автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Татарская повесть 80-90-х гг. XX века

Текст диссертации на тему "Татарская повесть 80-90-х гг. XX века"

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

Фаттахов Ильгам Фаилевич

Татарская повесть 80 - 90-х гг. XX века (эпоха и образ автора)

Специальность 10. 01. 02. - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель -доктор филологических наук, профессор Галиуллин Т.Н.

Казань - 2002

казан деулет университеты

Кулъязма хокукында

Фэттахов ИлЪам Файл улы

XX гасырныц 80 - 90 еллар татар повеете (чор Ьэм автор образы)

Белгечлек 10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары

едэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж,э очен твкъдим ителгэн диссертация

Фенни я^итэкче - филология фэннере докторы, профессор Галиуллин Т.н.

Эчтэлек

Кереш 3

Беренче булек. XX гасырныц 80 - 90 еллар татар

повестенда чор Иэм автор образы 18

1.1. Чор тэрэзэсендэ автор 18

1.2. Авыр уткэн ечен сызлану 49

Икенче булек. Хэзерге татар повестеныц усеш офыклары 80

2.1. 80-90 еллар татар повестеныц жанрлык хасиятлэре 80

2.2. Тематик Ъэм сэнгати терлелеккэ омтылып 114

Йомгак 137

Кулланылган эдэбият исемлеге 142

Кушымта 161

Кереш

Татар повестей ейрене торган чор уз эчене XX гасырнын, 80 - 90 елларын ала. Бу катлаулы борылышлар деверенде да татар едебияты, шул исептен аньщ прозасы даими усеште булды. Бугенге едеби процессларны эзлекле кузетеп баручы профессор Т.Н.Галиуллин болай дип язды: «Элегрек татар едебиятыньщ кендеге Хесэн Туфан белен Сибгат Хеким кулында иде. Хвзер елем прозаиклар кулында»1.

Л^эмгыятьтаге демократии узгерешлер язучыларга, едеби традициялерне Ием милли узенчелеклерне саклаган хэлдэ, халкыбызныц тарихи утконен дерес итеп сурэтлэргэ, миллвтебезнен, меЬим проблемаларын кен тэртибене куярга ярдэм итте. Татар прозачылары, тормыш талоп иткончо, «урта» жанрныц куп тврлерендэ нетиж;вле эшлоделэр. Ченки хвзерге татар повестеныц идея-эстетик яктан баюын тээмин итуче яца этвргечлэр барлыкка килде.

Теманын актуальлеге. «XX гасырныц 80 - 90 еллар татар повеете (чор Ьом автор образы)» диген темага диссертация язу татар адэбият белеме алдында торган бурычлар белен аерылгысыз бейле, табигый рэвештэ шулардан усеп чыга.

Бугенге эдэби вэзгыятьне ейрэну едебият белеме фэненец гомумэн меИим бурычы санала. 80 - 90 еллар татар повеете фенде еле тикшерелмеген.

Шул чорда повесть жанры чыннан да аерым усеш кичерде. Бер яктан, лирика едеби мейданда яулаган урлерен югалтты,

1 Галиуллин Т.Н. Дэгъва: Хикэялвр, публицистика, вдэби твнкыйть. -Казан: Татар, кит. нэшр., 1995. - 197 б.

аныц алтмышынчы елларда тоткан абруйлы даращасе кимеде. Икенче яктан, эпик жанрлар арасында повесть алга чыкты, узгарешларга иц сизгер, харакатчан тер буларак калыкты.

Шуца да бугенге татар повестьлары яцача фикерлап, тафсилле тикшеренуне талап ита. Диссертацияда чор Ьам автор образы проблемасы тарихи Ьам жанрлык хасиятлоре ягыннан ейранела, уткан гасырныц соцгы унъеллыкларында татар повестеныц усеш офыклары, тематик Ьам сангати терлелеге кузатела, жанрньщ актив терларе карала. Автор Иэм чор проблемасыннан килеп, диссертация темасынын, актуальлеге хезерге татар повестеныц табигатен купъяклы Ивм тирэнтен ейрвну омтылышы белан билгелена. Бугенге татар повестьларын тикшеру адабиятны айдап баручы адипларнец иж;ат активлыгын, чынбарлыкны суратлау чараларыныц еш кулланыла торганнарын тулырак ачарга, Ьар конкрет повестьта автор айтерга телаган фикернец - язучы идеясенец аЬамиятлелеген Иам аныц ни равешле чагылуын курсетерга, бу узгарешларнец заман сулышына ни дараж;ада щавап бируен ачыкларга ярдам ита.

80 елларныц II яртысында - 90 елларда милли ацдагы, деньяны кабул итудаге кискен демократии узгарешлар язучыларга чорны танып белу кырын кицайтерга ярдом итте. Тормышны терле яктан сенгатьча тасвирлау, уртак Ватанны и^тимагый-саяси узгартеп коруга объектив караш шул чорда донья курган повестьларда аеруча калку чагылды. Шуца кура хезматта мондый асарларне анализлау игътибар узагена алына.

80 елларныц икенче яртысында татар повеете - иж;ат юналешларе, композицион яцалык, жанр хасиятларе ягыннан булсын - усешенец яца бер даверена аяк басты. Идеологии, эстетик, хатта ахлакый тыюлар алынды. Татар адабиятында

яцарак куренешлар: модернизм, постмодернизм калкып чыкты. Повестьларыбызда иж;тимагый юналештан миллилеккэ кучу кузатела башлады, ана телебезнен, аИаце тулы кечка яцгырады, моцы, сафлыгы айланеп кайтты. Чачма асарларнец теп йеген узена алган повестьта хазер фикерлау ифрат байый, терлелана. Суз, ж;емла гаять тыгызлана, кулем кими. Романга тартым калын-калын повестьлар урынын тар майданда олы фикерлар айтуга омтылган асарлар ала. Бугенге укучы милли идеяле, милли бизэкле, заманньщ актуаль проблемаларын кутэрган, алар турында кубрак магълумат туплаган повестьларны тизрак кабул ита, куцелене ала.

Узгэртеп кору сеясате натил^асенда хабердарлык, фикер терлелеге, суз Ьам матбугат, дин иреге килде. Эдабият социалистик реализм методы кысаларыннан котылып, иркен сулыш алды. XX гасыр татар едебиятыньщ зур бер этабы -совет чоры тамамланды. Яда заман татар адабияты, форсаттан файдаланып, тиз арада яхшы натил^алар бирерга омтылды.

Повесть жанрында аксакаллар да, урта Иам яшь буын язучылар да актив ия^ат ита, ченки ул замана талапларена тиз я^авап бира. 80 - 90 елларда Г.Баширов, Э.Еники кебек олпат затларныц асарларе курена, повестьларныц купчелеге

A.Гыйлащев, М.МеЬдиев, Э.Баянов, Г.Ахунов, Б.Камалов,

B.Нуруллин, Т.Эйди, М.Юныс Ьам башка ищат осталарыныц каламнарена туры кила. Р.Валиев («Яшисе кила!», «Иске сагать дерес йери»), М.Галиев («Ерак урман авазы», «Нигез») кебек шагыйрьлар, драматург Т.Мицнуллин да («Хесен Вагыйзович», икенче исеме - «Мин») повесть жанрында уцышлы гына каламнарен сынап карадылар. Бу терлелекне тормыш кырыслану, вакыт тыгызлану, фикер туплану, куцелдагене айтеп калырга ашкыну белан ацлатырга мемкин.

Прозабызныц башка жанрларында мондый куренеш кузвтелми диярлек.

Элканнар бу чорда татар повестеньщ магънави диапазонын кицайту юналешенда кыю эзланулар алып баралар. Ищатынын, соцгы елларында Г.Башировны, Э.Еникине жанрныц классик кысалары гына канэгатьлвндерми. Аларнын, «Квзге ачы щилларда», «Соцгы китап», «Кояш баер алдыннан» повестьлары нигезде автобиографик яиса танкыйди-публицистик характерда. М.МаИдиев моцсулыкны документальлек белен уреп бара («Торналар тешкан л^ирда», «Бахиллашу»). А.Гыйлаж;ев «Этач менган читенге...» повестенда сатираны уцышлы куллана. М.Юныс, героизмны лиризм белан кушып, «Биектэ калу» асарен иж;ат ита. В.Нуруллин исе жанрныц беллетристик терен ж;анландырып ж;ибара («Калакат»).

Элбатта, татар повестеньщ хазерге халатен Ьам усеш мемкинлекларен тарихи утканнан, гомуми контексттан башка ацлау мемкин тугел. Масалан, А.Гыйлаж;ев, Э.Баянов, М.МаЬдиев, В.Нуруллин иж;атларыныц чишме башын илленче еллар ахырыннан - алтмышынчы еллардан эзлау гена киракле натиж;еларга алып килер.

Хазерге татар повеете осталары иц элек миллатебезнец олы чынбарлыкта тоткан урынын, рухи деньясын, ехлакый йезен ачарга омтылалар. Язучыларыбыз милли характерлар тудырып кына калмыйлар, балки гомумроссия, гомумкешелек масьалаларена да кереп киталар. Бу куренеш адабиятларныц узара таэсире, уртак омтылышы, аралашып яшаве, усуе турында сейли. Заманында В.Г.Белинский шул хакта болай диган иде: «Халыклар узларен кешелекнец беек гаиласе

егъзалары дип ацлый Ьем уз миллетенен, рухи хезинелерен бер-берсе белен туганнарча булеше башлый»1.

Татар язучылары буген де купмедер дерея^еде Россия Федерациясе халыклары едебияты тарихын язуда катнашалар. Тарихны тудыручы миллетлер узлеренец бвтен уцышлары Ьем ачы теяфибелере белен берге суретлене.

Милли едебият традициялере татар едиплере ечен ныклы эчке таяныч булып тора. Алар ярдеменде прозачыларыбыз татар халкыныц усеш юлында барлыкка килген психологиясен, холкын, милли ац узенчелеклерен ачарга омтылалар. Шул ук вакытта едебиятларныц бер-берсене йогынтысы тормышнын, мегънесе, гармониясе, хакыйкать, гаделлек, явызлык, кешелеклелек, матурлык, ехлак кебек мецгелек темаларны нетил^еле тасвирлау ечен кумек сенгать теяфибесе тупларга булыша. Бу темаларга мереж;егать иту уз медениятецнен; милли йезен югалтуга китерми. Киресенче, гомумфонда халыкньщ рухи, социаль-икътисадый усеше билгелерен тагын да ачыграк курсете.

Татар повестеньщ усеше башка жанрларга да бейле. Прозачыларыбыз терле жанрларда (очерк, хикея, повесть, роман, дилогия, трилогия Ь.б.) ищат итеп, психологик анализ алымнарын куллануда, чынбарлык куренешлерен фелсефи ацлауда, ехлак Ием едеп месьелелерен тикшеруде, каИарманнарыныц куцел деньясын ачуда шактый уцышларга ирештелер.

1 Белинский В.Г. Полн. собр. соч. В 12-ти томах. Т. 7. - М., 1955. - С. 45.

2 Мопассан Ги де. Полн. собр. соч. В 12-ти томах. Т. 8. - М.: Изд-во АН СССР, 1958. - С. 18.

«Бетен деньясында бер-берсенв абсолют охшаган ике ком бертеге, ике чебен, ике кул яки борын эзлэп тапмассын,»1, -диген Ги де Мопассан. Бер-берсенэ тулысынча охшаган повесть л ар да юк. «Чын сенгать есеренец Ьербер конкрет формасы кабатланмый торган»2 беремлек. Икенче терле ейткенде, hep суз остасы узенец авторлык тавышы, узекке алган суретлеу чаралары белен индивидуум.

Повесть жанры даими херекетленеп, сыйфат узгэрешлере кичере-кичере усе. Табигый ки, бу процесс езлексез девам ите. Мондый эзленулер кайчак уцышлымы яки уцышсызмы, аларныц нетия^елере табыш буламы яисе, киресенче, узлеренец кайбер яхшы сыйфатларын югалтамы - сорау ене шунда гына. Эдебият белеменде повесть жанрыныц усеше нинди юнелеште Ьем нинди интенсивлык белен девам итуе хакында узган гасырныц едебиятка алып килген уцышларын heM кайтыш якларын беялегендеге кебек бертесле гене ж;аваплар була алмый. Мегаен, бу ж;еИеттен А.М.Зверев фикере белен 1шчничек килешмиче мемкин тугелдер: «XX гасырныц сенгатьке алып килген барча яца сыйфатларын табу яки югалту дип таныргамы диген бехеслер бу йезнец ахырында да бетмес»3.

Бугенге едеби везгыять катлаулы тарихи чорда бара. Ж,емгыятьне социаль узгертеп кору гына тугел, куп кене яца ехлакый-эстетик кыймметлер табылган, беришесе югалган,

1 Мопассан Ги де. Полн. собр. соч. В 12-ти томах. Т. 8. - М.: Изд-во АН СССР, 1958. - С. 18.

2 Кузьмичев И.К. Введение в теорию классификации литературных жанров // Жанры советской литературы: Вопросы теории и истории. -Горький: Изд-во Горьк. ун-та, 1968. - С. 74.

3 Зверев A.M. XX век как литературная эпоха // Вопросы литературы. -1992. - №11. - С. 55.

алмашынган заманда яшибез. Бу тертипсез херекат едебиятньщ барлык жанрлары усешенде уз эзен калдыра. Кучеш чоры адабияты узенец хикматларе белан безне гая^еп лен дере. «Хазерге адабиятта хаотик равешта едеби чорлар гына тугел, медани катламнар да кушылып беткан, адеби агымнар, эстетик системалар капма-каршы куелган, бетен бер маданиятлар укмашкан»1.

Элеге куренеш татар едебиятына да хас. Мегълум ки, мецъеллык бай тарихы булган едебиятыбыз, уз милли йезен саклаган хелде, Кенчыгыш, Кенбатыш, рус едебиятлары йогынтысында усте. Маданиятебез аеруча рус мохиты таэсирен тоеп яши.

Без татар повестеныц усеш юнелешлэрен бугенге кен кузлегеннан килеп беялерга тырышабыз. Фикеребезче, хазерге татар прозасындагы узгарешларне накъ мене повесть жанры аша тагын да ачыграк кузалларга мемкин. Шушы яктан И.К.Кузьмичев карашына кушылабыз: «Эдебиятны булгенде нигез итеп нерсене алырга соц? телне? стильне? образны яки сюжетны? Белки, суретлеу предметын яки сенгатьче гомумилештеру ысулындыр? Санап чыгылган бетен билгелар классификациями; нигезе булып хезмат ита алалар, эмма башлангыч, беренчел принцип булып, безнещ карашка, жанр буленеше принцибы санала»2.

Повесть жанрына «Татар теленец ацлатмалы сузлеге»нде мондый билгелеме биреле: «Романнан - сюжетыныц гадирак

1 Голубков М. Литературные алгоритмы // Москва. - 1992. - №2-4. - С.

193.

heM кулэменец кечерек, хикеяден исе зуррак булуы белен аерыла торган эдэби есер; озын хикая»1.

С.И.Ожегов узенец сузлегенде урта эпик форма саналучы повестьны: «Романга Караганда гадирэк сюжетлы эдэби чэчмэ есэр»2, - дип баяли.

Л.Тимофеев фикеренча, повесть тормышньщ билгеле бер чорын Ьам бернича эпизодны эчена ала3.

«Эдэбият белеме сузлеге»нда повесть турында тафсилле ацлатма урын алган: «Повесть - эпик чачма асар. Аерым очракларда шигырь белан да язылган булырга мемкин (шигъри повесть). Борынгы рус эдэбиятында ниндидер вакыйга турында сейлеген hap асарне повесть дип атаганнар. Эдебият белеменда проза асарен эре, урта, кече формата (роман, повесть, хикая яки новелла) булеп карау бар. Бу беркадар шартлы буленеш Ьам болай булганда эсэрнец куламе тугел, эсер да тасвирланган тормыш вакыйгаларыныц урын haM вакыт улчемнеренец куламе, сюжет-композиция узенчалекларе кузда тотыла. Бу яктан килеп Караганда повесть роман белан хикая арасында тора...»4.

Эмма искэртасе кила: чынбарлыкныц вакыйга-куренешлэрен суретлегенде повесть жанры оперативлыкны саклый, щемгыятьнец рухи ихтыял^ларына Ьэм андагы хелларге тизрак л^авап бира.

1 Татар теленен, ацлатмалы сузлеге. 0ч томда. 2 т. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1979. - 524 б.

2 Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М.: Сов. энциклопедия, 1968. - С. 518.

3 Кара.: Мостафин Р. Жанр тойгысы // Казан утлары. - 1980. - №4. - 170 б.

4 Одебият белеме сузлеге / Тез.-ред. А.Г.Эхмедуллин. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. - 135-136 б.

и

Повестьныц чиклере даими тугел. Ул еш кына кулемен узгертеп, хикея белен роман арасында торып кала. Бу уцайдан Ю.И.Суровцев хаклы: «Повесть» - бик ук ачыкланмаган тешенче Ьем чиклеренец нык булмавы, куресец, повестька кеч бире, аныц едеби мемкинлеклеренец киц диапазонын теэмин ите»1.

Гомумен, уз сыйфатларын саклаган хелде де, повестьныц еш кына гаять катлаулы, «гибрид» терлере туа. Аныц мондый «конгломератлары» барлыкка килуен Н.Утехин тубендегече ацлата: «...роман белен хикея арасында урталыкны алып, уз «билгелерен» аларныц едеби тезелешлеренде эрете сыман. Бу -поэтикасы буенча повестька охшаш романга шактый дереж;еде кагыла. Моннан тыш, аныц (повестьныц - И.Ф.) кайбер терлере узенец тезелеше ягыннан очерк белен де, хроникаль Ьем биографик едеби-документаль жанрлар белен де якынаялар»2.

Катлаулы терлер дигеннен, типологии тезелеш яссылыгыннан Караганда, татар прозасында лирик-документаль есерлерне хетерлетуче, бер тын белен укыла торган беллетристик-публицистик повестьлар (меселен,

B.Нуруллинныц «Келакет»е, «Щавап бир, кеше!»се) ил^ат ителде.

Чыганаклар. Яца повестьлар нигезде Татарстан Язучылар берлегенец теп басмасы саналучы «Казан утлары» едеби-нефис Ием иж;тимагый-сеяси журналында денья куре. Безнец исеплеулер буенча, 1980 - 2000 еллар аралыгында бу журналда барлыгы 160-лап повесть басыла.

1 Суровцев Ю.И. О композиции повести // Дружба народов. - 1971. - №1. -

C. 245-246.

2 Утехин Н. Введение // Современная русская советская повесть. - Л., 1975. - С. 6.

Шулай ук «Идел», «Мирас», «Аргамак», «Мэйдан» журналларында да, даулат Иам шахси китап нашриятларенда да повестьлар даими равешта чыгып торалар. Лакин без татар адаби басмаларыныц эталоны дараж;асенде танылган «Казан утлары»ын теп чыганак буларак кулланып, беренче тапкыр анда басылган повестьларныц иц яхшыларын фанни эшнец ейрану объекты итеп алабыз.

Проблеманын ейрэнелу дэрэжэсе. 80 - 90 еллар татар повестенда чор Иам автор образы проблемасы фанда эле махсус ейранелмаган булса да, жанрньщ барлыкка килуе, ныгуы Ьем килечек усеше элек-электен Ьем хезерге кендв де галимнврнец игътибар узегенде1. Ченки повесть эпик жанрлар системасында еЬемиятле урыннарныц берсен алып тора. Бу яктан башка едебиятлардагы повестьны ейрэнгэн хезмэтлер гомумедеби процесс кузлегеннен да, билгеле бер милли адебият позициясеннан да игътибарны я^елеп италар.

Татар адабият белеменда 70 еллар повеете купмедер дереж;еде ейренелган. 80 еллар башында денья курган

1 Белинский В.Г. О русской повести и повестях г. Гоголя // Собр. соч. В 9-ти томах. Т. 1. - М.: Худож. лит., 1976. - С. 138-184; Его же. Современные заметки. - М.: Сов. Россия, 1983. - 400 е.; Суровцев Ю.И. Родные братья, но не близнецы // Звезда. - 1968. - №5. - С. 207-212; Кузьмин А. Повесть как жанр литературы. - М.: Знание, 1984. - 112 е.; Синенко В. Русская советская повесть 40 - 50-х годов. Вопросы поэтики и типологии жанра // Проблемы жанра и стиля. Учен. зап. Баш. ГУ, вып. 44, серия филол. наук, №17(21). - Уфа: Изд-во БГУ, 1970; Современная русская советская повесть / Под ред. В.Ковалева и Н.Грозновой. - Л.: Наука, 1975. - 262 е.; Хатипов Ф.М. Эпик жанрлар. - Казан: Татар, кит. нвшр., 1973. - 143 б.; Мусин Ф.М. Олы юлга чыкканда (татар прозасында роман Ьэм повесть тарихыннан) // Татар теле Ьэм адебияты. Бишенче китап. - Казан: Татар, кит. нешр., 1976. - 231-251 б.; Мицнуллин Ф.М. Прозаныц гражданлык йезе: бугенге прозада повесть жанры. - Казан: Татар, кит. нешр., 1984. - 112 б.; Баимов Р. Некоторые особенности сегодняшних башкирских повестей // Литература. Фольклор. Литературное наследие. - Уфа: Изд-во БГУ, 1975. - С. 5-44; Искужина

Т.Н.Галиуллинныц «Кайда сез, Нэфисал�