автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Тема Тукая в творчестве Ахмеда Файзи

Текст диссертации на тему "Тема Тукая в творчестве Ахмеда Файзи"



АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМЕНИ ГАЛИМДЖАНА ИБРАГИМОВА

ШАЙХИСЛАМОВ ЗАГИР РАХМАТУЛЛОВИЧ

ТЕМА ТУКАЯ В ТВОРЧЕСТВЕ АХМЕДА ФАЙЗИ (ДРАМЫ И РОМАН. РАБОТА НАД ВАРИАНТАМИ)

10.01.02 — Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

На правах рукописи

Научный руководитель: член корр. АН РТ, доктор филологических наук, профессор

Юзиев Нил Гафурович |

Казань - 1999

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ ГАЛИМЖДН ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

ШЭЙХЕЛИСЛАМОВ ЗАЬИР РЭХМЭТУЛЛА УЛЫ

ЭХМЭТ ФЭЙЗИ ИЖДТЫНДА ТУКАЙ ТЕМАСЫ (ДРАМАЛАР ЬЭМ РОМАН. ВАРИАНТЛАР в СТЕНД Э ЭШЛЭУ ТЭЖ.РИБЭСЕ)

10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты

Филология фэннэре кандидаты фэнни дэрэж,эсенэ дэгъв а итеп язылган диссертация

Фэнни ждтэкче: Татарстан Фэннэр академия-сенец мохбир эгъзасы, филология фэннэре докторы, профессор

Юзиев Нил Гафур улы

Казан - 1999

Эчтэлек

Кереш 3

I булек. Тукай темасына килу юлы:

1. Тарихи теманы узлэштеру. «Пугачев Казанда» haivi «Сафа» драмалары. 9

2. Эдипнец 20—30 еллар иждтында Тукайга багышланган сэхнэ эсэрлэре «Тукай Ж,аекта», «Тукай» драмалары, «Тукай» кинолибреттасы Ьэм шигырьлэре. 14

3. Эдипнец «Тукай» романына алынуы. Чорныц эдэби-

эстетик атмосферасы, сэяси-идеологик керэш. 55

II булек. «Тукай» романы естендэ эшлэу:

1. Уй-ният туу. План-сызмаларнын, терле вариантлары. 65

2. Теманы гыйльми узлэштеру. Эдипнец Тукай тормы-

шын ейрэнуе. 83

3. Тукай Ьэм аныд мохите хакында мэгълумат туплау алымнары. 94

III булек. Эдипнец сэнгатьчэ осталыгы:

1. Романныц вариантлары Ьэм редакциялэре. 106

2. Сюжет Ьэм композиция естендэ эшлэу. Эдэби

тэнкыйть Ьэм авторныц уз карашын яклавы. 123

3. Тел Ьэм стиль естендэ эшлэу. 141 Йомгак. 149 Шартлы кыскартылмалар. 156 Эдэбият исемлеге. 157

КЕРЕШ

ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКА

ТЕМАНЬЩ АКТУАЛЬЛЕГЕ. Соцгы елларда жэмгыятебез тормы-шында, бигрэк тэ идеология елкэсендэ тирэн узгэрешлэр барган вакытта татар эдэбият фэнендэ дэ иж,ти магый -мэдэни тарихыбызны Ьэм мира-сыбызны ойрэну, бэялэудэ узенэ б ер яцарыш башланды. Моца бэйле рэвештэ элек тыелган темаларныц ачылуы, тарихтагы «ак» таплар булып кала килгэн бушлыкларны тутырырга мвмкинлеклэр туу халык, ил узган юлны чын хакыйкый кузалларга ждрлек эзерлэде. Бу ,исэ, «Без кем?», «Тамырларыбыз нинди?», «Кайдан килэбез?» кебек актуаль проблема-ларны кен тэртибенэ куйды. Яцарыш логикасы узе ук бездэн тарихка мерэжэгать итуне сорый. Шуца бэйле буларак татар эдэбиятында, аеруча анын, проза олкэсендэ тарихи тема естенлек алды. Тарихи романнар авторы Н.Фэттах моннан чирек гасыр элек ук: «Татар эдэбияты ечен татар тарихы ул беркем аягы басмаган иксез-чиксез карурман кебек», — дип язып чыккан иде. (Казан утлары.—1972.—№ 6.—Б. 177).

Табигый ки, тарихи теманыц гаять дэрэжэдэ жанлануы, куэт алып усеп китуе мэгълум традициялэрдэн башка була алмый. Бу жэЬэттэн татар эдэбиятында тарихи проза нэтиж,эле озын-озак юл уткэн олкэ буларак характерлана. Инде XX гасыр башында ук К.Бикколов (Бикколов, 1908), Ф.Туйкин (Туйкин, 1912), Ш.Саттаров (Саттаров, 1911) кебек язучылар прозада тарихи теманы яктыртырга омтылыш ясаганнар иде. Бу дэвердэн, аеруча, Г.Ибра1шмовныц 1914 елда язылып та 1920 елда гына донья кургэн монументаль характердагы «Безнец кеннэр» исемле тарихи-революцион романын курсэту зарур (ИбраЬимов, 1920). 20 еллардан башлап исэ тарихи тема татар эдэбиятында магистраль юнэлешне билгелэуче топ темаларныц берсенэ эверелэ. Г.ИбраЬимов, Ш.Камал, М.Галэу, К.Нэжди, И.Гази повесть-романнары тарихи тема горизонтларын шактый дэрэжэдэ кицэйтэ тоштелэр.

50 еллардан башлап тарихи проза куп тармакларга буленеп усуче, эчтэлек 11эм тема ягыннан кицэя баручы эдэби юнэлеш буларак характерлана башлый. Заманында Х.Хэйри тарихи романнарны кузэтеп, тубэндэге буленешне тэкьдим иткэн иде: тарихи-революцион, тарихи-психологик, тарихи-биографик романнар. Сизелерлек дэрэжддэ активла-ша тешкэн биографик повестьлар, мемуарларны да автор тарихи проза эсэрлэренэ кертеп карый (Хэйри, 1979; 173).

Бу тармаклар арасыннан тарихи-биографик роман жанры, турыдан-туры тикшерелэчэк темага монэсэбэте булганга курэ, элеге тергэ махсус тукталу зарур. Тарихи шэхес образларынын, социаль-философик эчтэлегенэ игътибар чын мэгънэсецдэ 50 еллардан башлана 1лэм тиз вакыт аралыгында эдэбиятта местэкыйль юнэлеш булып таныла. Ш.Маннурньщ «Муса» (1959—1964), Ж,.Тэрж,емановньщ «Кемеш дага» (1971 — роман рус телендэ «Юность Лобачевского» исеме белэн 1965 елда денья курэ), Г.Шэрипованыц «Гафурлар гаилэсе» (татар телендэ 1981, русча варианты-1962 елда басыла) романнары, А.Расихныц «Ямашев» (1967—1981) трилогиясе тарихи-биографик романнын, 60—80 елларда ныклы адым белэн усеп китуен раслыйлар.

Татар эдэбиятында бу юнэлештэге омтылыш 50 елларга кадэр ук тэ булган. Мэсэлэн, М.Гали куренекле татар мэгърифэтчесе Каюм Насыйри турында зур тарихи роман язарга керешэ, 1952 елда романнын, беренче кисэге «Совет эдэбияты» журналында басыла башлый. Эмма эсэр, авторньщ шул елда ук вафат булуы сэбэпле, тэмамланмый кала. Бу хезмэтнец язылган кадэресе 1958 елда «Каюмньщ балачагы» исемле повесть булып денья курэ.

Шулай да татар эдэбиятында беренче чын тарихи-биографик роман иж;ат итуче итеп Э.Фэйзине санарга кирэк. Язучынын, татар халык шагыйре Габдулла Тукайга багышланган «Тукай» романы («Уги еллар»

дип исемлэнгэн беренче китап) 1947—1951 елларда язылып, 1952 елда басылып чыга.

Гомумэн, Тукай иждты, шагыйрь узе исэн вакытта да, улеменнэн сон, да 11эрдаим эдэби процесста теп, узэк темаларныц берсе будды Ьэм бу хэл буген дэ дэвам итэ. Куп санды мэкалэ-истэлеклэрдэн тыш татар поэзиясендэ шагыйрь иждтын бетен тудылыгы белэн чагылдырган кулэмле эдэби эсэрлэр язылды; бу елкэдэ зур ачышларга ирешкэн С.Хэким (Шагыйрьнец балачагы.—Казан: Татгосиздат, 1949, 35 б.; Пар ат.—Казан: Татгосиздат, 1939, 64 б.; Тукай турында поэмалар.—Казан: ТКН, 1974, 54 б.), И.Юзиев (бзелмэс кыллар: Шигырьлэр, жырлар, поэмалар, балладалар.—Казан: ТКН, 1978, 296 б.), М.Эгълэмов (Тукай-дан хатлар // Эгълэмов М. Иман тэрэз шакый: Шигырьлэр, балладалар, поэмалар.—Казан: ТКН, 1996, 335 б.) эшчэнлеген аеруча билгелэп утэргэ кирэк. Драматургиядэ Р.Ишморат (Монды сазым. Пьесалар.— Казан: ТКН, 1983, 352 б.), Т.Мицнуллин (Без китэбез, сез каласыз: Пьесалар.—Казан: ТКН, 1990, 351 б.); прозада да С.Кудаш (Яэды каршы-лаганда. Повесть. 0фе, БКИ, 1954, 308 б.; Хэтердэ калган минутлар. Казан: -ТКН, 1959, 288 б.), И.Нуруллин (Габдулла Тукай: Урта 1гэм олы яшьтэге мэктэп балаларына.—Казан: ТКН, 1979, 302 б.), Р.Батулла (Кылдан нечкэ, кылычтан уткен: Кыйсса.—Казан: ТКН, 1996, 143 б.), Р.Валеев (Заботы света. Роман: (о татар.поэте Г.Тукае) М.: Сов.писатель, 1986, 390 с.) шагыйрь образын терле юнэлештэ яктырту, тарихи шэхес образын ижтимагый — сэяси вазгыятькэ менэсэбэттэ кузэту, жднлы рэвештэ сурэтлэу ждтдилеге белэн аерылып торалар.

Татар гуманитар фэнендэ бу кенгэ кадэр Тукайга багышлап 7 кан-дидатлык (М.Фэйзуллина, И.Нуруллин, Р.Башкуров, Р.Ганиева, Ю.Туи-шев, Н.Лаисов, Л.Ждмалетдинов) Иэм бер докторлык (Г. Эмиров) диссертациялэре якланган.

Матур эдэбиятта исэ Тукай темасы елкэсендэ иц актив эшлэгэн эдиплэрнец берсе Эхмэт Фэйзи (1903—58) булды. Ул бу темага драматик поэма, драма, киносценарий, либретто Нам, ниЬаять, роман иждт итте. Барлык жанрларда уцышлы эшлэп, узенчэлекле эз: калдырган, таланты киц кырлы булган бу язучыньщ иж,аты эдэбиятта билгеле бер дэрэждцэ ейрэнелэ килде. Бигрэк аныц поэзиясе нигезле Иэм тэфсилле тик-шерелде.

Аерым алганда, Г.Кашшаф, Н.Юзиев, Т.Галиуллин, Ф.Мусин, Н.Морадымов, Х.Хэйри, И.Ахунждновлар бу елкэдэ нэтиж,эле эшлэгэн галимнэр булдылар. Н.Морадымов исэ 1979 елда «Эхмэт Фэйзи поэзиясендэ герой Иэм чор проблемасы» дигэн темага кандидатлык диссертациясе яклады. Эмма эдипнен, драматургиясе Ьэм аеруча прозасы мондый ук игътибарга алынмады. Дерес, роман хакында уз вакытында газета-журналларда аерым кузэту формасындагы мэкалэлэр басылды (С.Хэким, И.Заботин, Р.Нафигов, Ь.Хесэенова, А.Гомэр, Х.Хэйри И.б.). Эдэбият галиме Х.Хэйринец татар совет эдэбиятында роман жанрыныц усу тарихын яктырткан хезмэтендэ «Тукай» тарихи-биографик романына багышланган махсус булекчэ дэ бар. (Хэйри, 1979; 198—209). Анда галим «Тукай» романыньщ беренче китабы турында, Э.Фэйзинен, тарихи шэхесне эдэбиятта чагылдыру принциплары, тэжрибэлэре турында суз алып бара. Эмма татар халык шагыйре Габдулла Тукай турындагы беренче тарихи-биографик роман махсус тикшерену объекты буларак каралмады эле. Сайланган теманын, актуальлеге шунда: биредэ Э.Фэйзинен; «Тукай» драмалары Иэм романы беренче тапкыр монографик планда тикшерелэ; мэгълум сэбэплэр аркасында совет идеологиясе шартларында иж,ат иткэн язучынын, иждт лабораториясе, сэнгатьчэ осталыгы курсэтелэ; заман талэплэреннэн чыгып иждтыньщ кимчелекле яклары да билгелэп утелэ.

ХЕЗМЭТНЕЦ МАКСАТЫ ЬЭМ БУРЫЧЛАРЫ.

Диссертациянец максаты —

Э.Фэйзинец 20—50 еллар ижатында Тукай темасын терле жанрларда сурэтлэвен тикшеру;

— Эсэр язылган чорныц эхлакый Ьэм социаль эчтэлеген ачу;

— Тукай haM аныц чоры хакында автор концепциясен ачыклау;

— Язучынын роман нигезендэ сэнгатьчэ камиллеккэ ирешу юлын кузэту.

ХЕЗМЭТНЕЦ МЕТОДОЛОГИК НИГЕЗЕ. Э. Фэйзи ижатын ейрэн-гэндэ Г.Халит, Н.Юзиев, И.Нуруллин, Х.Хэйри, Т. Галиуллин, Р.Ганиева, АЭхмэдуллин, Ф.Мусин, Ю.Нигматуллина, Ф.Бэширов, Х.Эшрэфжанов, Н.Морадымов, Д.Лоусон, С.Селиванова, В.Днепров, Д.Затонский, В.Ко-жинов, А.Эсалнек h.6. фэнни хезмэтлэре файдаланылды, теп анализ методы итеп чагыштырма-тарихи 1тэм тарихи-типологик тасвирлау прин-циплары алынды.

ХЕЗМЭТНЕЦ ФЭННИ ЯЦАЛЫГЫ. Язучыныц «Тукай» драмалары Ьэм романы татар эдэбияты тарихында монографик планда беренче мэртэбэ тикшерелэ; язучыныц эсэргэ килу юлы, язылу тарихы, романныц куп терле вариантлары 1твм редакциялэре, эсэрне тикшеру процессы, сэнгатьчэ сурэтлэу чаралары терле яклап Ьэм тэфсилле ейрэнелэ.

Хезмэт Э.Фэйзинец диссертант тарафыннан фэнни-техник яктан эшкэртелгэн Иэм тасвирламасы тезелгэн бай шэхси архивына (101 фонд) нигезлэнеп языла (тасвирлама 4 тасвирдан тора: 1 тасвир. Ижат материаллары — 499 эш; II тасвир. Биография Иэм зшчэнлегенэ караган материаллар — 22 эш; III тасвир. Хатлар — 198 эш. IV тасвир. Э.Фэйзи архивындагы башка кеше материаллары — 29 эш). «Тукай»

8

драмалары Ьэм романын ейрэну мисалында Эхмэт Фэйзи иждтыньщ эчке механизмы ачыла.

ХЕЗМЭТНЕЦ ТЕОРЕТИК ЬЭМ ПРАКТИК ЭЬЭМИЯТЕ. Хезмэт югары уку йортларында, мэктэплэрдэ Г.Тукай Иэм Э.Фэйзи иждтын ейрэнгэндэ, татар эдэбияты тарихы буенча курслар укыганда XX гасыр татар эдэбияты тарихын язганда, урта мэктэп ечен укыту программалары 1тэм дэреслеклэр, укыту-методик эсбаплар тезегэндэ, ярдэмче чыганак буларак, файдаланыла ала.

ХЕЗМЭТТЭ КУТЭРЕЛГЭН МЭСЬЭЛЭЛЭРНЕ ФЭННИ Ж,ЭМЭ-ГАТЬЧЕЛЕК СЫНАВЫНА КУЮ.

вйрэнелэ торган тема буенча диссертант Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият 11эм сэнгать институтынын; ел йомгаклары конференция-лэрендэ (1992—98) докладлар укыды. Фэнни жыентыкларда — 4 мэкалэ, журналларда 3 мэкалэ Ьэм газета битлэрендэ — 1 мэкалэ денья курде.

ДИССЕРТАЦИЯ керештэн, еч булектэн, йомгактан тора. Ахырда шартлы кыскартылмалар 1гэм файдаланылган эдэбият исемлеге бирелэ.

1 БУЛЕК

«ТУКАЙ» ТЕМАСЫНА КИЛУ ЮЛЫ

1. Тарихи теманы узлэштеру.

«ПУГАЧЕВ КАЗАНДА» Ьэм «САФА» драмалары.

Шэхси архивыннан куренгэнчэ, Э.Фэйзи драматургия елкэсендэ бай мирас калдырган эдип. Ул куп санда агитпьесалар, скетчлар, комедиялэр, драмалар, опера Ьэм балет либреттолары иждт итте, кино очен сценарийлар язды.

Яшьтэн ук театрга булган мэхэббэте аны узешчэн сэнгатькэ алып килэ. Октябрь революциясе елларында ук Э.Фэйзи Ьэвэскэр артист, ейрэнчек драматург. Аныц 1920 елда ук инде Уфада «Матурлык день-ясында» дигэн яшьлэр очен язылган комедиясе уйнала. «Газетчы Вэли», «Кызыл васыять», «Чэчэклэр китердек», «Кумер батыр», «Ил кукрэ-гендэ», «Кара сакал», «Чуен тан,» Ь.б. бик куп ейрэнчек пьесалары бил-геле. Алар уз вакытында Уфа, Оренбург, Донбасстагы узешчэн театр тугэрэклэре тарафыннан куелганнар. Бу пьесаларныц купчелек кулъ-язмалары Э.Фэйзи фондында саклана. (101 фонд. I тасв., 141—153 эш-лэр (алга таба: I, 141—153 рэвешле курсэтелэчэк).

1930 елларда ж,эмгыятьтэге социализм тезу белэн бэйле вакыйгаларнын, романтикасы язучыларыбызда данлы уткэнебезнен, героик корэшен Ьэм шушы керэшнец романтикасын чагылдыруга ихтыяж, тудыра. Бу теманы чагылдыруда Ш.Камал, К.Тинчурин, Ф.Бурнаш, Т.Гыйззэт, М.Ж,элил, Н.Исэнбэт Ь.б. эдиплэр активлык курсэтэлэр. Э.Фэйзи дэ шушы чорда гражданнар сугышы вакыйгаларын сурэтлэгэн «Сафа» (1938) драмасын, XVIII йездэ Россиядэ азатлык ечен керэшне чагылдырган «Качкын» (1939) драматик поэмасын, халык шагыйре Г.Тукай тормышын яктырткан «Тукай» драмасын Ьэм «Пугачев Казанда» (1940) драмаларын ижат итэ.

Кургэнебезчэ, Э.Фэйзи драмаларын нигездэ тарихи темаларга багышлаган икэн. Тарихта зур урын алган, халыкныц кенкурешенэ, ацына эз салган вакыйгалар аныц игътибарыннан читтэ калмыйлар. Татар драматургиясендэ ул энэ шул «Тукай» Ьэм «Пугачев Казанда» драмалары белэн таныла. Ике чорныц ике катлаулы тарихи шэхесенэ багышланган элеге драмалар аны куренекле драматург дэрэжэсенэ кутэрэлэр. Бу турыда Ф.Хесни дэ: «Э.Фэйзинед... Уфада «Матурлык деньясында» исемле ике пэрдэлек комедия белэн башланган драматургиясе Агыйдел кебек бик куп борылышлар ясый-ясый, тугайлар Иэм ж,эйлэулэр аркылы утеп, безнец кеннэргэ кадэр килеп жита, «Тукай», «Пугачев Казанда», «Рэуфэ» драмаларына кадэр кутэрелэ»,— дип язып чыккан иде. (Хесни, 1974; 173).

Татар крестьяннарыныц Пугачев хэрэкэтендэ катнашулары темасына багышланган беренче эсэрен («Качкын») Э.Фэйзи 1935 елда яза башлый. Аныц тэуге варианты 1936 елда, «Совет эдэбияты» журналында (№ I, 14—23 б.б.) басылып чыга. 1937 елда бу либретто опера очен яраклы дип табыла Иэм 1939 елда ачылган Татар дэудэт опера Нам балет театры узенец репертуарын шушы «Качкын» операсы белэн башлап ждбэрэ. Ж,эмэгатьчелек бу операны яхшы кабул итэ. М.Жрлил «Кызыл Татарстан» газетасында (1939, 12 июль): «Качкын» операсыныц куелышы — татар совет культурасы тарихында зур вакыйга», — дип язып чыга.

Э.Фэйзи архивында аныц Пугачев хэрэкэтен ейрэнуен чагылдырган куп материал саклана (I, 175). Алар арасында Пугачев архивыннан алын-ган манифестлар, указлар, хатлардан торучы басма китап та бар. (Пугачевщина, 1926; 288). Автор менэ шушы чорны, тарихны документлар аша жентеклэп ейрэнеп, 1939 елда «Пугачев Казанда» драмасын яза башлый. Архивында «Пугачев Казанда» ныц датасы курсэтелмэгэн, русчага юлга-юл тэржемэсе (I, 176) 1гэм каралама вариантларыныц терле фрагментлары (I, 177) сакланып калган. Вариантлар билгеле куп булган,

лэкин алар терле сэбэп белэн таралганнар яки югалганнар. Мэсэлэн, драманьщ 1948 елгы бер варианты мирасханэдэ (ТЭЬСИ) 61 нче фонд, 1 тасвир, 96 нчы эштэ саклана. Эдэбият галиме Н.Г.Юзиев Э.Фэйзи эсэрлэренец III томына язган искэрмэсендэ: «Э.Фэйзи архивында драманьщ ике редакциясе бар. Беренчесе — эсэрнец баштагы вариант-ларыннан. Икенче редакция — кучермэ 1951 елгы басмасына бик тэ якын. Узгэрешлэр тик аерым сузлэрне алыштырудан, жемлэлэрне тезэтудэн генэ гыйбарэт»,— дип эйтэ. (Фэйзи, 1985; 506). Кызганыч ки, бу вариантлар эдипнец фондында сакланмаганнар. •

Э.Фэйзи башта драмасын «Сэлимэ» дип исемлэргэ дэ уйлаган. Шушы ук исем соцгы редакциянец титул битенэ дэ куелган була: «Сэлимэ (Пугачев Казанда)». Аннары автор «Сэлимэ» сузен сызып, «Пугачев Казанда» сузлэрен генэ калдыра.

«Пугачев Казанда» эсэре 1940 елны язылып бетэ Ьэм чын мэгьнэ-сендэ тарихи буларак кабул ителэ. Драманьщ нигезендэ Пугачевныц Казан тормэсендэ утыру эпизоды, Казанны алу вакыйгалары Ьэм тарихи фактларга нигезлэнгэн халык корэше. Эсэрдэ Пугачев белэн бергэ Казанныц генерал-губернаторы фон Бранд, патша вэкиле граф Потемкин, татар алпавыты Тэфкилев кебек шул заманныц чын тарихи шэ-хеслэре бар. Авторныц осталыгы аркасында тарихи жцрлек нигезендэ уз фантазиясе белэн тудырылган образлар да табигый берботен булып кабул ителэлэр. Пугачев восстаниясендэ катнашучы терле миллэт халыкларыныц бердэм керэштэ тугелгэн, кан белэн ныгытылган тарихи дуслыгын реаль куренешлэрдэ курсэтэ алуы Э.Фэйзинец зур уцышы итеп билгелэнэ. Дэулэт Академия театры 1948 ел театр сезонында бу пьесаны репертуарына кертеп, сэхнэгэ чыгара. Тамашачы Пугачев образында талантлы батыр хэрби ждтэкчене, шулай ук самими йерэкле ир кешене курэ. Язучыныц теманы, идеяне ачуда ныклап эшлэгэне сизелэ. Ул эсэрендэ шул чордагы халыкныц язмышын, Пугачев

кутэрелешенец котылгысызлыгын Ьэм ждцелу сэбэплэрен реаль кар-тиналарда сурэтли алган. Авторнын, эйтергэ телэгэн фикере, идеясе, нэтижэ буларак, эсэрдэ курсэтелгэн вакыйгалардан, характерлар бэре-лешеннэн килеп чыга. Шуннан чыгып, автор узенец максатына ирешкэн дип эйтергэ мемкин.

Э.Фэйзинец тарихи темаларга язуын Х.Хэйри ул чактагы рэсми идеологиягэ ияреп, аны хэзерге �