Пас ^адафи масал ин аст, ки инсон дар зиндагй баъзан ба нокоми^о дучор шуда, тайёр аст, ки ба х,аёт падруд гуяд ва ин як ^одисаи якла^заинаи равонй аст, яъне мавриде, ки шахе аз х,аёт ноумед мегардад ва ягона ро^и халосиро дар марг мебинад, аммо бо дурахши шуълаи умеде ^аётро афзалтар мешуморад. Дар масали Эзоп аз о^анги ^а^вии латифа низ асаре дида намешавад.

Дар рисолаи зикршудаи С.Мах,диев(62) умумияти масал бо дигар жанр^о, аз чумла, латифа, ^амчунин хусусият^ои фарцунандаи ош,о мавриди баррасй к;арор гирифтаанд.

Дар "Анвои адабй"-и му^ак;к;ик;и эронй Сируси Шамисо тамсил ба ду навъ: таърихиву сиёсй ва орову ацоид чудо шудааст. Дар тамсили навъи аввал "шахсият^о ва омили он^о шахсият^ову ^аводис, вок,еаву таърихеро мумассал мекунанд"(93, 388). Дар тамсили гуру^и дуюм "шахсият^о мафо^ими и^тимой ва таърихеро мумассал мекунанд"(93,388). Мух,ак,к;и^и мазкур ба навъ^ои дигари тамсил - фабула, парабола, эгземплум х,ам ишора менамояд, ки дар адабиёти Fap6 рои^анд. Дар адабиёти точ,ик бошад ^амаи ин навъ^о тан^о бо мафхуми масал ё тамсил ифода мешаванд. Сируси Шамисо барои так,вияти андеша^ояш дар боби масал ва анвои он аз осори устоди назм Абуабдулло^и Рудакй, Абушакури Балхй, Ибни Сино, Асадии Туей, Носири Хусрав, Саноии Разнавй, Аттори Нишопурй, Ч,алолиддини Румй, Абдура^мони Ч,омй, Сайидои Насафй, Убайди Зоконй намуна^о овардааст.

Роч,еъ ба таърихи ин жанр дар адабиёти форсу то^ик дар таздицоти ховаршиноси маъруф И.С.Брагинский (28) низ баъзе к,айдх,ои ч,олиб ба

U

назар мерасанд. У дар асари марбут ба таърихи фолклори то^икаш намунаи масал^о ва ба кадом давра мутааллик, будани он^оро зикр намудааст. Ба андешаи мух>ак,к,ик, унсурхри э^одиёти да^онии халк, мин^умла, масал^оро на тан^о дар осори шоирони классик, балки дар дохили матнх,ои динй низ ^устан лозим аст. Дар воцеъ бештари масал^ои цадимй ва баъдина дар таълимоти мухталифи динй ба таври фаровон ба чашм мерасанд. Намунаи масал^ои зикрнамудаи И.С.Брагинский барои омузиши амик;и масал мусоидат менамоянд.

Муаллифи асари калон^а^ми "Сабкшиноси" Маликушшуаро Бах,ор (109) "Марзбоннома"-ро асари тамсилие медонад, ки ба услуби" Калила ва Димна" таълиф гардидааст(109,115). Тибк;и маълумоти М. Бах,ор дар аади халифа Аббос китоб^ои зиёде аз забони па^лавй ба арабй тарчума

гардидаанд, ки яке аз он^о асари тамсилии "Рубо^у хурус" мебошад(108,39). Муаллифи мазкур "Дарахти Ассурик"-рой аз чумлаи 70 китоби дар ах,ди Ашкониён таълифшуда медонад.

Бештари муаррихон "Калила ва Димна", "Синдбоднома", "Марзбоннома"-ро ^амчун осори тамсилии то асри X ба к;алам додаанд, вале мутаассифона, матни аслии ощо то ба замони мо нарасидааст. Бе^тарин асари тамсилии асри X "Калила ва Димна"-и манзуми Рудакй, ^амчунин "Синдбоднома"-и у мебошад, ки то замони мо аз он тан^о абёти парокандае бок;й мондааст. Бояд гуфт, ки аввалин бор мусташршди олмонй Паул ^орн иртиботи баъзе байтной осори устод Рудакиро ба манзума^ои мазкур зикр намуд(3,40) ва баъдан Сайд Нафисй(13), Ш.^усейнзода(75), Р.Алиев(14), У.Каримов(38) ин абёти ишорашуда ва бархи дигарро аз осори Рудакй пайдо намуда бо намуна^ои насрии "Калилаву Димна" ва"Синдбоднома" мук;оиса кардаанд ва муцаррар гардид, ки мазмуни абёти пайдошуда бо ^икоя^ои "Калилаву Димна" ва " Синдбоднома" мувофик;анд. Маълумоти бештари мух,ак,к;ик;он дар бораи сарчашма^о ва таърихи ин асар ба ЧУ3 иловаи баъзе ному сана^о аз ^амдигар фарк;ияти ч,иддие надоанд. Тан^о дар кори мух.аадик.и маъруф Сайд Нафисй дар ин бобат муфассалтар зикр шудааст.У к;абл аз дарчи таърихи ин асар «Худойнома»-и па^лавиро меоварад ва дар мук;аддимаи он ба таърихи тарчума ва назми "Калила ва Димна" низ ишора шудааст.

Дар "Шох|нома"-и Абулк;осим Фирдавсй низ ро^еъ ба таърихи назми "Калила ва Димна" маълумоте зикр шудааст. Му^ак;к;ик; Забеулло^и Сафо аз гуфтори Фирдавсй хулоса менамояд, ки назми ин асар ^ангоми нобиноии шоир ба вук;уъ омадааст.

Аз баъзе абёти бозмондаи достони Абушакури Балхй "Офариннома" пайдост, ки унсур^ои тамсилй дар он^о к,авианд. Нисбати ин масъала ба таври муфассал му^ак;к;ик,он Абдуганй Мирзоев, Забеулло^и Сафо, Е. Э.Бертелс к;айду ишора^о намудаанд. Дар кори му^ак;к;ик,они номбурда низ баъзе чщат^ои пайдоиши масал, хусусият^ои жанрй ва таърихи такомули

он дар адабиёти то^ик мавриди омузишу баррасй царор гирифтааст ва хулосаву натич,ах,ои эшон ба баъзе масъала^ои мавриди та^к,ик, равшанй меандозанд. Тамсил ^амчун санъати бадей дар шакли мансур ^ануз дар к;адимтарин осори адабй ба чашм мерасад. Бе^тарин намунах,ои он дар Бунда^ишн, Денкард, достони па^лавии "Корномаи Ардашери Бобакон", китобх,ои муцаддаси Ин^илу Таврот ва К,уръони ма^ид ба назар мерасанд, ки бештар бо унвони масалх,ои рамзй ё парабола маъмуланд.

Ин навъи масалро к;адимтарин анвои тамсил ба шумор мераванд ва тавре ки му^ак^ик, А^мади Ба^манёр тазаккур меди^ад, инсон пеш аз шеъргуиаш ихтирои масал намудааст, то онро дар му^оварати худ ба кор барад. Баъдан дар асоси онх,о бо со^иб гаштан ба меъёр^ои муайяни адабй тамсил ба жанри ало^ида табдил ёфт.

Дар адабиёти аср^ои IX-X тамсилх,ои мансур дар осори фалсафии Ибни Сино ба назар мерасанд, ки барои баёни ак,идах,ои ирфонии у ба кор бурда шудаанд. Ин мавзуъ ба таври муфассал дар кори Так,ипури Номдориён баррасй гаштааст(85,351).

Истифодаи масал дар назм бо унвони ирсол-ул-масал маъмул аства он аз масалх,ои мансур тан^о бо к;олаби шеърй фарк; мекунад.

^ануз дар асри XI Мух,аммад ибн Умари Родуёнй ин санъати

бадеиро дар "Тарч,умон-ул-балога"(10) бо унвони "фасл фи ирсол ил масал фи байт" ва навъи мураккабтари онро ирсол-ул- масалайн шарх, дода, намуна^ояшро аз ашъори Шах.иди Балхй, Унсурй, К,амарй зикр

намудааст. Дар "^адои^-ус-се^р" (50) низ ин санъат ба ^амин маънй тавзех,

ёфтааст, ки аз тавзе^и асари к,аблй тафовуте надорад. Дар "Ал-муъ^ам"-и Шамси К,айси Розй тамсил як навъи истиора, аництараш "хуштар аз истиораи му^аррад" цаламдод шудааст (11, 294). Муаллифи "Асрор - ал-балога" бошад санъати мазкурро як навъи ташбех, шуморида, онро чун анвои мустакдп напазируфтааст. Ба андешаи у бояд " ба воситаи тамсил аз як чизи нитону пушида ба як чизи равшан ва ошкор бирасанд ва аз паси

киноя ба тасрех, даст ёбанд ва инсон дуст дорад вак;те чизе ба вай ёд меди^й, барояш чизе бигуй, ки онро бе^тар дарёбад "(101, 65).

Дар "Рамз ва достойной рамзй"(85) дар к;исмати марбут ба тамсил чун санъати бадей иртиботи масалу тамсил ва ташбе^ро таъкид намуда ва муаллифи асар муътак,ид бар он аст, ки тамсил як навъи ташбех, мебошад.

Сируси Шамисо иртиботи тамсилу ташбе^ро возе^тар муайян намуда, тамсилро санъати бадей мустацил медонад ва тафовути тамсил, ташбе^и мураккабу тамсилиро зикр намудааст. ^амзамон у ба фарк;ияти тамсилу рамз ишора намуда мегуяд:" Сумбул (рамз-Р.С.) ба^с дар вожа аст, ^ол он ки тамсил баз;с дар чумла ва калом аст" (104, 206).

Ю.Бобоев тамсилро тан^о як навъи ма^оз цаламдод менамояд ва дар ин сурат вазифаи тамсил махдудтар мегардад. Ба андешаи мо таърифи комилтари тамсил дар "Лутати истило^оти адабиётштносй" (26) оварда шуда, ки хусуият ва навъ^ои тамсилорой ба таври возе^ нишон до да шудааст. Дар таърифи Т.Зех.нй иртиботи тамсил бо санъати тазмин зикр шудааст ва ба андешаи ин муаллиф, зарбулмасалу мак;ол ба таври ирсол-ул-масал тазмин мешаванд. Ин ягона таърифест, ки дар он иртиботи зарбулмасалу мак;ол ва ирсоли масал к;айд шудааст. Ба андешаи Т. Зе^нй санъати тамсил ё ирсоли масал бештар дар осори пайравони сабки х,индй ба назар мерасад ва ин санъатро асоси ин сабк ба к;алам додаанд.

Ба андешаи Алавии Мук;аддам : "тамсил бе^тарин василаест, ки ак;л ба он васила маънии гайрима^сусро барои афроди кундзе^н ма^сус менамояд ва парда аз руи х,ак;оик;и ак;лй бармедорад ва ^ар ношинохтаеро шинохта мегардонад, зеро го^е аст, ки тудае аз мардум баро^ини ак;лиро наметавонанд бо содагй дарк кунанд ва аз ро^и тамсил ха^оик;ро бештар метавон таф^им кард."( 86, 51). Таздици масал^ои"Шо^нома"-и Фирдавсй ва "Маснавии маънавй"-и Ч,алолиддини Румй аз тарафи Алиризо Мансури Муид сурат гирифтааст. (103), вале бояд тазаккур дод, ки му^аадик, бо ч,амъоварии тамсилоти осори ин ду суханвар, тах,лили мазмун ва муайян намудани мавцеи корбурди он^о иктифо намудааст. Яъне та^к;ик;и сохтори

таркибии ин тамсилот дар канор монда, му^ак^ик; бештар ба а^амияти амалии тамсил диктат додааст. Вале зикри он ч;оиз аст, ки то ^ануз та^к,ик;оти А.М.Муид роч,еъ ба санъати тамсил дар адабиёти форсу то^ик ягона аст. Бояд зикр намуд, ки то ба х,ол хусусият^ои тамсилу масал ва корбурди он дар назми классикии форсу то^ик умуман ва бахусус, дар адабиёти аср^ои IX-X ба дара^аи кофй тах,к;ик, нашудааст. Мак;сад ва вазифаи рисолаи мо аз он иборат аст, ки пайдоиш ва малому арзиши тамсилро дар осори адабии царн^ои IX-X равшан намояд. Тахдици мавзуи мазкур аз он чих,ат багоят му^им аст, ки намуна^ои тамсил дар ^ами�