автореферат диссертации по искусствоведению, специальность ВАК РФ 17.00.01
диссертация на тему: Театральная культура белорусов Западного Поозерья: наследие и современность

Полный текст автореферата диссертации по теме "Театральная культура белорусов Западного Поозерья: наследие и современность"

Нацыянальная акадэ.\яя навук Беларуси 1нстытут мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ¡мя К. Крашвы

О

S

«M

о. УДК 792. 077 (476.5) (043.3)

•чс

i

i

AJIEKCHI HA IHA АНТОНАУНА

ТЭАТРАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА БЕЛАРУСАУ ЗАХОДНЯГА ПААЗЕР'Я: СПАДЧЫНА I СУЧАСНАСЦЬ

Спецыяльнасць 17.00.01 -тэатральнае мастацтва

АУТАРЭФЕРАТ

дысертацьп на атрыманне вучонай ступеш кандидата мае i ацтвазнауства

Míhck 2000

Работа выкакана на кафедры тэатральнай творчасш Беларускага ужверспла культуры

Навуковы tiipayniK , - доктар мастацтвазнауства,

прафесар Сабалеусм A.B.

Афщыйныя апаненты - доктар фшасофсюх навук,

прафесар Крукоусш ALI.

- кандыдат мастацтвазнауства СтэльмахД. У.

Апашруючия аргашзацыя - Нацыянальны шстытут адукацьп

Мппстэрства адукацьп РБ

Абарона адбудзецца Оз. 2000 года у /(/ гадзш на пасяджэнш

спецыял1заванага савета Д 01.42.02 па абароне дысертацый на атрыманне вучонай cTyneni кандыдата мастацтвазнауства у 1нстытуце мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ¡мя К.Крашвы Нацыянальнай акадэмп навук Бел ару с i

Адрас: 220072, г.М1нск, вул. Сурганава, д.1, корп. 2

3 дысертацыяй можна азнаёмщца у бШлмтэцы 1нстытута мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ¡мя K.Kpanißbi Нацыянальнай акадэмп навук Беларус!

Аутарэферат разасланы '¡¿2' ¿>£. 2000 года

Вучоны сакратар спецыял1заванага савета кандыдат мастацтвазнауства

В.1.Жук

Агульная характарыстыка работы

Актуальнасць тэмы дысертацыи Дысертацыя прысвечана даследаванню спадчыны 1 сучаснасщ тэатральнай культуры беларусау заходняга Паазер'я.

Пад паняццем "тэатральная культура" мы разумеем тэатральнае мастацтва у працэсе яго развщця у сацыяльна-культурным кантэксце.

У рабоце разглядаецца рэпянальная тэатральная культура, якую можна умоуна падзялщь на чатыры асноуныя складаючыя часта:

• народная драматичная творчасць - гэта сукупнасць успх формау народнай драматычнай культуры, у якую уваходзяць датэатральныя (паратэатральныя) формы народнай творчасщ 1 фальклорны тэатр. Датэатральныя (паратэатральныя) формы народной творчасщ -гэта мастацюя з'явы культуры народа, насычаныя тэатр альньпп элементам! (некаторыя этапы сямейна-бытавой абраднасщ, каляндарныя святкаванш карнавальнага тыпу з пераапрананням1, калядаваннем, вaлaчoбнiцтвaм, святочныя ¡грышчы тыпу "Жашцьба Цярэшкг', парадыйныя сцэню пераапранутых, фальклорна-гульнявое выканальнщтва). У некаторых мясцовасцях Беларуси яны захавалюя да другой паловы XX ст. Фальклорны тэатр (скамарох1, батлейка, кipмaшoвы тэатр, народная драма) - гэта пэуны тып тэатра народнага, яга спалучае у сабе калектыунасць творчага працэсу як дыялектычнае адзшства шдывщуальнай 1 масавай творчасщ, традыцыйнасць, нефжсаваныя формы перадачы творау. Пераутварэнне народных гульняу у фальклорны тэатр даследчыга датуюць XVII ст.;

• мастагтя школы. узшклыя у XVIII ст. як прафесшныя установи падрыхтоую кадрау для прыгонных тэатрау;

• творчасць Першай беларускай трупы ¡.Ц.Нуйнщкага як з'ява пераходу ад народнай творчасщ да прафесшнага тэатралънага мастацтва;

• тэатрачышя самадзейнасиь, зараджэнне якой на даследуемай тэрыторьп пачалося у 1920 - 1930-я гг. 1 дасягнула росквпу у савени перыяд (з канца 1940-х - да пачатку 1990-х гг.). У рабоце мы акцэнтуем увагу на творчасщ 1 мастацгам вопыце самадзейных калектывау рэпёна, яюя атрымаш званне "народны тэатр" 1 унесл! значны уклад у тэатральную культуру заходняга Паазер'я у савецга перыяд.

Работа прысвечана вывучэнню рэп'янальнай культуры, таму Л1чым неабходным даць азначэнне самога паняцця "рэгшнальная культура".

На Беларуси, зыходзячы з падабенства этнаграф1чных, пстарычных, паштычных, сацыяльных, эканашчных 1 культурных прымет, прынята вылучаць шэсць этнаграф1чна-культурных рэпёнау: Паазер'е (Падзвшне), Панямонне, Падняпроу'е, Цэнтральная Беларусь, Усходняе 1 Заходняе Палессе. Аб'ектам нашага тэатразнаучага даследавання стала тэатральная культура Беларускага Паазер'я.

Лакальная культура, або культура аднаго "лакальнага раёна," - гэта складаючая частка (элемент) падЫстэмы культуры этнaгpaфiчнaгa рэпёна. Сучасныя этналапчныя даследаванш дaкaзaлi, што Беларускае Паазер'е складаецца з трох "лакальных раёнау" - усходняга, цэнтральнага 1 заходняга. Прадметам тэатразнаучага анал1зу тэатральнай культуры у рабоце стала заходняя частка Падзвшня. У яе склад уваходзяць тэрыторьп шасщ сучасных раёнау Вщебскай вобласщ: Докшыцю, Пастаусю, Глыбоци, Шаркаушчынсга, Браслаусю 1 Мюрсю.

У этналапчных колах кнуе яшчэ адна назва заходняга Паазер'я -Прыдз1сненск1 рэпён. Упершыню яна была выкарыстана суирацоушка\и Рэпянальнага культурна-асветнага цэнтра ¡мя Язэпа Драздов1ча М.А. 1 А.Э Райчонка\и з вëcкí Германав1чы Шаркаушчынскага раёна. Таму у праведзеным нам1 даследаванш мы Л1чым мэтазгодным карыстацца паняцтдоп "заходняе Паазер'е", "Прыдзкнснск! рэпён", "Дзюнсншчына".

Народная тэатральная культура Прыдзкненскага рэпёна сфарм!равалася ва умовах адсутнасщ значных па эканомжа-культурнаму уздзеянню гарадоу, на памежжы з Лaтвiяй 1 Лпвой, пад уплывам пераважна аграрнага роду заняткау 1 местачкова-хутарскога ладу жыцця. Яна пазначана адб1ткам рэл!гшных светалоглядау творцау з народа, супрацьстаяннем польскай 1 беларускай культур у 1920 - 1930-я гг. Сучасныя тэатральныя жанры Прыдзкненскага рэпёна функцыяшруюць на стыку паратэатральных формау народнай творчасщ 1 самадзейнага мастацтва.

Заходняе Паазер'е мае багатую культурную спадчыну. Яна прыцягвала увагу пераважна фалькларыстау 1 этнолагау, сярод яюх А.Сапуноу-Друцю, АЛэрны, В.Камшсш, Л.Цыбульси, А.Драеуск1, Д.Зялешн, Я.Драздов1ч, Т.Кухаронак, В.Цпоу, З.Мажэйка, Т.Варфаламеева 1 шшыя. Даследчык! падкрэсл1ваюць яе багацце 1 разнастайнасць, наяунасць рэпянальных асабл(васцей у вусна-паэтычнай \ традыцыйнай творчасщ у aднociнax да земляробчых 1 сямейна-абрадавых песень, шматгранную абрадавасць 1 надзвычай лакальную варыятыунасць асобных яе элементау. У канцы XX ст. з адметнай народнай спадчыны Дзюненшчыны найбольш вывучана песенная культура.

У беларуск!м тэатразнаустве адлюстраваны толькч асобныя з'явы

тэатральнай творчасщ рэпёна (працы Г.1.Барышава, А.К.Сашпкава,

у

М.А.Каладзшскага, УД.Няфёда, С.А.Пятров1ча). Паратэатральныя формы народнай творчасщ Прыдзюненскага рэпёна, пазначаныя самабытнасццю 1 разнастайнасццю так як цесна звязаны з святочна-абрадавай 1 пазаабрадавай традыцыяй, у мастацтвазнаустве не вывучалюя. Тэатральная культура заходняга Паазер'я як цэласная мастацкая структура, складаючая частка культуры агульнанацыянальнай i агульначалавечай, з тэатразнаучага пункту гледжання не даследавалася. Факты з культурнага жыцця Дзгсненшчыны 1 эмгарычны вопыт аутара дысертацьн дазваляюць гэты рэпён, з ягам цесна звязана жыццё \ творчасць шэрага дзеячау нацыянальнай культуры 1 мастацтвау (дынастыя Тызенгаузау, дзейнасць Патупчыка, Г.Ц.Буйнщкага, Ф.Аляхшшча, П.Мядзёлш-Грыб, А.Пашкев1Ч, М.Пешокев1ча, Я.Драздовгга, С.Грынкев|'ча, П.Ссрпев1"ча, К.Озавтва, А.Цкоты, Я.Германов!'ча 1 шшых), называць "калыскай беларускамоунага прафсайнага мастацтва". Гэта дае аснову гаварыць аб каштоунасщ тэатральнай спадчыны Прыдзкненскага рэпёна 1 aктyaлiзye праблему яе вывучэння. Acaблiвa важна гэта 1 таму, што сапраудных носьо1тау 1 знауцау тэатральна-фальклорнай традыцьп Дзкненшчыны застаюцца л^чаныя адзнна.

У цэлым вывучаемы нам! оеларускл рэпён мае багатьт матэрыял для гэатразнаучых даследаванняу. Ва умовах своеасаблтай ¡заляванасш ад цывiлiзaцыi тут нарадзшся цшавейшыя тыпы святкаванняу карнавальнага тыпу (калядаванне "трох каралёу", валачобшцтва, ¡грышчы "Яшчар", "Жашцьба Цярэшю", персанажы калядных прадстауленняу, узоры перамежавання жыцця, абраду 1 тэатра), сфарм1равалюя ушкальныя мастацгая традыцьп у народнай драматычнай творчасщ, што прывяло да стварэння батлейкавага тэатра Патупчыка 1 Першай беларускай трупы 1.Ц.Буйшцкага.

3 улшам дасягненняу уах сумежных навук творчае жыццё гэтага рэпёна Бел ару ел вывучаецца нaмi з тэатразнаучага пункту гледжання, што 1 абумовша выбар тэмы дысертацьн "Тэатральная культура беларусау заходняга Паазер'я: спадчына г сучаашець".

Сувязь работы з буйнылй навуковьип праграмалй, тэмами Дадзеная навуковая праца з'яуляецца складаючай часткай даследавання культуры Паазер'я, якое праводзщца Беларусим шстытутам праблем культуры з 1995 г., а таксама уваходзщь у праграму "Праблемы сучаснага нацыянальнага тэатра I адукацьп", што распрацоуваецца на кафедры тэатральнай творчасщ' Беларускага ушвератэта культуры.

Мэта / задачи даследавання. Галоуная мэта - даследаваць развщцё тэатральнай культуры заходняга Паазер'я як адметную з'яву народнага тэатральнага мастацтва, якая мае высокую мастацкую каштоунасць.

Заданы:

1. Паказаиь ступень вывучэння тэатральнай культуры Прыдзюненскага рэпёна папярэдшм1 даследчыкамк фалькларыстам1, этнолагам1 1 тэатразнауцамт На аснове гэтага распрацаваць тэрмшалапчны апарат даследавання.

2. Выявщь элементы тэатра \ тэатральныя формы у сямейна-бытавой, каляндарнай i пазаабрадавай творчасщ жыхароу Прыдзкненскага рэпёна (стараабрадцау, праваслауных 1 католжау), на аснове чаго ашсаць лакальныя асабл1васш у станаулешп тэатральнай культуры Дзюненшчыны.

3. Раскрыць перадумовы для стварэння прыгонных мacтaцкíx школ (тэатральна-балетнай 1 музычнай) у Паставах, мэты 1 асабл1васщ выхавауча-творчага працэсу 1 ¡х ролю у далейшым paзвiццi прафесшных в!дау мастацтва БеларуЫ1 суседшх дзяржау.

4. Адлюстраваць мастацка-эстэтычныя асабл1васщ батлейкавага тэатра ГГатупчыка { праанал^заваць творчую спадчыну Першай беларускай трупы Щ.Буйшцкага.

5. Вызначыць асабл^васщ i супярэчнасщ у станаулешп працэсу тэатральнай самадзейнасид на тэрыторьп заходняга Паазер'я, раскрыць ролю гшназ1чных тэатрау 1 культурна-асветных таварыствау у гэтым працэсе, падкрэслщь уплыу на звышзадачы тэатральнай культуры Заходняй БеларуЫ у 1920 -1930-я гг. вядомых дзеячау нацыянальнага мастацтва Ф.Аляхнов1ча, М.Пещокев1ча, С.Грынкев1ча, Я.Драздовгча, М.Гарэцкага, К.Езавтава, П.Мядзёлю-Грыб, А.Цжоты.

6. Праанатзаваць вопыт развщця тэатральнай самадзейнасщ у заходи ¡м ПаазерЧ у савецю перыяд, акрэслщь месца, ролю 1 звышзадачы працы народных тэатрау 1 драматычных калектывау у жыцщ сучаснага грамадства.

7. Aкpэcлiць месца 1 ролю тэатральнай культуры беларусау заходняга Паазер'я у астэме нацыянальнага тэатральнага мастацтва.

Аб'ект / прадмет даследавання. Аб'ектам даследавання стала тэатральная культура Беларускага Паазер'я.

Прадмет - тэатральная творчасць беларусау Пpыдзicнeнcкaгa рэпёна ад вытокау да сучаснасщ у кантэксце развщця нацыянальнай тэатральнай культуры.

Аснову дадзенага даследавання складае гтотэза, што у параунанш з шшым1 рэпёнам1 Беларуа 1 Паазер'я у даследуемым нам1 рэпёне пад уздзеяннем пшптычных, сацыяльных, эканамгчных i культурных фактарау выявил сябе адрозненш у станаулешп' 1 функцыяшраванш рэпянальнай сцэшчнай культуры.

Метадалогш ¡методы праведзенага доследования.

Метадалопя. Папярэдшм1 даследчыкам1 тэатра Бeлapyci прьгаяняуся пераважна сшхрашчны падыход (ад грэч. БупсЬгопоя - адначасовы). Структура тэатральнай творчасщ або некаторыя яе з'явы вывучалюя у пэуны часовы перыяд. Аднак у канцы XX - пачатку XXI ст. наспела неабходнасць даследавання тэатральнага мастацтва шляхам спалучэння метадалапчных прынцыпау сшхранп1 дыяхранп (ад грэч. сНа - праз, скрозь, сЬтопоб - час). Гэта дазволщь вывучыць паслядоунасць этапау станаулення i развщця тэатра, пстарычныя узаемаадносшы 1 сувяз! тыпау 1 формау гэтага в1ду творчасщ. У аснове дыяхрашчнага падыходу ляжыць анал13 дынамш станаулення 1 развщця астэмы тэатральнай культуры (у дадзеным выпадку аднаго беларускага рэпёна) на розных яе узроунях. Сштэз ciнxpaнii i дыяхранп мы называем слстэмным падыходам. Першыя спробы выкарыстання метадалогп cicтэмнaгa падыходу у нацыянальным тэатразнаустве бьт зроблены у 1980-я гг. Вышкам стала трохтомнае выданне "Псторьп беларускага тэатра".

У сувяз1 з тым, што прадметам даследавання стала тэатральная культура адной складаючай часта этнаграф1чна-культурнага рэпёна нашай красны, мы прымяняем тэатразнаучы, мастацтвазнаучы 1 агульнаэстэтычны aнaлiз прац па самадзейнай 1 народнай творчасщ.

Тэатральная культура заходняга Паазер'я разв1валася пераважна у народна-драматычных формах, таму у працэсе тэатразнаучага даследавання мы выкарыстоувал1 навукова-тэарэтычныя веды з этналогп, фалькларыстым 1 этнамузыказнауства.

У ходзе навуковага пошуку нам1 была скарыстана сукупнасць наступных метадау:

1. Парауналъна-гктарычнага (параунальны анал1з крынщ нацыянальнага 1 сусветнага тэатразнауства 1 этнамастацтвазнауства, ашипз спецыяльнай лггаратуры).

2. Тэарэтычнага даследавання (анал13, сштэз, тлумачальны метад, штэрпрэтацыя) на аснове агульнай тэорьп мастацтва.

3. Эмтрычнага даследавання (наз1ранне, анкетаванне, штэрв'кнраваннс, ашсанне).

Навуковая навЬна *" значнасць атрыманых выткау.

Упершыню:

• праведзепа комплекснае даследаванне тэатральнай культуры аднаго рэпёна Беларуа у кантэксце агульианацыянальнай тэатральнай культуры;

• выявлены ушкалытасаъ I значнасць тэатральна-мастацкай спадчыны Дзкненшчыны;

• даследаваны элементы тэатра у сямейна-бытавой, каляндарнай 1 пазаабрадавай творчасщ жыхароу заходняга Паазер'я з ушкам веравызнання 1х творцау;

• прасочапы сувяз1 1 узаемадачыненш пам1ж фальклорам (асаблта яго драматычным родам) 1 тэатральнай самадзейнасцю;

• вызпачана роля багатай тэатральнай спадчыны для самадзейных калектывау Прыдзкненскага рэпёна;

• раскрыта роля сямЧ Тызенгаузау у росквще эканам1чнага 1 культурнага жыдця Пастау у XVIII ст. 1 стварэнш мастацих школ на тэрыторьи Дзюненшчыны;

• разгледжаны станоучы уплыу творчасщ Ф.Аляхюдача на развщцё тэатральнага мастацтва Заходняй БеларуЫ (асаблша у 1920 - 1930 гг.);

• праанаузавана роля адукацыйна-выхаваучых устаноу 1 культурна-асветных арга?изацый у станауленш, развщщ 1 мэтaнaкipaвaнacцi тэатральнай самадзейнасщ Заходняй БеларуЫ ва умовах яе прыналежнасщ да буржуазнай Польшчы;

• осветлена значнасць укладу у развшцё тэатральнай культуры заходшх беларусау - дзеячау нацыянальнага адраджэння (М.Псцюкев1ч, С.Грынкев1ч, Я.Драздов1ч, М.Гарэцы, К.Езавггау, П.Мядзёлка-Грыб, Л.Бурбш, Я.Германов^ч, А.Цжота);

• тэатральная самадзейнасць 4 народныя тэатры савецкага часу разгледжаны як самабытныя мастацка-эстэтычныя з'явы, я и я сёння набываюць новыя иапрамт творчага развщця.

Практычная (эканаличная, сацыяльная) значнасць атрьшаных выткау. Вынш тэатразнаучага даследавання можна уключыць у агульныя этналапчныя 1 этнамузыказнаучыя даследаванш спадчыны Беларускага Паазер'я, я га я пачыншоцца толькл у канцы 1990-х гг. Матэрыялы, атрыманыя нам1 у ходзе навуковага пошуку, даказам значнасць тэатразнаучых даследаванняу народнай культуры. Яны могуць паслужыць асновай для стварэння сцэнарыяу сцэшзаваных фальклорных паказау калектывау рэпёна, а вынш сацыялапчнага даследавання выкарыстоувацца пры складанш абласных 1 pэгiянaльныx праграм па развщщ тэатральных жанрау у Беларускш ПаазерЧ.

Матэрыялы дысертацьн (элементы тэатра у народнай творчасщ беларусау заходняга Паазер'я; прыгонная музычная школа у Паставах; этап станаулення i развщця тэатральнай самадзейнасщ у Заходняй Бсларуа, звязаны з працай Вшенскай, Дзвшскай 1 Друйскай пмназ1й, настаунщгах курсау у Дзвшску, дзейнасць Беларускага шстытута гаспадарга 1 культуры, Таварыства беларускай школы i польсмх адукацыйна-асветных устаноу у галше сцэшчнай творчасщ; непасрэдны удзел i станоучы уплыу на тэатральную культуру заходшх беларусау з боку вядомых дзеячау нацыянальнага адраджэння; здабыткп 1

творчы вопыт народных тэатрау савецкага часу) могуць быць уключаны у вучэбныя праграмы вучьиншчау i ВНУ культуры i мастацтвау, у праграмы курсау павышэння квагнфжацьн у Бсларусюм шстытуце праблем культуры для рэжысёрау самадзейных i народных тэатрау i тэатрау фальклору, праграмы семшарау для работшкау культуры Вщебскай вобласщ. Акрамя таго, BbiHiKi дысертацыйнага даследавання могуць быць выкарыстаны пры Hanicamn новай, удакладненай ricTopbii нацыянальнага тэатра i выданш фундаментальнай тэатральнай энцыклапедьп Беларусь

Метадалопя i метады, прынцыпы i падыходы, выкарыстаныя дысертанткай, могуць паслужыць асновай для далейшых тэатразнаучых даследаванняу як imubix зтнаграфтга-культурных рэпёнау рэспублш, так i складшочых ix лакальных раёнау. Тага я даследаванш дапамогуць весщ працу па аднауленш народнай тэатральнай творчасщ на ведаши тэатральна-фальклорнай традыцьи i яе лакальных асабл^васпей, праанагнзаваць вопыт i здабыти папярэдшкау, вызначыць сучасны стан i праблемы тэатральнай творчасщ у кожным рэг1ёне кращы, што дазвол1ць скласти дастаткова аб'ектыуную Kapuiny сучаснага мастацкага жыцця i распрацаваць праграму далейшага разв1цця жанрау тэатральнага мастацтва Беларус1.

Асноуныя палажэны дысертацьй, якш выносяцца на абарону:

• ebuieúib агульнанацыянальныя i спецыф^чныя рысы у геиезюс тэатральнай культуры заходняга Паазер'я;

• вызначыць pomo дынастьи Тызенгаузау у роскв1це мастацкага жыцця на Пастаушчыне у канцы XVIII - пачатку XIX ст. i уплыу ix прыгонных школ на станауленне прафес1йнага музычнага i балетнага мастацтвау;

• паказацъ, што дзейнасць Патупчыка i Щ.Буйнщкага была цесна звязана з народным мастацтвам, a ix творчая спадчына аказала вялiкi уплыу на далейшае разв1ццё народнага i прафес1йнага тэатра Беларуа;

• раскрыць асабл1вас1П развщця тэатральнага працэсу на тэрыторьп вывучаемага рэпёна i ролю тэатрау пмназш i культурных таварыствау у зараджэшп аргашзавапых формау тэатральнай самадзейнасц1 Заходняй Беларус! у 1920 - 1930-я гг.;

• праанал/заваиь вопыт i творчыя здабыто народных тэатрау рэпёна за 50-гадовы перыяд, вызначыць сучасны стан тэатральнай культуры, яе праблемы i магчымасщ дат ей шага развщця.

Асабкты уклад суккальмка. Дысертацыя з'яуляецца цалкам самастойным даследаваннем. Аутар праанал^завала лп-аратурныя крын1пы (работы тэатразнауцау, мастацтвазнауцау, тэарэтыкау культуры, псторыкау,

краязнауцау, этнографау, фалькларыстау, этнолагау, культуролагау), матэрыялы i дакументы навукова-метадычных цэнтрау рэпёна, архгвы (у тым Л1ку i асабютыя), артыкулы перыядычнага друку (1920 - 1930-х гг. i 1940 -1990-х гг); выкарыстала матэрыялы народнай драматычнай творчасщ рэпёна, сабраныя у фальклорнай экспедыцьп; правяла сацыялапчнае даследаванне сучаснага стану тэатральнага жыцця у заходшм ПаазерЧ, апытанш i штэрв'кмраванне рэжысёрау, удзелынкау i гледачоу народных тэатрау; выступит на канферэнцыях i семшарах; падрыхтавала да друку матэрыялы з дакладам! па тэме дысертацьи.

Апрабацыя выншау дысертацыи Асноуныя палажэши дысертацьи дакладал1ся на \нжнароднай (Гродна, 1997), рэспублшанскай (Мшск, 1998), рэпянальнай (Браслау, 1997) i трох ушверсиэцюх (Мшск, Беларуси ушверспэт культуры, 1997, 1998, 1999) канферэнцыях, абласных (Вщебск, 1995, 1996) i раённых (Браслау, 1995, 1996, 1997; Miëpu, 1996 i Глыбокае, 1996) семшарах работшкау культуры Вщебскай вобласщ, а таксама на пасяджэннях кафедры тэатральнай творчасщ Беларускага ушвератэта культуры i аддзела тэатральнага мастацтва 1нстытута мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору )мя K.KpaniBbi Нацыянальнай акадэми навук Беларусь

А публшаваиасц ь вышкау. 11а праблеме даследавання апублшавана дзевяць артыкулау i тэзюы, у яюх раскрыты асноуныя палажэнш дысертацьи.

Структура i аб'ём дысертацьи. Дысертацыя складаецца з уводзш, агульнай характарыстыш работы i асноунай части, якая уключае чатыры главы, заключэння, cnica першакрьппц, б1блкграфп i дадаткау. Агульны аб'ём работы - 138 старонак, укшочаючы 8 старонак, ягая займаюць дадаткг Cnic першакрышц размешчаны на 2 старонках (21 назва), а бiблiягpaфiя - на 15 старонках (300 назвау).

Асноуны змест работы

У першай главе "Пстарыяграфш" у мэтах выпрацоуи тэpмiнaлaгiчнaгa апарату даследавання даецца азначэнне тагах паняццяу, як "тэатральная культура", "фольклор", "народная тэатралыгая творчасць", "паратэатральныя формы у народнай творчасщ", "народная драма", "народны 1 фальклорны тэатр", "аматарская творчасць", "самадзейнасць", "народны тэатр савецкага часу". Aнaлiзyюццa работы культуролагау М.М.Бахщна, У.М.Конана, МЛ.Крукоускага; фалькларыстау \ этнамастацтвазнауцау Д.М.Балашова, Н.Т.Савушюнай, Л.М.Гулёвай, В.Я.Гусева, 1.1.Сучкова; тэарэтыкау культуры Л.Н.Когана, Ш.Шытава, А.Н.Сохара, Л.ГЕмяльянавай, С.А.Кандрацьевай, Б.Н.Пуцтава, Ю.Е.Сакалоускага; тэатразнауцау М.А.Каладзшскага, ГЛ.Барышыва \ шшых, раскрываецца сэнс кожнага паняцця 1 магчымасщ ¡х навуковага ужывання- Дысертанткай падкрэсл1ваецца неправамоцнасць выкарыстання перанятага у фалькларыстау тэрмша "датэатральныя формы народнай творчасщ" у адносшах да ашсання мастацюх з'яу культуры народа, насычаных тэатр альным1 элементам! (некаторыя этапы сямейна-бытавой абраднасщ, каляндарныя святкаванш карнавальнага тыпу з псраапрананням1, калядаваннем, валачобнщтвам, святочныя 1грышчы тыпу "Жанщьба ЦярэшкГ', парадыйныя сцэню пераапранутых, фальклорна-гульнявое выканальнщтва). Аутар дысертацьи прапаноувае тыя В1ды 1 формы народнай творчасщ, як1я узншп на мяжы рэчакнасщ, абраду { тэатра 1 захавалкя да канца XX ст., называць "паратэатральным1". Акрамя таго, на аснове праанал1заваных на\п работ раскрываюцца сувяз! фальклорнай творчасщ з самадзейным 1 прафеайным мастацтвам, выпрацоуваецца панящйны апарат даследавання, вызначаецца ступень асвятлення узнятай аутарам дысертацьп праблемы.

У главе даецца ашиш л1таратуры па тэме. Адзначаецца, што на тэатральна-гульнявы аспект народнай творчасщ беларусау звярга-п увагу Я.Чачот, Я. 1 К.Тышкев1чы, Я.Баршчэусю, П.Бяссонау, К.Грузшск!. М.Дзмпрыеу, Я.Карею, К.Машыньсю, А.Сержпутоусю, А.Рыпшьскл, М.Нтфароусга. У той щ шшай ступеш гэтая тэма знаншла сваё адлюстраванне у працах А.Шлюбскага, П.Глебга, С.Сахарава, Н.Плев1'ча, Н.Нжольскага, ГГутарава, А.Гурскага, К.Кабашшкава, З.Мажэйга, 1.Назшай, Т.Кухаронак, А.Лка, А.Лозк1, У.Сысова, В.Лщвпш, П. 1 Н.Гуд.

У межах даследуемага на\п рэпёна да разгляду тэатральна-гульнявых формау фальклору у розны час звярталюя А.Сапуноу-Друцкл (Сапунов-Друцкнй А. Витебская старина. - Витебск, 1883); А.Чэрны (Сгегпу А. Ые^огиБ^е ъ ролзаШ Ог1ьтпп5к1е«о gubernii \Vilenskiej // Йог \Viadomosci до Атгоро1овп Кга^уе^ - КгакоЧу, 1895. - Т. 18. - 8. 192 - 224); В.Камшси

(Камшсю В. Беларуси Дзюненскага павета Ковенскай губерт у ix песнях, абрадах, звычаях. - Вшьня, 1898); Л.Цыбульаа (Цибульский Л. Опыт исследования одной волости (Поставской), по образцу и подобию которой предполагается описать Виленскую губернию. - Вильно, 1902); А.Драеусю (Драевский А. Белоруссы Дисненского уезда. - М., 1907); Д.Зяленш (ЗеленинД. Описание рукописей учёного архива Императорского русского географического общества. - Пг., 1914); Я.Драздотч (Драздовгч Я. Рукашсны зборшк беларусюх народных песень. [PyKanic], 1930. - Б1бл1ятэка НАН Бeлapyci, АРРК). Сёння зборам i апрацоукай матэрыялау народнай творчасщ жыхароу Беларускага Паазер'я займаюцца З.Мажэйка, ГНазша (1нстытут мастацтвазнауства, этнaгpaфii i фальклору); Т.Варфаламеева, В.Басько, А.Боганева (Беларуси шстытут праблем культуры); Л.Каралькова (Вщебск1 абласны навукова-метадычны цэнтр народнай творчасщ i культурна-асветнай работы); А.Райчонак (Рэтнальны культурна-асветны цэнтр ¡мя Я.Драздов1ча) i шш.

Праблемам1 фальклорнага тэатра на тэрыторьп Benapyci займалюя Я.Карск1, З.Бядуля, М.Каладзшсю, Д.Стэльмах; тэатры фальклору даследавал1 1.Сучкоу, М.Макарцоу.

Вывучэнне народнага тэатра тыпу "батлейка" падзяляюцца na\ii на дзве асноуныя катэгорьн: збipaльнiцкa-aпicaльнvю (працы П.Шэйна, М.Федароускага, Я.Раманава, М.Вшаградава, Ю.Крачкоускага) i мастацтвазнаучую (рукатсныя працы А.Пашкев1ч, публкацьи Ф.Аляхнов1ча, Я.Уснсава, В.Вольскага, З.Бядул1, К.Кабашнкава, М.Каладзшскага, Г.Барышава i А. Саншкава.

У главе даецца параунальны анализ прац, прысвеча!шх праблемам аматарскай i самадзейнай творчасщ, сярод ягах артикулы i манаграфн С.Грынкев1ча, А.Лабов1ча, С.Пятров1ча, Ю.Сохара, Л.Бацюшкавай.

Другая глава "Станауленне г разв'щцё сцэшчнай культуры Прыдзкненстга ршёна: ад вытокау да стварэния Першай беларускай трупы" складаецца з трох параграфау.

У параграфе 2.1 "Элементы тэатра у святочна-абрадаеай i пазаабрадавай творчасщ стараверау, праваслауных i католшау" на.\п выкарыстаны раней невядомыя зашсы драматычных i тэатрал1заваных элементау у народнай творчасщ рэпёна. На аснове ix Hani вылучаньг драматурпчныя, мастацка-эстэтычныя i выяуленча-выканалыпщая асабл1васщ свят, абрадау i пазаабрадавай творчасщ дзкненцау у параунанш з imiibiMi рэпёнам1 Беларуа i Паазер'я.

У сямейна-бытавой абраднасщ - гэта адсутнасць "бщця" гаршка з "бабщай кашай, багацце выкупау у час вяселля, нехарактэрнасць "стаубавога" абраду у вясельнай спадчыне, звычай запрашаць жaнчын-гaлocнiц на

пахаванне, а таксама гaлaшэннi пасля заходу сонца, нераспаусюджанасць вяселышх плачау (у параунашп з усходняй зонай Паазер'я).

У каляндарнай абраднасщ - адсутнасць абрадау Гукання вясны, ваджэння "куста", "пахавання стралы", спальвання саламянага пудзша у час святкавання Масленщы 1 Купалля; пашырэнне валачобнщтва (лалоунщтва, хаджэнне у Хрыстос, алялюя).

Дысертанткай адзначаецца варыянтнасць каляднага абходу, дзе традыцыйнае для беларусау калядаванне перамяжоуваецца з рэлтйным1 абрадам! хаджэння "трох каралёу" i "звездароу". Пры гэтьтм у апошшх тыпах калядавання удзельшчаюць персанажы, яга я сустракаюцца 1 у прадстауленнях жывой батлейк! (батлеО, што дае падставу гаварыць аб перамежаванш (у | дадзеным выпадку) рэлтйнага абраду з народнай драматычнай творчасцю. Не | характэрны для шшых рэпёнау Беларуси калядныя пераапрананш дзкненцау у "ваука", "карову", "жорава", "каня". Апошшя, хадя 1 сустракаюцца у некаторых этнаграф1чна-культурных рэпёнах крашы, характарызуюцца спарадычнасцю i абавязковай наяунасцю павадыра - "дзеда" або "цыгана". 3 антрапаморфных пераапрананняу у Г1рыдз1сненскш рэпёне найчасцей гэта "цыганы", зрэдку "дзед" (якога шфарматары называюць "дзедам-марозам") \ "ямшчыю". Для рэпёна не характэрныя вобразы "яурэяу".

З^мовы цыкл абраднасщ рэпёна сведчыць аб багацщ 1 варыянтнасщ пазаабрадавай творчасщ, пашыранасщ тэатралгзаваных гульняу "Яшчар" 1 "Жaнiцьбa Цярэшм". Пры разглядзе драматурпчных этапау гэтых гульняу дысертанткай выяуляюцца агульныя рысы 1 лакальныя асабл1васщ у межах Дзюненшчыны. Рэпёну не уласщвыя гульш "Жаншьба комша" \ "Жатцьба бахара".

Пры разглядзе сямейна-бытавой \ каляндарнай абраднасш Дзкненшчыны зауважаюцца значны уплыу польскай культуры 1 вялжая яе роля у варыянтнасщ святкаванняу, бытаватте розных свят, абрадау 1 звычаяу пераважна у асяроддз! католкау 1 праваслауных. Для стараабрадцау не характэрныя калядаванне I валачобнщтва, але фшсуецца захаванне старажытнага звычаю выкрадання нявест на Маслешцу, Купалле, Каляды 1 падчас гармашоу.

Грунтуючыся иа прыведзеным матэрыяле, дысертацтка указвае на далейшае развщцё больш складаных 1 значных В1дау, формау I жанрау тэатральнай культуры у зaxoднiм ПаазерЧ. Паратэатральныя формы у народнай творчасщ жыхароу даследуемага рэпёна фарм1руюцца ва умовах пол1этщчнасщ i пoлiнaцыянaльнacцi, вызначаюцца багаццем i шматколернасцю, бытуюць i да другой паловы XX ст., што дазваляе уздымаць пытанне аб далейшым вывучэнт 1 захаваш.

У параграфе 2.2 "Прыгонныя мастацшя школы у Поставах" дысертантка звяртае увагу на уплыу дынастьн Тызенгаузау на роскв1т

эканакпчнага i культурнага жыцця на Дзкненшчыне у другой палове XVIII -пачатку XIX ст. На матэрыяле балетнай школы, перавезенай А.Тызенгаузам з Гродна, разглядаюцда выхаваучыя i мастацка-эстэтычныя прынцыпы аргашзацьп адукацыйнага i творчага працэсу у прыгоннай школе мастацтвау, прасочваюцца творчыя лёсы выхаванцау школы, выхадцау з Пастаушчыны А.Кухальскага, А.Бжэзшскага, А.Дарэускай.

На аснове малавядомых у бсларусюм тэатразнаустве звестак у параграфе разглядаюцда мастацка-эстэтычныя прынцыпы i рэпертуар Пастаускай музычнай школы пад юраушцтвам П.Шчую, паказваецца роля балетнай школы А.Тызенгауза у станауленш i развщщ прафесшнага балетнага мастацтва Беларуш, Польшчы i Pacii. Менаыта у Паставах i установах падобнага тыпу у Нясв1жы, Слошме, Шклове, Гродне "... была закладзена адзшая скггэма падрыхтоую танцоушчыкау", а лепшыя паказы гэтых школ - гэта "... балеты з пабудаваным сюжэтам, спецыяльна нашсанай для ix музыкай, стройнай кампазщыяй танцау, творы, якпя карэнным чынам адрозшвалюя ад пастановак "дивертисментного периода" (Барышев Г.И. Театральная культура Белоруссии ХУ1Н века. - Мн.: Наука и техника, 1992. - С.185). Мастацмя ж традыцьп музычнай школы П.Шчую працягвати разв1вацца у л!тоуск1м маёнтку Роюшклс i 6bLii часова адноулены у Паставах у XIX ст.

У параграфе 2.3 "Творчая спадчына Патупчыка i 1.Ц.Буйтцкага" на аснове разгляду мастацка-эстэтычных прынцыпау выканання, рэпертуару i афармлення батлейю Патупчыка разглядаецца дзейнасць докшыцкага лялечшка на аснове народнай творчасц1. Батлейка Патупчыка увайшла у псторыю нацыянальнага тэатра як пераходная з'ява, якая знаходзщца на стыку народнага i прафесшнага мастацтвау. Па прычыне пашырэння рэпертуарных батлейкавых традыцый лялечны тэатр з Докшыц стау выключнай з'явай не толыа для нацыянальнай батлейю, але i у параунаньп з шшанацыянальнь»и лялечным1 тэатрам1 гзтага тыпу: польскай шопкай i украшсюм вяртэпам.

Пры вывучэшп творчай спадчыны трупы ГЦ.Буйшцкага паказаны перадумовы стварэння калектыву, падкрэсл1ваецца уплыу беларускага драматычнага гуртка у Вшьш пад юраун1цтвам A.Byp6ica на дзейнасць гэтага калектыву, даецца анатз рэпертуару Першай беларускай трупы, яе аргашзацыйных, эканам1чных i творчых прынцыпау.

На сучасным этапе асабл1ва каштоуньм падаецца наследаванне творчай спадчыны тэатра 1.Ц.Буйн1цкага: выкарыстанне творау матэрыяльнай, сакральнай i мастацай культуры беларусау у якасщ мадэл1руючай катэгорьп для творчасщ; заснаваппе работы не толью на агульнабеларусмх, але i на рэпянальных узорах нацыянальнага мастацтва; актуальнасць i даступнасць рэпертуарных творау; фарлправанне рэал1стачиых прынцыпау тэатральнай творчасщ; сштэтызм паказау; выкарыстанне формы "беларусгах вечарынак";

актыуная сатворчасць з гледачом; тэарэтычная 1 пракгычная падтрымка новых драмтурткоу; грашчная лакашчнасць мастацкага афармлення 1 ¿мкненне перадаць нацыяналъны каларыт; практичная апрабацыя вандроунай формы тэатра.

У цэлым дзейнасць батлейкавага тэатра Патупчыка 1 Першай беларускай трупы 1.Ц.Буйнщкага аказала станоучы уплыу не толыа на станауленне cцэнiчнaй культуры рэпёна, але 1 прадвызначыла далейшае развщцё нацыянальнага (драматычнага 1 балетнага) прафесшнага мастацтва у пашай краше. 3 ¿мем Щ.Буйшцкага цесна звязана 1 аргашзацыя Першага беларускага таварыства драмы 1 камедьи, якое стала асновай для стварэння Нацыянальнага акадэлпчнага тэатра ¿мя Я.Купалы.

У трэцпн главе "Перадумовы фарлиравання тэатральнай самадзейнасщ на тэрыторъи заходняга Паазер'я (1920 - 1930-я гг.)" даецца характарыстыка асноуных сацыяльна-палпычных, эканамшных 1 культурных умоу на тэрыторьн Заходняй Беларуа у 1920 - 1930-я гг. У гэты перыяд тэрыторыя Дзюненшчыны належала Полынчы, i таму на тэатральную культуру даследуемага рэпёна значнае уздзеянне аказаш каталщкае веравызнанне 1 польскамоуны культурны уплыу. Народная творчасць 1 мастацкая культура заходняга Паазер'я да пачатку 1940-х гг. разв1валася ва умовах як супраноунщтва польскай \ беларускай культур, так моцнага супрацьстаяння па\пж розным! культурным! асяродками

Параграф 3.1 "Тэатры ВЫенскай, Дзвтскай) Друйскай гшназш I настаунщкш курсы у Дзвтску" прысвечаны асвятленню уплыву названых адукацыйна-выхаваучых устаноу на жыццядзейнасць тэатральнай культуры Прыдзюненскага рэпёна 1 усёй Заходняй Беларусь У вышку даследавання аутар прыходзщь да высновы, што на сцэтчнае мастацтва гэтай часта Беларуси на рост аматарск1х 1 самадзейных драмгурткоу у 1920 - 1930-я гг., на падрыхтоуку кадрау для иравання гэтыдп калектывам1 адукацыйна-выхаваучыя установы аказва.'н вялш уплыу. 1х праца была непарыуна звязанай з так1м1 ¡мёнам1 дзеячау нацыянальнага адраджэння, як Ф.Аляхжшч (Вшенская беларуская пмназ^я), К.Езав1тау 1 П.Мядзёлка-Грыб (Дзвшская пмназ1Я 1 настаунщюя курсы), А.Цжота, Я.Гсрманов1ч (Друйская пмпаз1я).

Аутар дысертацьп даказвае вядучую ролю тэатрау Беларускай драматычнай майстроуш у Втьш, выязнога тэатра Беларускага шстытута гаспадарга 1 культуры, драмкалектывау Вшенскай, Друйскай 1 Дзвшскай пмназш 1 настаушцюх курсау, рэпертуар 1 сцэшчная творчасць яюх будавшпся на выкарыстанш спадчыпы Г.Ц.Буйшцкага 1 был! нашраваны на адраджэнне нацыянальнай мовы, культуры 1 мастацтва 1 далейшага ¿х развщця; паказаны 1'х значны уплыу на ажыуленне тэатральнага жыцця Заходняй Беларуа у 1920 — 1930-я гг. Пашырэнне тэатральнай дзейнасщ адзначанага перыяду было звязана

не толыа з адукацыйна-выхаваучьпш установа\п, але i з дзейнасцю шэрага культурна-асветных таварыствау.

У параграфе 3.2 "Тэатральныя дружины Беларускага шстытута eacnadapiii i культуры, Таварыства беларускай школы i польскЬс культурна-асветных аргатзацый" анагпзуецца ix творчая дзейнасць.

3-за шматнацыянальнага складу насельшцтва рэпёна i значнага уплыву польскай культуры беларускае сцэшчнае мастацтва гэтага перыяду носщь супярэчл1вы характар. Таму нярэдка наз1'раюцца байкатаванш "панск1х", "асаднщюх" спектакляу, аргашзацыя вечарын нацыянальнага мастацтва са сцэшчным! паказам1. Супрацоушцтва выяуляецца у тым, што польская калектывы ставяць як свае п'есы, так i творы беларусмх аутарау.

Выкарыстоуваючы дакументальныя звестга Я.Драздов1ча, яю у "Дзёншку" anicBae свае супрацоушцтва у якасщ дэкаратара з aMaTapaMi сцэны Беластоцкага гуртка Таварыства беларускай школы, дысертантка пашырае перыядычныя paMKi дзейнасщ калектыву да 1933 г. Даследчык A.A.Jla6oBÎ4 яго дзейнасць абмяжоувае 1927 г.

У параграфе акрэсшваюцца роля i месца тэатральных калектывау Беларускага шстытута гаспадарю i культуры, Таварыства беларускай школы i польстх аргашзацын у працэсе станаулення аргашзаваных формау тэатральнай самадзейнасщ, адлюстроуваюцца сувя:п i узаемадачыненш фальклорнан творчасш' i самадзейных драмгурткоу дасавецкага перыяду, вызначаюцца сацыяльна-культурныя умовы жыццядзсйнасщ тэатральнай культуры заходняга Паазер'я у 1920 - 1930-я гг., што дапамагае лiквiдaБaць мнопя белыя плямы у ricTopbii нацыянальнага тэатра, убачыць складанасщ i праблемы, зразумець прычыны кароткачасовага росквпу i паследуючага за ïm зншхчэння беларускамоуных драмкалектывау, рэабштаваць ¡мены шэрага дзеячау нацыянальнай культуры i ацанщь ix уклад у агульнанацыянальную культуру.

Чацвёптая глава "Тэатральная культура Прыдзкненскага рэггёна у' савецш i постсавецкг перыяды (1940-я - 1990-я гг.)" падзяляеца fia два параграфы.

У параграфе 4.1 "Народныя тэатры Дзкпеншчыны саеецкага часу" тэатральная самадзейнасць даследуецца налн як самабытная мастацка-эстэтычная з'ява, культурны пласт, як1 знаходзщца па\пж прафесшным мастацтвам i народнай творчасцю.

На аснове праведзенага анатзу лстагпсау i афпп Браслаускага, Пастаускага, Докшыцкага i MiëpcKara народных тэатрау за 50-гадовы перыяд можна гаварыць аб вялжай папулярнасш п'ес русюх класжау, драматургау бьшога Савецкага Сшоза, як^я складал! большую палову пастановак (53,5%).

Найбольш часта ставяцца п'есы А.П.Чэхава, М.В.Гогаля, А.М.Астроускага. 3 сучасных ajrapay увагу юраушкоу прыцягваюць творы

М.Варфаламеева, Я.Стэльмаха, А.Арбузава, В.Шукшына 1 шшых аутарау. Давол1 значнае месца у рэпертуары тэатрау рэпёна займаюць творы нацыянальнай драматурги (42%) Сярод ¿х творы Далецгах, М.Чарота, Л.Родзев1ча, К.Каганца, В.Дуиша-Марвднкев1ча, Я.Коласа, Я.Купалы, К.Крашвы. Спектаюн па п'есах А.Макаёнка складаюць амаль 28% беларускамоунага рэпертуару тэатрау рэпёна. Спрабуючы запоуш'ць рэпертуарную шшу надзённым! творам! юраунш 1 удзельшю ствараюць спсктакл! паводле уласных п'ес (В.Галавач 1 Ф.Палачан1'н "Мужык 1 пан", Ф.Палачанш "Расплата за нелюбоу", "Санаторная песня", "Кветга дзяцшства" -Докшьщга народны тэатр; I. Крот "Мужчына за грошы", "Абраз" - Браслауоа народны тэатр).

Анализ псторьн станаулення народных тэатрау Дзкненшчыны паказау, што кожны з ¿х прайшоу складаны шлях ад музычна-драматычнага гуртка да калектыву са званием "народны", набыу пэуны творчы вопыт, заснаваны на спадчыне ГБуйшцкага, У.Галубка, узорах прафесшнага тэатра. На фарм!раватше мастацка-творчых метадау, рост выканальнщкага майстэрства у тэатрах Прыдз1сненскага рэпёна аказал! уплыу такля юраунш народных калектывау як В.П.Галкш, М.М.Варонша (г.Браслау), В.П.Шмякау, М.Я.Ароцкая (г.Паставы), Г.В.Яцкоуская (г.Докшыцьт), Т.Каспяровш, В.Варанько (г.М]'ёры).

Разам з агульнылп рысам1 у творчасш кожны тэатр набыу 1 адметныя асабл1'васщ. Гэта выяуляецца, напрыклад, у вялшай папулярнасщ творау А.Макаёнка, выкарыстанш вопыту У.Галубка, высокаузроуневай аргашзацьй гастроляу па БеларуЫ, Латвп 1 Лггве у Браслаусю'м народным тэатры; уплыве творчасш' дзяржаунага тэатра 1мя Я.Коласа на выпрацоуку творчай манеры Пастаускага народнага тэатра; вернасщ народным традыцыям, лакашчным уключэнш у мастацкую ткаш'ну спектакля народнай музыю, песш, танца у Докшыцюм народным тэатры.

Ва умовах падтрымкл з боку дзяржавы i сугтрапоунщтва з дзеяча\п прафесшнага мастацтва сиектакл! народных тэатрау набываюць рысы прафесшных (у мастацка-эстэтычным сэнсе слова) творчых работ. Адбываецца своеасабл1вая "прафес1янал1зацыя" народнай тэатральнай творчасщ. У той жа час пашырэнне самадзейнага руху, арыентаванага на узоРы прафесшнага мастацтва, вьиспкае натуральнае "вьпп'ранне" фальклорных в1дау тэатральнай творчасш, забыццё щкавейшых узорау народнай драматычнай спадчыны. Штучнае навязванне рэпертуару "на злобу дня", разумение самадзейнасщ як аргашзатара мае, аптатара 1 прапагандыста юнуточай дзяржаунай палггьга нанесла непапрауны урон нацыянальнай культуры 1 мастацтву.

Тым не менш, станоучая роля народных тэатрау савецкага часу бясспрэчная. Яны разв1вал1 мacтaцкi густ гледача, раскрывал! творчыя

здольнасщ удзельшкау, рыхтавагн кадры для вучьиишчыу i ВНУ культуры i мастацтвау, BbiKOHBani культурна-асветную, камушкатыуную, выхаваучую i мастацка-эстэтычную функцьп, знасмш гледачоу са здабыткам1 i каштоунасцям1 нацыянальнай i сусветнай культуры.

У параграфе 4.2 дысертантка звяртае увагу на сучасны стан развщця тэатральнай культуры беларусау заходняга Паазер'я. Тэатральная культура рэпёна у так званы "постсавецю перыяд" (з першай паловы 1990-х гг.), пачатак якога быу абумоулены распадам Саведкага Саюза, разв1ваецца пераважна у форме самадзейнай тэатральнай творчасцг Гэта вельм1 складаны перыяд жыцця нашага народа, Kani са стратай щэалау i культурных арыентацый саведкага грамадства нараджаецца новае асэнсаванне неабходнасщ адраджэння духоунасщ i нацыянальнай культуры. Разумение культуры народа як крышцы гэтай духоунасщ, ¡мкнснне знайсщ у яе мастацтве, фшасофп i эстэтыцы щшш самазахавання i самауратавання выкл\кал1 актыунае уключэнне KipayinKoy i удзелыакау народных тэатрау у аргац^заныю i правядзенне свят, абрадау, ¡грышчау, юрмашоу, фестываляу народнай творчасц1, аднауленне працы фальклорных гуртоу i тэатрау фальклору. Разам з тым трэба адзначыць, што значна зн1'зится дзяржауная падтрымка народных тэатрау i самадзейных калектывау у гашне непасрэднай сц'личиай працы. Гэта абвастрыла шэраг матэрыяльных праблем i цяжкасцей у вывучэпш, захаванш i далейшым разв1цщ народнай i самадзейнай тэатральнай творчасвд.

У мэтах вызначэння сучасных рол1, задач i перспектыу самадзейных тэатрау Прыдз1сненскага рэпёна nawi было праведзена сацыялаг1чнае даследаванне (1997 - 1998 гг.) на базе найбольш значных калектывау: Браслаускага народнага тэатра (арга!пзаваны у 1944 г., званне атрымау у 1961 г., юраушк заслужаны артыст Pэcпyблiкi Казахстан В.В.Рушкоусю); Пастаускага народнага тэатра (аргашзавны у 1950 г., званне атрымау у 1959 г., KipayHiK А.В.Слядзеуская); Докшыцкага народнага тэатра (створаны у 1947 г., званне атрымау у 1982 г., юраушк Г.В.Яцкоуская); М1ёрскага народнага тэатра (створаны у 1960 г., званне атрымау у 1986 г., юраушк A.A.Фуре); народнага тэатра мийяцюр Падсвшьскага ГДК (створаны у 1990 г., званне атрымау у 1996 г., KipayniK Т.У.Спецанава); народнага сатырычнага гурта "Шпшька" (аргашзаваны у 1971 г., званне атрымау у 1984 г., юраушк А.Лобан); тэатра фальклору "Цярэшка" пры Глыбоцк1м РНМЦ (аргашзаваны у 1996 г., KipayHiK Н.У.№юфаров1ч); узорнага тэатра Падсвшьскага ГДК (створаны у 1996 г., KipayHiK Т.У.Спецанава); драматычнага калектыву пры Глыбоцюм ГДК (aflHaßiy работу у 1995 г., KipayniK Я.Алексша).

Рэспандэнты был1 вылучаны на аснове апытання экспертау. У якасц1 асноунага метаду збору першасных данных выкарыстоувалася анкетнае

апытанне. Даследаваннем было ахоплена дзевяць народных тэатрау (адпаведна 9 гараушкоу, 120 удзельшкау i 250 гледачоу)-

Вынш даследавання сведчаць аб узрастанш po.ni штэл1генцкай праслойю у працы самадзейных калектывау (33%), аб нешматлшасщ групы старэйшага школьнага узросту (14,2%) i пенЫянерау (2,5%) i з'яуленш у складзе тэатрау часова не працуючых грамадзян (1,3%). Пры пагтаунеши калектывау пераважная большасць рэжысёрау не выкарыстоувае патэнцыял дзгцячых i юнацюх гурткоу, таму 42% прыходзяць у тэатр па рэкамендацьп удзельшкау, а у 56% юраушкоу кадравая праблема не вырашана.

Для 62,5% артыстау-аматарау удзел у тэатры - гэта шкавы занятак у вольны час, 26% ¡мкнуцца выявщь i удасканалщь свае творчыя здольнасщ, а 11,5% - знайсщ аднадумцау. Сучасны самадзейны калектыу мае i рэзервы для папаунення: 42% гледачоу пажадал1 прымаць асабюты удзел у рабоце тэатра.

У адносптах да рэпертуару склалася наступная карцша. Сярод найбольш папулярных i гледачы, i удзельнш тэатра назвал! творы нацыянальнай драматурги (адпаведна 45,7% i 22,3%). На пытанне: "На якой мове Вам найбольш падабаецца ¡граць?" - 61,1% удзельшкау выбрал! родную, беларускую мову.

У мэтах высвятлення мастацих асабл^васцей нацыянальнай клаачнай драматурги мы звярнушся да рэжысёрау з пытапнем: "У чым, на Ваш погляд, заключаецца асабл1васць клаачпай беларускай драматурги?" Высветльтася, што 43,4% юраушкоу Л1чаць адметнай рысай сштзтычнасць нацыянальнага мастацтва, 35,7% бачаць яе у выяуленш нацыянальных рыс характару, ncixaiorii i фшасофп, 12,2% - у мове, 3,8% - у багацщ' народнага гумару i 4,9%

- у глыбоюх фальклорных каранях.

У асноуньм рэпертуар калектывау задавальняе патрабаванш аудиторьп (50,7%>), але 49,3% гледачоу-рэспандэнтау .шчаць мэтазгодным перагляд рэпертуару рэпяпальных тэатрау. У жанравых адносшах прыярытэт належыць творам камедыйнага наюрунку (камедьй, вадэвип, скетчы) - 49,2% (меладраме

- 23,5% i трапкамедьп - 15,5%). Самы ni3K-i рэйтынг папулярнасш' у драмы -11,8%.

У сувяз1 з сацыяльна-культурным1 пераутварэнням1 у пачатку 1990-х гг. мнопя самадзешшя тэатры пачал! займацца працай па адраджэшп нацыянальных традыцый. Выявшася, што 75,9% гледачоу адносяцца да такога напрамку работы народных тэатрау адмоуна; 20,3% л^чаць так! наюрунак работы прыярытэтным, а 3,8% думаюць, што яны пав!нны сумяшчаць у сваёй рабоце i дзейнасць у галше адраджэння народнай творчасш, i непасрэдна сцэшчную працу.

У педагапчна-творчым працэсе калектывау наз1раецца скарачэнне колькас!П заняткау па акцёрскаму майстэрству, мове, пластыцы, руху, грыму

(30,9%), паменшыдася увага юраушкоу 1 акцёрау-аматарау да шдывщуальнай работы над роляй.

У творчым жыцщ удзельшкау найбольш цiкaвяць мapaльнa-пcixaлaгiчны юпмат у калектыве (39,9%), працэс рэпетыцый (21,8%) 1 спектакл! (22,1%).

Удзел у самадзейнай творчасщ добра уплывае на асобу акцёра-аматара: 67,9% задаволий свае мастацка-эстэтычныя запатрабаванш, а у 16,3% пашырылася кола знаёмых.

Пераважная большасць родных, бл1зюх, знаёмых удзельшкау спрыяльна адносяцца да 1х захаплення тэатрам - 79%, а 72,4% ¡мкнуцца па магчымасщ наведаць спекгакл1 з удзелам сваякоу. Аднак маюць месца абыякавасць (18%) 1 адмоуная ацэнка (3%). 37,7% гледачоу прыходзяць тoлькi на прэм'еры, 29,5% наведваюць тэатр па магчымасш, 23,1% робяць тэта заусёды, 3,2% глядзяць толькл добравядомыя творы, а 6,5% прыходзяць на пастаноуи рэдка.

Галоуным недахопам у працы самадзейных калектывау рэпёна глядач Л1чыць нецкавы рэпертуар (47,2%). Астатшя меркаванш - супярэчл1выя. Адны называюць шзю мастацка-эстэтычны узровень спектакляу (18,6%) 1 малую колькасць паказау (18,7%), другая сцвярджаюць, што недахопау няма- 15,5%.

Крышцай фшансавання самадзейнасщ па ранейшаму застаюцца дзяржауныя сродю - 89,3%. Дапамогай прадпрымальшкау карыстаюцца тольк1 17,9%, а 4% дадаюць да дзяржауных сродкау уласныя. 3 прычыны абвастрэння фшансавых праблем значна скарацшася 1 гастрольная дзейнасць тэатрау рэпёна.

Па вышках анкетнага апытання найбольш папулярнай формай самападрыхгоук1 сярод рэжысёрау л1чыцца абмен вопытам (46,6%), кансультацьй са спецыялюта\и назвал] 24,7%. Значна шжэй ацэньваецца чытанне спецыяльнай лтаратуры (18,4%) I наведванне пастановак прафесшных тэатрау (14,3%).

Нам1 было атрымана пацвярджэнне захавання значнасщ' тэатральнай культуры заходняга Паазер'я 1 у постсавеща перыяд, спрыяльных адноЫн да яе далейшага развщця гледачоу. I па сённяшш дзень народ!шя тэатры рэпёна, ягая маюць давол1 багатую творчую псторыю, нягледзячы на часовыя праблемы 1 складанасщ, ¿граюць вядучую ролю у развщщ мастацкага густу гледачоу, раскрыцщ 1 развщщ творчых здольнасцей удзельшкау, знаёмстве гледача са здабытка%п 1 каштоунасцям1 нацыянальнай 1 сусветнай культуры.

Заключэнне

Упершыню тэатральная культура беларусау заходняга Паазер'я, яе спадчына i сучаснасць даследавалася комплексна з пазщый тэатразнауства i з улжам даных этналогп, фалькларыстыю i этнамузыкалогп. У вышку даследавання паказаны псторыка-культурная адметнасць, ушкальнасць i багацце тэатральнай спадчыны дадзенага рэпёна.

У рабоце Упершыню:

• выявлены спецыф1чныя рысы у станауленш тэатральнай культуры Прыдзюненскага рэпёна у кантэксце нацыянальнай тэатральна-фальклорнай традыцьп {"лалоушцтва", "звяздарства", "тры карал!", новыя тыпы пераапрананняу, перамежаванне рашгшнага абраду з народна-драматычнай творчасцю i яго захаванне да другой паловы 1930-х гг., пашырэнне пазаабрадавай гульш "Жашцьба Цярэшк-i", невысок! узровень разв!цця драматичных формау у культуры стараабрадцау, небогатая тэатратзацыя купальскага абраду} [5; 10];

• an ¡саны асноуныя этапы станаулення i развщця тэатральнай культуры заходняга Паазер'я у кантэксце агульнанацыянальнай тэатральнай культуры {вытои тэатра i паратэатральныя формы у народнай творчасш, прыгонныя мастация школы, народная драматычная творчасць - народная драма i батлейка Патупчыка, Першая беларуская трупа ГЦ.Буйшцкага, пмназ!чныя тэатры, гурти Беларускага !нстытута гаспадарк! i культуры i Таварыства беларускай школы, самадзейныя калектывы i народный тэатры сучаснасщ} [1; 2; 4; 5; 6; 7; 9];

• вызначана роля дынастьп Тызенгаузау у роскв!це навукова-мастацкага жыцця заходняга Паазер'я у канцы XVIII - пачатку XIX ст. {стварэнне буйнейшай у Еуропе аршталапчнай калекцьп, кн1газбору па б!ялог!!, карцшнай галерэ!, с1мфан1чнага аркестра, балетнай i музычнай прыгонных школ, ягая аказал! значш.1 уплыу на станаулеше прафесшнага балетнага i музычнага мастацтвау як Беларуси так i Л!твы, Польшчы, Pacii} [9];

• показана значэнне творчай спадчыны Патупчыка i Щ.Буйнщкага для разв1цця лялечнага, балетнага i драматычнага мастацтвау Беларус! у XX ст. №

• раскрыты асаблгвасш развщця тэатральнага працэсу на тэрыторьн вывучаемага рэпёна у перыяд яго прыналежнасш да Польшчы, роля тэатрау Беларускай драматычнай майстроун!, В!ленскай, Друйскай, Дзвшскай пмназш i viacrayHinKix курсау, драматычных калектывау Беларускага ¡истытута гаспадари i культуры, Таварыства беларускай школы i уплыу шэрага дзеячау нацыянальнага адраджэння на зараджэнне арган!заваных

формау тэатральнай самадзейнасщ Заходняй Беларуси у 1920 - 1930-я гг. [2; 6; 8];

• праанал/заваны мастацм вопыт 1 творчыя здабыпи народных тэатрау рэпёна у другой палову XX ст., вызначаны сучасны стан народнай тэатральнай культуры 1 магчымасщ яе далейшага развщця [1; 3; 7];

• доказана каштоунасць тэатральнай культуры заходняга Паазер'я, дзе сфарм1равалася ядро беларускага прафесшнага тэатра [1-10].

Праведзеная праца паказача наяунасць багатай спадчыны Дзicнeншчыны у галше народнай тэатральнай культуры, адлюстравала яе сучасны стан, раскрыла вялисую станоучую ролю, якую адыграла сцзшчная творчасць рэпёна у фарлправашп пpaфeciйныx вщау мастацтвау БеларуЫ у XX ст., даказача неабходнасць захавання 1 развщця ушкальнай тэатральнай культуры заходняга Паазер'я 1 практычную значнасць выкарыстанай метадалогн для вывучэння народнай тэатральнай культуры шшых рэпёнау Беларуси

Cnic апублшаваных работ су!скальшка

Матэрыялы

1. Алекснша I.A Стан тэатральнай культуры Браслаушчыны // Браслаусгая чыташп: Матэрыялы IV навук,- краязн. канф., 24 - 25 крас. 1997 г.-Браслау, 1997.-С. 111-116.

2. Алекснша I.A. Дзейнасць аматарсюх тэатральных калектывау у 1920-я - 1930-я гг.: на прыкладзе Прыдзкненскага рэпёна // Культура Беларуси навуковы пошук мoлaдзi: Матэрыялы навук. канф. асгарантау, 14 мая 1997 г.: У 2 ч. - Мшск: Бел. ун - т культуры, 1997. -Ч. 1.-С. 54-61.

3. Алекснша I.A. Рэжысура народнага тзатра // Сучасная беларуская рэжысура: пошую мастацкай адметнасщ у кантэксце традыцый еуфапейскага тэатра: 36. матэрыялау лп'жнар. навук. - практ. канф., Гродна, 16 - 17 кастрыч. 1997 г. - Мшск: Арты-факс, 1998. - С. 274-282.

4. Алекснша I.A. Падрыхтоука рэжысёрау для народных тэатрау: традыцьп i перспектыуныя напрамт // Аматарская творчасць: устойл11',г,1я i новыя тэндэнцьн: Матэрыялы рэсп. навук. - практ. канф., 22 - 23 кастрыч. 1998 г. / Пад рэд. А.Я.М1хнев1ча. - Мшск: БелШК, 1999.-С. 122- 124.

5. Алекснша I.A. Паратэатральная культура беларусау заходняга Паазер'я // Культура Беларуси стан i тэндэнцьн разп!цця: Матэрыялы навук,- практ. канф. - Мшск: Бел. ун - т культуры, 2000. - С.154 - 161.

6. Алекснша I.A. Школьны тэатр у Дру! // Тэатральная творчасць. - 1997. - № 4. - С.45 - 46.

7. Алекснша I.A. Браслауси народны: старомki творчай б\яграфй // Тэатральная творчасць. - 1998. - №2. - С. 47 - 51.

8. Алекснша I.A. Аматарсга тэатр у Др>1 // Браслауская звязда. -1996. - 7 сн. - С. 2.

9. Алекснша I.A. Тэатральная школа у Паставах // Пастауск» край. - 1997. -30 лш. - С. 2.

10. Алексшна I.A. Сг; ' " творчасщ // Браслауская звязда. - 1998,- 29 лш. - С

Артикулы

Рэзюме

Алекснша 1на Антонауна

Тэатральная культура беларусау заходняга Паазер'я: спадчына 1 сучаснасць

Юпочавыя словы: фальклор, тэатральная культура, заходняе Паазер'е, "лакальны раён", этнаграф1чна-культурны рэпён, астэмны падыход, элементы тэатра, паратэатральныя формы у народнай творчасщ, народнае тэатральнае мастацтва, лакальная асабл1васць, генезк, тэатральны працэс, пераувасабленне, выразныя сродю, сштэз, традыцыя, тэндэнцыя, аматарская творчасць, тэатральная самадзейнасць, народны тэатр, рэпертуар, мастацка-эстэтычныя здабытю 1 каштоунасщ, творчы вопыт, сучаснасць.

Прадметам даследавання стала тэатральная творчасць беларусау Прыдзюненскага рэпёна у кантэксце развщця нацыянальнай тэатралыгай культуры. Галоунай мэтай даследавання было вывучэнне развщця тэатральнай культуры заходняга Паазер'я як адметнай з'явы народнага тэатральнага мастацтва ад яго вытокау да сучаснасщ. У рабоце выкарыстаны астэмны падыход (спалучэнне прынцыпау ciнxpaнii 1 дыяхранй) 1 сукупнасць параунальна-пстарычных, тэарэтычных 1 эмгпрычных метадау даследавання. У айчынным тэатразнаустве гэта зроблена упершыню. Атрыманыя вынiкi маюць як тэарэтычную, так 1 практичную значнасць. Прынцыпы, метады 1 падыходы, выкарыстаныя дысертанткай, могуць служыць асновай для далейшых даследаванняу шшых этнаграф1чна-культурных рэпёнау, а вышю -выкарыстоувацца у дзейнасщ калектывау, пры складанш абласных I рэпянальных праграм развщця тэатральных жанрау, у працэсе падрыхтоую 1 перападрыхтоую творчых кадрау для народных тэатрау 1 тэатрау фальклору Бeлapyci.

Резюме

Алекснина Инна Антоновна

Театральная культура белорусов западного Поозерья: наследие и современность

Ключевые слова: фольклор, театральная культура, западное Поозерье, "локальный район", этнографически-культурный регион, системный подход, элементы театра, паратеатральные формы в народном творчестве, народное театральное искусство, локальная особенность, генезис, театральный процесс, перевоплощение, выразительные средства, синтез, традиция, тенденция, любительское творчество, театральная самодеятельность, народный театр, репертуар, художественно-эстетические достижения и ценности, творческий опыт, современность.

Предметом исследования стало театральное творчество белорусов Придисненского региона в контексте развития национальной театральной культуры. Главной целью исследования было изучение развития театральной культуры западного Поозерья как отличительного явления народного театрального искусства от его истоков до современности. В работе использован системный подход (совмещение принципов синхронии и диахронии) и совокупность сравнительно-исторических, теоретических и эмпирических методов исследования. В отечественном театроведении это сделано впервые. Полученные результаты имеют как теоретическую, так и практическую значимость. Принципы, методы и подходы, использованные диссертанткой, могут служить основой для дальнейших исследований других этнографически-культурных регионов страны, а результаты - использоваться в деятельности коллективов, при составлении областных и региональных программ развития театральных жанров, в процессе подготовки и переподготовки творческих кадров для народных театров и театров фольклора Беларуси.

Summary Aleksnina Inna Antonovna

Theatrical Culture of Western Lakeside (Poozerie) Belarusians: Heritage and Contemporaneity

Key words: folklore, theatrical culture, western lakeside, "local region", ethnographic-cultural region, systematic method of approach, rudiments of theatre, paratheatrical forms in people's art, people's theatrical art, local peculiarities, genesis, theatrical process, reincarnation, exspressive means, synthesis, tradition, tendency, amateur creative work, theatrical amateur performances, people's theatre, repertoire, artistic and aesthetic achievements and values, creative experience, up-to-dateness.

The subject research is the theatrical process in the Predisnensky Region in the development context of national culture. The thesis aims at revealing the theatrical culture development of Western Lakeside's Belarusians as a distinctive phenomenon of people's theatrical art from its source up to the present time. With that end in view a systematic method of approach has been used (combination of synchronic and diachronic principles) and a complex of comparative-historical, theoretical and empirical methods. It is the first scientific investigation of this kind in our country's study of art. The obtained results have both theoretical and practical value. The principles, methods and approaches used by the authoress may serve as a basis for further research studies of other ethnographic and cultural regions in the country. The thesis data are available to theatrical groups, for composing provincial and regional programmes of theatrical genres development, for training and re-training staff at people's and folklore theatres in Belarus.