автореферат диссертации по искусствоведению, специальность ВАК РФ 17.00.04
диссертация на тему: Тенденции развития белорусской книжной графики 1960 -середины 1990 гг. (По материалам художественной литературы).

Полный текст автореферата диссертации по теме "Тенденции развития белорусской книжной графики 1960 -середины 1990 гг. (По материалам художественной литературы)."

НАЦЫЯНАЛЪНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕДАРУ CI ШСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАУСТВА, ЭТНАГРАФП IФАЛЬКЛОРУ ІМЯ К. КРАП1ВЫ

УДК 769.2+655.5331(476)

БАРАЗНА • 1 Міхаіл Рьігоравіч

ТЭНДЭНЦЫ1РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ КНІЖНАИ ГРАФПСІ1960 - СЯРЭД31НЫ 1990 гг.

(НА МАТЭРЫЯЛАХ МАСТАЦКАЙ Л1ТАРАТУРЫ)

Спецыяльнасць 17.00. 04 - выяуленчае і дэкаратыуна-прыкладное мастацтва і архітзктура

АУТАРЭ ФЕРАТ дьгсертацьіі на атрыманне навуковай ступені кандидата мастацтвазнауства

Мінск-1998

Навуковы кіра^нік- кандидат мастацтвазнауства, прафесар | Раманюк М.Ф.| Навуковы кансультант - кандыдат мастацтваіііауства, дацэнт Петэрсон Э.А.

Афіцьшньїя апанеиты: Доктар мастацтвазнауства, прафесар Шматау В.Ф.

Кандыдат мастацтвазнауства Пракапцоу У.І.

Апаніруючаи арганізацьія - Беларускі універсітзт культуры

Абароиа дьісертацьіі адбудзецца " 199е? г-

yjfy гадз.

на пасяджзшіі спецьіялізаванага Савета Д 01.42.02

пры Інстьітуце мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору ім. К. Крапівьі Нацыянальнай акадзміі павук Беларусі (220072, Мінск, вул. Сурганава, 1, корп. 2).

Здыссртацыяй можна азиаеміїша у біблятзцьі Інстьпуга мастацтвазнауства, зтнаграфіі і фальклору ім. К. Крапівьі Нацыянальнай акадзміі навук Беларусі

Аутартферат разасланы

^ _ 1998 r.

Вучоны сакратар специялізаванага Савета па абароне дысертацый, кандыдат мастацтвазнауства

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацьп. Кніжная графіка - важны элемент развіцця шіянальнай культуры і выяуленчага мастацтва. У апошнія дзесяцігоддзі ггацтвазнауцы рознабакова даследавалі творчасць асобных беларускіх мастакоу кнігі. іжна адзначыць, што сродкі і магчьімасці мастацтвазнаучага аналізу кніжнай графікі ггаянна удасканальваюцца. У шзрагу публікацьій беларускіх навукоуцау (В.Ф.Шматава, Щерашчатавай, А.М.Пікулік, М.А.Гугніна, Э.А.Петзрсона, М.Ф.Раманюка, ІКаваленкі і інш.) паказана роля, якую адыгрывае праца мастака кнігі у духовным іцці краіньї, эстэтычным вьіхаванні асобы, у развіцці нацыянальнай самасвядомасці, іанні роднай мовы і літаратурьі, ва усталяванні культурных сувязяу паміж народамі. Кніжную графіку, як такую, складає агульны комплекс знешняга і Унутранага гтацкага афармлення кнігі, створаны з улікам вьщавецкіх задач і патрабаванняу ііграфічнай прамьісловасці. У яе уваходзіць знешняе афармленне, праекгныя сродкі ікет выдання), малыя графічньїя элементы (ініцьіяльї, застаукі і інш.), а таксама сродкі разнасці набору тзкста (тьіпаграфіка). Аднак кніжная графіка Беларусі XX ст. як іаданьї комплекс спецьіфічньїх мастадкіх задач недасгаткова вывучана. Не разгледжана івіццЄ кнігі 1960-х - сярздзіньї 1990-х гг. як аб’екта мастацкага афармлення, яго ілюцьія на працягу цэласнага і адносна працяглага перыяду. Не вывучаны творчыя зязі з кніжнай графікам гэтага перыяду іншьіх рзспублік, краінау замежжа. Найчасцей аблемы развіцця разглядаліся лакальна, на ^зроуні аналізу матэрыялау аднаго віду аратуры, асобных тэндэнцый, графічних цыклау, ілюстрацьій, без аналізу развіцця /льнай мастацкай структуры выданняу. Найменш распрацаваны аспект кніжнай графікі :учасныя тзндзнцьіі развіцця.

У заходнееурапейскім і расійскім мастацтвазнаустве па праблемах развіцця кніжнага стацтва XX ст. апублікаваньїя спецыяльныя працы (А.Капр, Л.Ланг, Л.Б.Адамау, .Я.Гярчук, Г.Л.Дземасфенава, В.М.Ляхау, Н.М.Розанава, А.Д.Чагадаеу, М.А.Чагадаева і її.). На Беларусі абагульняючьк навуковых даследаванняу па кніжнай графіцьі 1960-х -рздзіньї 1990-х гг. як адметнай з’явы мастацкай культуры краіньї не выдадзена. Асобныя вдзнцьіі адзначанага перыяду даследавання, ілюстрацьіі альбо графічньїя цыклы алізуюцца айчьінньїмі навукоуцамі (працы В.Ф.Шматава, В.В.Церашчатавай, .А.Гугніна, А.М.Пікулік, А.І.Атраховіч і інш.). Вызначаныя як найбольш блізкія да тэмы ісертацьіі раздзелы шасцітомнага выдання «Гісторьія беларускага мастацтва» (аутары здзелау «Кніжная графіка» М.А.Гугнін, А.М.Пікулік), прысвечаныя кніжнай графіцьі чатку 1960-х - сярздзіньї 1980-х гг.. Аутары паводле аналізу выбраных графічньїх орау, падкрзсліваюць высокую ступень развіцця кніжнай ілюстрацьіі адзначанага рыяду. Але імі не разглядаюцца комплексныя праблемы развіцця беларускай кніжнай афікі як кардынальнай, сацыяльнаважкай з’явы мастацкай культуры краіньї, знітаванай шматлікімі зканамічньїмі, зстзтьічньїмі фактарамі. Расійскімі мастацтвазнауцамі і лорькамі кнігі (Н.М.Розанавай, М.А.Чагадаевай, Л.У.Званаровай і інш.) зафіксаваньї обныя іменьї, ілюстрацьіі беларускіх мастакоу. Пэуныя праблемы кніжнага мастацтва :ларусі 1960-х - сярздзіньї 1990-х гадоу разглядаліся у публікацьіях мастацтвазнауцау і іьітьїкау мастацтва: Г.І.Барьішава, У.А.Бойкі, М.І.Ганчарова, Б.А.Крзпака, Д.П.Мароза,

І.В.Назімавай, А.Г.Оіістраха. Г.Б.Сачанкі, В.А.Трьігубовіч і інш.

Неабходна адзначыць, што беларуская кніжная графіка адзначанага перыяду ■ суцэльная, дастаткова акрэсленая з’ява, прызнанае дасягненне нацыянальнай культуры, н грунце якой рэальнае далейшае прагрзсіунае развіцце кніжнага мастацтва Беларусі Адсутнасць абагульняючага сканцэнтраванага у адзіньїм комплексе аналігьічнаг мастадтвазнаучага матэрыялу па беларускай кніжнай графіцьі 60-х - першай паловы 90-: гадоу XX ст. падкрзслівае актуальнасць і своечасовасць настауленых пытанняу.

Сувязь з буйньїмі навуковьімі праграмамі, тзмамі. Даследаванне тзндзнцьіі развіцця беларускай кніжнай графікі 1960-х — сярздзіньї 1990-х гадоу як частка тзмь «Тзндзнцьіі развіцця беларускага сучаснага выяуленчага мастацтва» уваходзіць ; перспектыуны план навукова-даследчай працы кафедры гісторьіі і тзорьіі мастацтва; Беларускай акадзміі мастацтвау.

Мзта і заданы даследавання. Мзтай дадзенага даследавання з’яуляецца аналіз прадстауленне навукова абфунтаванай канцзпцьіі развіцця беларускай кніжнай графік 60-х - сярздзіньї 90-х гадоу XX стагоддзя, вызначэнне яе прыкмет і асаблівасцей яі сучаснай мастацкай школы кніжнай графікі. Для рзалізацьіі мзты пастаулсны наступиш задачы: 1) вызначыць беларускую кніжную графіку 1960-х - сярздзіньї 1990-х гадоу яі якасна новы перыяд у развіцці беларускага мастацтва кнігі; 2) вьіявіць і прааналізаваці асноуныя тзндзнцьіі развіцця кніжнай графікі адзначанага перыяду; 3) прааналізаваці творчую эвалюцыю мастакоу Беларусі, якія на сваім прыкладзе адлюстравал; своеасаблівьія рысы кніжнай графікі краіньї, паказаць адметнаснь іх творчых манер, асаблівую увагу прыцягнуць да творчасці майстроу, якія закладі найбольш адметныя рысы сучаснай кніжнай графікі; 4) вьіявіць асноуныя мастацкія асаблівасці, разнастайнасць творчых падыходау і асноуныя этапы развіцця сучаснай беларускай школы кніжнай графікі дадзенага перыяду; 5) разгледзіць беларускую кніжную графіку як важны фактар пераемнасці традыцый, эстэтычнага выхавання, культурнага абмену.

Аб’ектам і прадметам даследавання з’яуляюцца творы беларускай кніжнай графікі, створаныя мастакамі рзспублікі у перыяд 1960-х - сярздзіньї 1990-х гадоу і выдадзеныя кніжньїмі вьщавецтпамі рзспублікі і за яе межамі сродкамі тыражнай паліграфіі. Даследуюцца матэрыялы толькі мастацкай літаратурьі. Іншьія відьі літаратурьі і нетыражныя вьщанні не з’яуляюцца аб’ектамі даследавання. У стьшістьїцьі афармлення розных відау і жанрау мастацкай літаратурьі у адзначаны перыяд прадстаулена значная колькасць прыкладау узаемауплыву і знітаванасці форм, болын агульных тэндэнцый, чым спецьіфічньїх, дыферэнцаваных.

Вьщанні для дзяцей разглядаюцца у кантэксце развіцця агульных асаблівасцяу розных відау і жанрау мастацкай літаратурьі, зыходзячы з таго, што па сваіх прыкметах літаратура для дзяцей з’яуляецца неад’емнай часткай усёй мастацкай літаратурьі - гістарьічна-развітай формы вуснай творчасці. А вьщанні для дзяцей сярэдняга і старшага узросту губляюць спецьіфічньш прыкметы «кнігі для дзяцей». Не разглядаюцца у дадзеным даследаванні кнігі-карцінкі, кніжкі-цацкі і да т.п.. Па матэрыялах мастацкай літаратурьі

з

можна вылучыць наступную тьіпалогію кніжнай фафікі:

1) кніжная графіка масавых выданняу (у тым ліку і кішзнньїя пьідашіі);

2) калекцыйныя вьіданні (сувенірньїя малафарматныя кнігі, падарункавыя малатыражныя кнігі, «виданні павышанай якасці» (рукапісьі мелі абазначэнне «ИПК».);

3) серыйныя вьщанні з уніфікаванай мастацкай структурай;

4) нетыражныя аутарскія кнігі-аб'ектьі. (у дьісертацьіі не раглядаюцца).

ГіпотззаП даследавання з’яуляецца меркаванне, што у 60-я - сярздзіне 90-х гадор XX ст. у Рзспубліцьі Беларусь у сферы мастацкай культуры была сфарміравана сучасная мастацкая школа кніжнай графікі, надзеленая своеасаблівьімі рьісамі; дадзеная школа абапіраецца у сваім развіцці на наватарскія метады і творчае пераасзнсаванне прагрзсіунай мастацкай спадчыны і нацыянальных традьшый.

Мяркуецца, што сучасная беларуская кніжная графіка прайшла асноуныя характэрныя і для іншьіх мастацкіх школ XX ст. этапы развіцця. Гэта - пачатковы этап (1960-я гады), звязаны з вывучэннем і засваеннем сусветнага і айчыннага вопыту, станауленнем і актыуным творчым пошукам па фарміраванні сучаснай мастацкай структуры кнігі, удасканальваннем матзрьіяльна-паліфафічнай базы і разгалінаванай арганізацьійна-выдавецкай структуры. Затым - этап (1970-я гады) стабілізацьіі тэндэнцый і удасканалення графічнага майстэрства; нарэшце, этап (1980-х - сярздзіна 1990-х гг), калі сфарміраваліся адметныя пластычныя накірункі, новыя традьїцьіі беларускага кніжнага мастацтва.

Метадалогія і метады праведзенага даследавання. Метадалагічнай базай раскрьщця ппотэзы даследавання з’яуляюцца мастацтпазнаучыя навуковыя працы у галіне гісторьіі і гзорьіі еурапейскага мастацтва кнігі, а таксама уласнЫя назіранні дысертанта. Канкрэтна-навуковым метадам даследавання з’яуляецца псторыка-мастацтвазнаучы аналіз. У аснову методьікі пакладзены прынцыпы сістзмнага аналізу асноуных тэндэнцый беларускай кніжнай графікі адзначанага перыяду, а таксама параунаучы аналіз творчасці беларускіх иастакоу кнігі. Вялікае значэнне па методыцы сістзматьізацьіі матэрыялу адьігралі працы расійскіх і заходнееурапейскіх даследчыкау: А.А.Сідарава, Н.М.Розанавай, А.Д.Чагадаева, М.А.Чагадаевай, В.М.Ляхава, Ю.Я.Гярчука, А.Капра, Л.Ланга, В.Шпіса і інш. Наибольшая ^вага надаецца творам кніжнай графікі, адзначаным на конкурсах «Мастацтва кнігі». Аутарам даследавання прааналізаваньї водзывы у друку па вьшіках праведзеных конкурсау. Аналізуюцца творы, не прадстаУленыя на конкурсах, але якія атрьімалі грамадскае прызнанне і вядомасць сярод спецьіялістау; Падчас падрьіхтоукі работы праведзеныя кансультацьіі і інтзрв’ю з асобньїмі мастакамі, мастацкімі рздактарамі, таліграфістамі. Пры падрыхтоуцы матэрыялау метадычную дапамогу аказалі практычныя парады былога галоунага мастака выдавецтва «Беларусь» Г.Галубовіча і інш.

Навуковая навізна і значнасць атрыманых вьінікау

1. У дьісертацьіі сістзмна аналізуецца і уводзіцца у навуковы кантэкст шьірокі выяуленчы матэрыял, звязаны з развіццйм кніжнага мастацтва Беларусі 1960 - сярздзінм 1990-х гадоу.

2. Упершыню у рэчышчы развіцця мастацкай культуры Беларусі1960 — сярздзіньї 1990-гадоу разглядаецца значнае кола мастакоу кнігі.

3. Выявлены і абагулены асноуныя асаблівасці тэндэнцый развіцця сучаснай школі беларускай кніжнай графїкі на матэрыялах мастацкай літаратурьі.

4. Выяулены асаблівасці узаемауздзеяння прагрзсіуньїх традыцый і наватарскіх метаца У беларускай кніжнай графіцьі 1960-х —сярздзіньї 1990-х гадоу.

Практычнае значэнне атрыманых вьінікау. Матэрыял дьісертацьіі і зробленыя у бі высновы дапамагаюць вызначыць ролю і месца мастацкага афармлення беларускай кнії 1960-х - сярздзіньї 1990-х гг. у гісторьіі беларускага выяуленчага мастацтва, у беларускаі культуры у цэлым; садзейнічаюць правядзенкю аб’ектыунага параунаучаму аналіз; беларускай кніжнай графікі з графікай суседніх краін. Вьінікі даследавання могуць быц выкарыстаныя пры падрыхтоуцы фундаментальных абагульняючых прац па гісторьі выяуленчага мастацтва Беларусі. Матэрыялы дысертацьй, яе асобныя тзарэтычны: палажзнні могуць быць карысныя у працэсе выкладання курса гісторьіі беларускаг выяуленчага мастацтва у вышэйшых і сярздніх спецыяльных мастацкіх навучальны: установах, мастацкіх школах краіньї (часткова рзалізавана у Беларускай акадзмі мастацтвау, Еурапейскім гуманітарним універсітзце); у музейнай і зкспазіцьійна выставачнай дзейнасці (стварэнне тэматычных і рэтраспектыуных выставак кніжнаі фафікі); у вялікай ступені прыгодныя пры распрацоуцы вучэбных метадычных, наглядны; і інш. дапаможнікау, вучэбных праграч для вышэйшых назучальных устаноу мастацтва культуры; пры стварзнні спецыяльных курсау для спецыяльнасияу кафедрау графікі графічнага дызайну вышэйшых навучальных устаноу. Палажзнні дьісертацьіі могуць сташ часткаю навучальнага курса «Гісторьія спецьіяльнасці» пры ажьіццяуленні навучання п; спецыяльнасцях «Мастак кнігі», «Мастак паліфафічнай прамьісловасці» у вышэйшых сярздніх спецыяльных навучальных установах. Падрыхтаваныя матэрыялы можні выкарыстаць пры праходжанні павышэння кваліфікацьіі спецьіялістау і у практыць мастацкіх рэдаетарау кніжньїх выдавецтвау.

Зканамічная значнасць работы заключана у больш эфектыуным выкарыстанн вьідавецтвамі краіньї, якія выпускаюць мастацкую літаратуру, атрыманых абагульняючы) вьінікау мастацтвазнаучага аналізу лепшых дасягнянняу кніжнай фафікі. Гзта дазволіці палепшыць агульны эстзтычны выгляд кніжнай прадукцьіі, яе канкурэнтназдольнасць н; айчынным і замежным рынках. Адаптация даследавання у метадычных выданнях длі вышэйшых і сярздніх спецыяльных навучальных устаноу будзе спрыяць больи зфектыунай прафесійнай падрыхтоуцы мастакоу кнігі і мастакоу паліграфічнаі прамьісловасці, дазволіць больш рацыянальна выкарыстоуваць бюджэтныя сродкі у сферь мастацкай адукацьіі.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі, якія выносяциа на абарону

1) аналіз комплексу вьісокамастацкіх творау беларускай кніжнай графікі перыяду 1960 -сярздзіньї 1990-х гадоу;

2) раскрыццё прагр'кіунага уплыву дасягненняу іншьіх школ кніжнага мастацтва ш характар беларускай кніжнай фафікі;

3) нацыянальная адметнасць беларускай кніжнай графікі, вьгсокі прафесіяналізм і разнастайнасць форм і творчых метадау;

4) перспектыунасць развіцця школы беларускай кніжнай графікі праз пераасэнсаванне традыцый і засваенне наватарскіх метадау.

Асабістьі уклад а$пгара. Праца над дысертацыяй вялася на кафедры гісторьіі і тзорьіі мастацтвау Беларускай акадзміі мастацтвау і непасрэдна, да 1997 года, пад кірауніцтвам загадчыка кафедры гісторьіі і тзорьіі мастацтвау, кандыдата мастацтвазнауства, прафесара МФ.Раманюка. Навуковым кансультантам працы быу прызначаны кандьщат «астацтвазнауства, даиэнт Э.А.Петэрсон.

Дысертант, на аснове уласных навуковых, творчых і педагагічньїх пошукау, улічваючьі разрозненыя апублікаваньїя магэрыялы, вызначыу і прааналізавау комплекс асноуных гэндэнцый развіцця беларускай кніжнай графікі 1960 — першай паловы 1990-х гг.; паказау карактар і значэнне гэтага перыяду, які стау важнай складаемай часткаю нацыянальнай культуры і яе гісторьіі; намеціу шлях для далейшага усебаковага аналізу мастацтва кнігі Беларусі XX ст.; даказау неправамернасць падачы аспекта)? развіцця сучаснага кніжнага мастацтва краіньї толькі праз мастацтвазнаучы аналіз ¡люстраций, не абапіраючьіся на комплекснае даследаванне праблем афармлення выданняу. Кніжная графіка у даследаванні як з’ява выведзена за межы ідзалагічнай заангажаванасці. Аутар сцвярджае, што школа оеларускай кніжнай графікі адзначанага перьиду фарміравалася на базе развіцця гльїбінньїх фамадска-гістарьічньїх працзсау, графічнага майстэрства мастакоу кнігі, выдавецкай справы і паліграфічнай прамьісловасці рзспублікі.

У вьініку працы над дысертацыяй уведзеныя у навуковы кантэкст ¡мёны мастакоу: У.Вішнеускага, В.Кліменкі, А.Кітаевай, У.Лукашыка, М.Сенькіна, У.Цэслера, У.Цярэнцьева і інш. Бьілі удакладнены гады выпускау выданняу, назвы міжнародньїх конкурсау, у якіх удзельнічалі кніжньїя графікі краіньї. Складзены «Біяграфічньї слоунік мастакоу кнігі 1960-80-х гадоу», падрыхтаваны альбом прыкладау кніжнай графікі.

Апрабацыя і апублікаванасць вьшікау дьісертацьіі. Дысертацыя і рэферат ібмеркаваньї на кафедры гісторьіі і тзорьіі мастацтва Беларускай акадзміі мастацтвау. Цысертацыя рэкамендавана да абароны. Асноуныя матэрыялы дьісертацьіі знайшлі адлюстраванне у апублікаваньїх у спецьіялізаваньїх часопісах, тззісах дакладау, зборніку прац, вучэбных праграмах агульным аб’емам 3 друкаваныя аркушы.

Асобныя палажзнні работы і аспекты праблематьікі даследавання прадстаулены на ікадзмічньїх, рзспубліканскіх і міжнародньїх канферэнцыях і чытаннях:

1) Рзспубліканская навуковая канферэнцыя, прысвечаная 100-годдзю з дня нараджзння

У.Стрзмінскага «Уладзіслау Стрзмінскі на Радзіме»: паведамленне

«Эксперыментальная лабараторыя» (Дзяржауны мастацкі музей РБ. Мінск, 1993);

2) Міжнародная канферэнцыя «75-год Віцебскай мастацкай школы»: даклад «Традьїцьіі УНАВІСа у графічньїм дызайне Беларусі» (Віцебскі мастацкі музей, 1994);

3) канферэнцыя «Праблемы акадзмічнай адукацьіі у Беларускай акадзміі мастацтвау»: паведамленне «Праблемы падрьіхтоукі навучальнай праграмы па гісторьіі сучаснага беларускага мастацтва» (БелАМ. Мінск, 1994);

4) Міжнародная канферэнцыя «Праблемы развіцця выяуленчага мастацтва у Цзнтральнай і Усходняй Еуропе»: даклад «Пошук сцвярджальных шляхоу - рэальны выбар перспектыу у сучасным беларускім мастацтве» (Міжнародньї адукацыйны Цэнтр (ІВВ), Мінск, 1995);

5) Міжнародная канферэнцыя у рамках праекта «Усходнееурапейская праграма 1996/97» Мастацкай акадзміі Мюнстэра (Германія); даклад «Новыя мастацкія тэндэнцьп на Беларусі пасля 1990 года» (Мюнстэр, 1996);

6) Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя «Традыцьи мастацкай школы і сучасныя тзндзнцьіі яе развіцця»: судаклад «Сучасны стан мастацтва Беларусі і праблемы адукацьіі» (БелАМ. Мінск, 1997);

7) літаратурна-краязнаучьія чьітанні «Паэма «Тарас на Парнасе» і яе роля у развіцці беларускай культуры»: гаведамленне «Ілюстрацьіі да паэмы «Тарас на Парнасе» (г.Гарадок, Віцебская вобл., 1997);

8) Рзспубліканская навукова-практычная канферэнцыя «Семантика і формы традыцыйных народных мастацтвау ад старажьітнасці да нашых часоу»: даклад «Пераасэнсаванне традыцый беларускага народнага мастацтва у сучаснай кніжнай графіцьі» (БелАМ, Мінск, 1998);

Асобныя палажзнні дьісертацьіі разглядаюцца аутарам і служаць мэтам навучання у працэсе выкладання курса гісторьіі беларускага выяуленчага мастацтва у Беларускай акадзміі мастацтвау (1992-1998, Мінск), Еурапейскім гуманітарньїм універсітзце (1997— 1998, Мінск), Беларускім дзяржа^ным педагагічньїм універсітзце імя М.Танка (Мінск, 1998). Пзуныя аспекты даследавання вьїкарьістоуваліся дысертантам падчас працы на пасадзе мастацкага рздактара выдавецтва «Беларусь» (1986-1992, Мінск).

Стуктура і аб’ём дьісертацьіі. Работа складаецца з уводзінау, агульнай характарьістьікі, трох главау, вывадау і спіса выкарыстанай літаратурьі (255 крьініц на беларускай, рускай, нямецкай, англійскай і польскай мовах). Даецца дадатак пад назваю «Біяграфічньї слоунік беларускіх мастакоу кнігі 1960-80-х гадоу», альбом рэпрадукцый. Агульны аб’ём дьісертацьіі - 123 старонкі наборнагатэксту.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах і агульнай характарыстыцы вызначаецца роля і месца кніжнай графікі у гісторьіі выяуленчага і кніжнага мастацтва, абгрунтоуваецца актуальнасць і навізна работы, фармулюецца мэта і задачи, зканамічная і практичная значнасць дысертацыйнага даследавання.

У першай главе «Праблемы развіцця беларускай кніжнай графікі у 1960-я гады» даследуецца роля і месиа кніжнай графікі у жьщці беларускага грамадства, вызначаюцца асноуныя праблемы новага перьшду развіцця, даецца кароткі агляд літаратурьі. Для новых тэндэнцый развіцця беларускай кніжнай графікі 60-я гады адьігралі кардинальную ролю. Разглядаецца сацыяльна-мастацкая праблематыка развіцця кніжнага мастацтва

дзесяцігоддзя, аналізуюцца асноуныя фактары удасканалення кнігавьщавецкай справы, якія упльївалі на фарміраванне новых тэндэнцый у кніжнай графіцьі. Адзначаецца, што умацаванне паліграфічнай базы дазволіла выпускаць кнігі, графіка якіх заслугоувае высокай ацзнкі не толькі сваім зместам, але і вьїканальніцкім узроунем, адпаведным заданы максімальна блізкай перадачы якасці графічнага арьігінала. У гэты час закладаецца спецьіялізацьія беларускіх кніжньїх выдавецтвау па відах літаратурьі, што стала пазітьіуньїм арганізацьійньїм фактарам дьінамічнага развіцця кніжнага мастацтва.

Важнай падзеяй для развіцця беларускай мастацкай літаратурьі дзесяцігоддзя можна лічьіць прыход у беларускую літаратуру новых сіл. «Хрушчо^ская адліга» 60-х гадоу, зканамічньї рост дазволілі у пэ^най ступені ажьівіць мастацкі прагрэс, аднавіць асобныя традьїцьіі даваеннай кніжнай графікі.

У 60-я гады кніжная графіка у фарміраванні сваіх тэндэнцый абапіраецца на агульныя дасягненні беларускай культуры, у якой атрьімалі развіцце тэатр, радыё, кіно, тэлебачанне, музыка, архітзктура, выяуленчае мастацтва, дызайн. Назіраецца рост агульнаадукацыйнага узроуню насельніцтва рзспублікі. Нельга казаць, што культура Беларусі гэтага перыяду была прасякнута выключна прагрзсіуньїмі, дзмакратьічньїмі тзндзнцьіямі. Шмат працавалі мастакі над афармленнем літаратурьі ідзалагічнага характару. Але для беларускай кніжнай графікі 60-х гадоу найбольш характэрным з’яуляецца імкненне узбагаціць традьїцьіі кніжнага мастацтва новьімі дасягненнямі. Гэта адбывалася дзякуючы развіццю грамадства, дзякуючы актыуным творчым пошукам новага пакалення мастакоу. Беларуская кніжнай графіка, яе новы кардынальны перыяд - пэуны водгук прадстаунікоу культуры на патрэбы сучаснага грамадства. Адказнасць за асветніцкія вьінікі свайй працы робіцца сярод мастакоускага асяроддзя важным фактарам станаулення новых тэндэнцый выяуленчага мастацтва і кніжнай графікі. У Беларусі пачалася падрыхтоука мастакоу кнігі з вышэйшай адукацыяй. Больш інтзнсіуна назапашвауся творчы вопыт, узнікае актыуная прафесійная канкурэнцыя паміж асобньїмі мастакамі і кампактньїмі групамі. Структура кніжньїх выдавецтвау арганізацьшна сваёй спецьіялізацьіяй дазваляла паслядоуна і эфектыуна спрыяць развіццю кніжнага мастацтва. Кніжнае мастацтва развівалася непарыуна з культурамі суседніх краін, шмат у чым знаходзілася на пярзднім плане развіцця. Быу выкарыстаны каштоуны вопыт кніжнага мастацтва іншьіх рзспублік і краін. Пасля істотнага удасканалення паліграфічнай базы рзспублікі, пераходу буйнейшых друкарняу на афсетны друк, пасля карэннага павышэння кваліфікацьіі вьщавецкіх спецьіялістау мастацкая структура кнігі набыла адпаведныя часу рысы. Своечасова бьші зауважаны вострыя праблемы ансамблевага адзінства кніжньїх выданняу, акрэслены асноуныя меры па фарміраванні іх цзласнага графічнага вобліку.

Прагрзсіуньїя змены у мастацкай культуры 60-х гадоу адбіліся на творчасці старэйшага пакалення. У 60-я гады у кніжнай графіцьі працягваюць працаваць мастакі старзйшага пакалення: А.Волкау, М.Гуціеу, І.Давідовіч, А.Тычына, Б.Малкін, В.Ціхановіч, А.Сапетка, С.Раманау і інш., пластычная мова якіх сфарміравалася у папярзднія дзесяцігоддзі.

З 60-х гадоу тзндзнцьіі развіцця беларускай кніжнай графікі характарызуюцца дьінамічнасцю. Нязменнаю заставалася асноуная задача афармлення мастацкай літаратурьі: паглыбленне вобразнага зместу літаратурнага твора з дапамогай традыцыйных

і новых сродкау вьіразнасці. Асновай беларускай кніжнай графікі будзе з’яляецца гравюра. Уплыу друкаванай графікі за^важны у творах большасці беларускіх мастакоу кнігі першай паловы 60-х гадоу. Пераважнаая «графічнасць» беларускай кнігі будзе адной з самых яркіх праяу новых тэндэнцый развіцця.

Дысертант падкрзслівае надзвычай важную падзею для развіцця кніжнай графікі і усёй мастацкай культуры краіньї - адкрыццё пры Беларускім дзяржауным тзатральна-мастацкім інстьітуце (з 1991г. Беларуская акадзмія мастацтвау) графічнага аддзялення (1953). Першы выпуск аддзялення 1959г. (А.Кашкурзвіч, Р.Віткоускі, І.Раманоускі, І.Немагай, К.Ціхановіч) адыграе пазітьіуную ролю у фарміраванні новага графічнага вобліку кнігі 60х гадоу. З’яуленне айчыннай вышэйшай навучальнай установы мастацтва спрыяла актыунаму фарміраванню выразных прыкмет сучаснай нацыянальнай мастацкай школы. Важна падкрзсліць, што першыя вьіпускнікі аддзялення абаранілі дыпломныя работы творамі кніжнай графікай. Маладыя мастакі, якія толькі пачьіналі свой творчы шлях на пачатку дзесяцігоддзя з сярздзіньї 60-х гадоу, занялі дамінуючае месца у кніжнай графіцьі. Каротка аналізуюцца работы А.Кашкурзвіча, які у 60-я гады найбольш ярка увасабляу прынцыпы ансамблевасці кніжнага афармлення, прынёс у кніжную графіку Беларусі шмат новых пластычных рыс.

У першай главе даецца ацэнка уплыву станковай графікі на кніжнае мастацтва. Актыуны удзел мастакоу у выстауках станковага мастацтва шмат у чым фарміравау асаблівасці афармлення літаратурьі. На першы план вьіходзіць глыбокае вобразнае вырашэнне, якому падпарадкоуваецца структура выдання, асобныя графічньїя элементы. Дысертант аналізує у дадзенай главе кніжную графіку А.Кашкурзвіча да «Казак» Г.Андэрсена, дзе найбольш ярка аплюстраваныя праблемы вырашэння ансамблевага адзінства кнігі.

Новай рысай беларускай кніжнай графікі 60-х гадоу стала афармленне малафарматных кніг, у якіх ад мастака патрабуецца высокае майстэрства, грунтоунае веданне паліграфічньїх працэсау. Малафарматныя виданні афармлялі Б.Заборау, Л.Прагін, А.Кашкурзвіч, пазней (80-я г.) - М.Селяшчук, А.Адамчык, М.Басалыга, У.Басалыга, А.Александровіч і інш.

Мастакі кнігі 60-х гадоу пачалі, бадай, першыя у пасляваенны час творча пераасэнсоуваць традьїцьіі беларускай народнай культуры. Тэндэнцыя сувязі з традьїцьіямі ярка праявілася пры афармленні літаратурьі для дзяцей, асабліва у казках. Народньш матывы гарманічна увайшлі у мастацкую структуру выданняу. Мастакі імкнуліся не апісаць зтнаграфічную карціну, а вьіявіць аптьімізаваньїя стагоддзямі лепшыя рысы характару беларусау. Знігаванасць сучасных прынцыпау з традыцыйным народньш светауспрыманнем была пакладзена у аснову гворчых метадау асобных маладых мастакоу, пераважна па спецьіяльиасці мастакоу станковых відау мастацтва. У гэты час пачалі працаваць А.Паслядовіч, А.Лось, Г.Якубені, Я.Кулік, Н.Шчасная і інш. Яны працягнулі тзндзнцьіі кніжнай графікі, якія развівалі у першай палове XX ст. М.Філіповіч, П.Гуткоускі, М.Малевіч, Г.Змудзінскі, В.Літко, В.Ціхановіч, А.Волкау і інш.

Першая палова 60-х гадоу была адметная імкненнем часткі мастакоу кнігі да перавагі дэкаратыунага металу афармлення літаратурьі для дзяцей. Дысертантам каротка аналізуюцца творчыя падыходы А.Лось, Г.Якубені, Н.Паплаускай, Н.Шчаснай, Я.Куліка.

Дисертантам адзначаецца пазітьіуная роля развіцця тэндэнцый праз практыку штогадовых усесаюзных і рзспубліканскіх конкурсау «Мастацтва кнігі», якія садзейнічалі далейшаму развіццю кніжнага мастацтва, павышэнню прафесійнага майстэрства мастакоу, культурнаму абмену.

У заключзнні главы падкрзсліваецца кардинальная роля азначанага дзесяцігоддзя як перыяду вывучэння і засваення сусветнага і айчыннага вопыту кніжнага мастацтва, творчых пошукау па фарміраванні суцэльнай мастацкай структуры кнігі, стварзнні разгалінаванай арганізацьійна-вьідавецкай сістзмьі і сучаснай паліграфічнай базы.

У другой главе «Удасканаленне мастацкай структуры кніжньїх выданняу 1970-х гадоу у кантэксце фарміравання ансамблевага адзінства кнігі» на прикладах творау беларускіх мастакоу аутарам даследуюцца тзндзнцьіі па аднауленні традыцый комлексна-канструктыунага метаду У афармленні кнігі. Дысертантам вызначаецца кардынальнае развіцце мастацкай структуры кніжньїх выданняу.

Кніжная графіка 70-х г. развіваецца пераважна у рэчышчы традыцый савецкага кніжнага мастацтва. Гэтыя традьїцьіі творча развівалі М.Шырокау, В.Жыжэнка, К.Ціхановіч, А.Сапетка, М.Валянтовіч, Ц.Гуціеу і інш. У канцы 60-х- пачатку 70-х гадоу мастакі кнігі пашыраюць дыяпазон графічньїх сродкау. Адзначаны этап характарызуецца як пошук арьігінальньїх вьїканальніцкіх тзхнік. Змешаная тзхніка для шмат- і аднакаляровага друку, мантаж, аплікацьія - тыповыя прыёмы для кніжнай графікі гэтага часу. У змешанай тзхніцьі працуюць Б.Заборау, Я.Кулік, П.Драчоу, Н.Шчасная і інш. У 1972 г. на базе рэдакцый мастацкай і дзіцячай літаратурьі выдавецтва «Беларусь» было заснавана выдавецтва «Мастацкая літаратура», якое сканцэнтравала выпрацоуку задач па фарміраванні ансамблевага адзінства графічньїх элемента^ выданняу у галіне мастацкай літаратурьі.

70-я гады - перыяд не толькі навуковага, але творчага асзнсавання айчыннага вопыту кніжнага мастацтва ад Ф.Скарыны і яго паслядоунікау. Ускосны, але важны уплыу на развіцце беларускай кніжнай графікі як суцэльнага комплексу графічньїх элементау кнігі зрабіу выхад альбома Л.Ц.Баразны «Гравюры Францыска Скарыны» (1972). Пасля перыяду замоучвання была звернута увага масткоу кнігі да творчасці беларускага асветніка і першадрукара, да рэнесансавай зстзтьікі яго выданняу. Засваенне і творчае пераасэнсаванне лепшых традыцый беларускага кнігадрукавання станоуча адбілася на развіцці кніжнай графікі 70-х гг..

У гэты час зауважна удасканальваецца агульны узровень макетавання кнігі. Рубеж 6070-х гадоу - перыяд развіцця еурапейскага кніжнага дызайну, які станоуча уплывау на агульны мастацкі узровень кніжнай графікі розных краін. Адзначаецца дьінаміка у развіцці графічнай мовы і мастацкай структуры выданняу. Ілюстрацьіі сталі болын пластична вьіразньїмі, складаньїмі па кампазіцьіі. У 70-я гады у афармленні кнігі больш актыуна сталі ужывацца тзхнікі друкаванай графікі: лінагравюра, афорт, літаграфія і г.д. Найбольшых поспехау дасягнулі А.Кашкурзвіч, Г.Паплаускі, В.Шаранговіч, У. і М.Басальїгі,

А.Дзямарын, Б.Заборау, Я.Кулік, Н.Паплауская, А.Зайцау і інш. Дысертантам асаблівая увага надаецца цыклу ¡люстраций А.Кашкурзвіча да трагедьіі Гётэ «Фауст» (1976). Кніжная графіка да гэтага выдання стала адной з самых яркіх старонак беларускага

кніжнага мастацтва другой паловы XX ст.

Дисертантам засяроджваецца увага на ропі мастацкіх рэдактарау у фарміраванн графічнага вобліку кнігі. їх вопыт, кваліфікацьія і прафесійньї густ - вырашальны: фактары у выбары кніжнага графіка для афармлення канкрэтнага выдання. Мастацкі: рэдактары выдавецтвау — своеасаблівае звяно паміж літаратарам, мастаком, выдавецтвам паліграфічньїм прадпрыемствам. Яны распрацоуваюць прынцыпы комплекснаг; афармлення асобнай кнігі альбо серьіі, самі часта выступаюць у якасці выканауца; кніжнай графікі.

На фоне часам шдыферэнтных адносін грамадства да нацыянальных традыцый, 70-: гады сталі этапам больш уважлівавьіх падыходау мастакоу да пераасэнсавання народны: традыцый, вываду гэтай тэндэнцьп са спрошчаных форм цытавання узорау народнаг; мастацтва. Фальклорныя інтзрпрзтацьіі у станковым выяуленчым мастацтве для кніжнаі графікі пачатку 70-х гадоу унеслі вялікі уклад у спробу аднаулення духоунай раунавагі; культуры краіньї. У сваіх работах мастакі, якія актыуна вьіступалі і у станковай творчасці імкнуцца дакладна перадаць элементы народнай творчасці, вырабау побыту. Удзе. творчай інтзлігенцьіі нацыянальна-культурным адраджзнні, творчае пераасзнсаванні нацыянальных мастацкіх традыцый атрьімалі яркае і заканамернае увасабленне у кніжнаі графіцьі.

Раздзел «Паззія і беларуская кніжная графіка» прысвечаны найбольш яркай старонць кніжнага мастацтва дзесяцігоддзя. Афармленне паззіі лічьіцца адным з самых складаны: жанрау кніжнай графікі, дзе немагчымая дзталізацьія сюжэта і неабходна дзманстраваці значную ступень мастацкага абагульнення. Поспехі мастакоу па вобразна-зместавам; вырашэнню і распрацоуцы ансамблевага адзінства вьщанняу пацвердзілі эфектыунасщ прынцыпау фарміравання сучаснай школы кніжнай графікі. Пасля кніг для дзяцей паззі: стала аб’ектам пераасэнсавання фальклорных магывау у кніжньїм афармленні. Аута) аналізує прыклады кніжнай графікі У. і М.Басалыгау, Б.Заборава, Г.Паплаускага М.Казлова, В. Шаранговіча, В. Кліменкі, М.Купавы.

Творчыя падыходы мастакоу кнігі пры вьірашзнні тэмы барацьбы беларускага народ; супраць фашизму знаходзіліся у 70-я гады пад значным уплывам станковага выяуленчап мастацтва. Галоуным структурным элементам кніжнай графікі станавілася зпічна; палосная ¡люстрация. Менавіта праз шлях традыцыйнага ілюстравання, мастакі шукалі знаходзілі наибольшую выразнасць, адпаведную тэксту гльїбіню вобразнасці. Мастацкаї літаратура, выяуленчае мастацтва, кінематограф, тэатр выяуляюць гльїбіню маштаба; народнай барацьбы. Аналізуючьі беларускую кніжную графіку, прысвечаную Вялікаі Айчыннай вайне 1941-1945 гг., можна адзначыць, што характэрнай асаблівасцк мастацкага афармлення кнігі на «ваенную тэму» з’яулялася узмацненне аналітьїка публіцьістьічнага падыходу. Мастакі у сваіх творах сталі больш абапірацца н: дакументальную аснову, вобразныя вьірашзнні становяцца менш ідзалагізаваньїмі пазбауленьїмі часам штучнага пафасу. Над кніжнай графікам да творау, прысвечаны: барацьбе беларускага народа, працавалі Г.Паплаускі, А.Кашкурзвіч, Ю.Герасіменка Жьізнеускі, Л.Асецкі, Б.Заборау, А.Шэверау, В.Шаранговіч, М.Басалыга. П.Калінін і інш.

У раздзеле «Мастацтва шрыфту у кніжнай графіцьі» разглядаецца адна з востры: праблем айчыннай кніжнай графікі. Актуальным у другой палове XX ст. застаецц;

арманічнае тьіпаграфічнае спалучэнне малюнка і шрыфтавой пластьїкі. На тэарэтычным зроуні гэтая пастаноука питання добра асветлена у замежнай спецыяльнай літаратурьі. Іраблематьїку разглядаюць пераважна нямецкія даследчьікі (А.Капр і інш.), а таксама асійскія (Ю.Я.Гярчук, В.В.Лазурскі, В.Н.Ляхау, У.А.Фаворскі і інш.). У беларускіх рафікау адчувауся недахоп прафесійнага вопыту інтзрпрзтацьіі шрыфту і выразных родкау набору, адарванасць сучаснай школы беларускай кніжнай графікі ад традыцый ьіпаграфічнага мастацтва. Недастаткова ведалі мастакі дасягненні беларускай кніжнай рафікі 1920-х - пачатку 1930-х гадоу, нягледзячы на тое, што працягвалі працаваць іастакі, якія сфарміравалі свой почырк у даваенны перыяд. Неабходна падкрзсліць, што ля беларускага мастацтвазнауства праблема кніжнага мастацтва і ролі у ім мастацтва ірьіфту яшчз не з’являлася прадметам комплекснага навуковага разгляду. Шрыфт часцей азглядаецца у кантзксце развіцця графічнага дызайну, рэкламы. Толькі даследаванні іастатцва рукапіснай кнігі Х-ХУІІІ стст. (М.В.Нікалаеу) і тьіпаграфікі беларускіх тарадрукау (В.Ф.Шматау) можна лічьіць пэуным дасягненем сістзмнага аналізу пытання. ісобньїя аспекты сучаснага мастацтва шрыфту разглядаюцца у манаграфіях

І.А.Семчанкі, Р.Ф.Клікушьіна, артыкулах Б.А.Заборава, А.І.Атраховіч, А.М.Пікулік. !ыразныя прыклады мастацкай інтзрпрзтацьіі тэкста комплесна і шматбакова радэманстраваныя на 1-й Рзспубліканскай выстауцы мастацтва шрыфту (1988). Вьінікі этай выставы станоуча паупльївалі на далейшае удасканаленне шрыфтавой пластьїкі у нізе, адпаведна, на яе тзндзнцьіі развіцця. Але можна канстатаваць, што вьісокамастацкія [рыклады суіснавання шрыфту, выразных сродкау тьіпаграфікі і графікі застаюцца їздкімі. Дысертант вызначае найбольш удалыя прыклады мастацкай інтзрпрзтацьіі ирыфту у творчасці М.Казлова, А.Шэверава, А.Царова, А.Кашкурзвіча, Я.Куліка,

О.Зайцава, У.Басальїгі.

У заключзнні главы адзначаецца, што беларуская кніжная графіка 70-х гадоу ірадстаулена яркімі творчьімі індьівідуальнасцямі. Плённа працавалі мастакі кнігі па іераасзнсаванні народных традыцый, палепшыуся стан шрыфтавога афармлення кніг і ьіпаграфікі. 70-я гады для айчыннай кніжнай графікі стануць часам збалансаванасці ворчых пошукау, знітаванасці сучасных тэндэнцый кніжнай графікі з вьітокамі ¡еларускага кніжнага мастацтва.

У трэцяй главе «Асноуныя напрамкі развіцця беларускай кніжнай графікі у 80-я ады» разглядаецца найбольш яскравы перыяд развіцця сучаснай кніжнай графікі.

80-я гады - найвышэйшая кропка росквіту беларускай кніжнай графікі у XX ст. У юглядзе на беларускае кніжнае мастацтва, кніжную графіку адбываюцца пэуныя змены. іб гэтым сведчыць як агульны узровень афармлення масавых выданняу, так і узоры епшых творау кніжнай графікі. Перыяд застаецца параунальна мала вывучаным, хаця і іайбольш даступным па матэрыяле. З 80-х гадоу кніжная графіка уяуляе разгалінаваную учасную нацыянальную мастацкую школу. У межах творчай, наватарскай накіраванасці -ікольї мастакі кнігі, адчуушы цвёрды грунт пераемнасці традыцый, раскрываюцца як скравыя, самабытныя індьівідуальнасці. Актыуна праяуляюцца працэсы, якія бьші акладзены у наватарскіх праявах кніжнай графікі канцу 70-х г.

Значную ролю адыграла кадравае забяспячэнне беларускай культуры у галіне

выяуленчага мастацтва, асабліва графікі. 80-я гады адзначаны прыходам у кніжн; графіку значнай колькасці вьіпускнікоу вышэйшых навучальных устаноу культурь: мастацтва, больш шьірокім выкарыстаннем у кніжнай графіцьі новых тэхналог Беларускуго кнігу 80-х гадоу прадстауляе новая генерацыя мастакоу, тых, хто пач працаваць на мяжы 70-80-х гадоу - М.Селяшчук, У.Савіч, В.Славук, М.Казл<

В.Кліменка, І.Лобан, Т.Беразенская і інш. Мастакі гэтага пакалення інакш, чым папярзднікі, уяуляюць не толькі творы класічньгх і сучасних аутарау, але і мета, стварэння мастацкй структуры кнігі.

Поспехау дасягнулі мастакі у афармленні мастацкай літаратурьі для дзяцей. У 1981 створана выдавецтва «Юнацтва», якое сканцэнтравала вопыт па афармленні мастацк літаратурьі для дзяцей і юнацтва. У аснове прапаноу ад выдавецтвау мастак; прадстаулены шьірокі дьшпазон літаратурьі для розных узроставых груп.

У 80-я гады пашырылася тьіпалогія выданняу. Раней амаль адсутнічалі тзматьічні серыйныя виданні (акрамя зборау творау пісьменнікау), асабліва у жанрах літаратурьі д дзяцей. У 80-я гады шырокае укаранепне на рынку серыйных выданняу мастацк літаратурьі вымушала вьшавецтвы распрацоуваць і укараняць уніфікаванае серыйн мастацкае афармленне. Над праектнай распрацоукай серыйных выданняу працавг М.Казлоу, А.Ружо, В.Кліменка, А.Цароу і інш. Дысертант дає характарыстыку прынцып; серыйнага афармлення кніжньїх выданняу.

Гэты перыяд даследавання характэрны яркімі узорамі пераасэнсавання прагрзсіуні народных традыцый. Аутар падрабязна спыняецца на аналізе гэтай тэндэнцыь Уплыу развіцце сучаснага беларускага выяуленчага мастацтва і кніжнай графікі 80-х гадоу зраб выхад альбома вядомага беларускага этнографа М.Ф.Раманюка «Беларускае народи адзенне» (1981). Выданне стала своеасаблівьім дапаможнікам, метадалагічньїм грунт; мастакам кнігі для творчага пераасэнсавання народных традыцый.

У гэтым дзесяцігоддзі назіраецца найбольшая актыунасць беларускіх мастакоу кнігі конкурсах «Мастацтва кнігі» рзспубліканскага, міжрзспубліканскага і усесаюзна узроуняу. Беларускія кнігі неаднаразова адзначаныя вьішзйшьімі узнагародамі конкурса Мастацкая літаратура у афармленні беларускіх мастакоу прадстаулена на міжнародні выставках [Міжнародная біенале кніжнай ілюстрацьіі у Браціславе (ВІВ, Славакі; Міжнародная выстаука графікі і кніжнага мастацтва (iba) у Лейпцигу (ГерманЬ Сусветны кніжньї кірмаш у Франкфурце-на-Майне (Германія) і інш.]. Праца беларуск мастакоу кнігі 5 80-я гады атрымлала шырокае грамадскае прызнанне. Сведчаннем гэтаа з'яуляецца прысуджэнне вядомым мастакам кнігі Дзяржауных прзмій Беларусі у галії выяуленчага мастацтва Вядучыя аутары атрьімліваюць ад буйных замежных выдауцс творчыя заказы.

Адна са своеасаблівьіх рыс беларускай кніжнай графікі 80-х - пачатку 90-х гаде адлюстравана у шьірокім распаусюджванні блізкіх метадау графічнага афармлення рознь відау і жанрау мастацкай літаратурьі. Аутар адзначае уплыу актыунай станковай творчас мастакоу кнігі. Найперш гэта тычыцца майстроу, якія атрьімалі мастацкую адукацыю і Беларусі. Высокая ступень станковай формы адлюстравання заставалася заусёд характэрнай рысай беларускага кніжнага мастацтва. Як пазггыуная з’ява развіці адзначаецца экспанаванне на мастацкіх выставах станковых работ па матыв;

■аратурных творау. Мастакі кнігі зксперьіментавалі і падсумоувалі вопыт працы над эрам без тзхналагічньїх абмежаванняу друку. Стварэнне станковых аркушау было унай творчай лабараторыяй беларускай кніжнай графікі. За азначаны перыяд створана ачная колькасць станковых графічньїх работ па матывах літаратурньїх творау .Кашкурзвіч, В.Шаранговіч, М.Селяшчук і інш.) Дысертантам вызначаецца уплыу ацы над кнігай для дзяцей на іншьія відьі мастацкай літаратурьі. Універсальнасць афічнай мовы, якую дзманстравалі М.Казлоу, У.Савіч, У.Кліменка, М.Селяшчук, была асцівая і іншьім мастакам кнігі.

Для літаратурьі другой паловы 80-х гадоу характзрна развіццб гістарьічнай тзматьікі, вятленне культурнай спадчыны беларускага народа. Пісьменнікі узнаулялі малавядомыя іктьі гісторьіі Беларусі. Да тзндзнцьіі гістарьізму у беларускай кніжнай графіцьі 80-х цоу дысертант адносіць працы А.Кашкурзвіча, У.Лукашыка, В.Малахава, У.Савіча, .Басальїгі, Г.Паплаускага, В.Шаранговіча і інш.

Аутарам адзначаецца імкненне выдавецтвау у другой палове 80-х г. да эфектнага нкавага аздаблення усіх відау літаратурьі. Актуальньїмі застаюцца пьітанні ірміравання кніжнага дызайну, а не толькі наяунасці вьісокамастацкіх ілюстрацьш. астакі, якія атрьімалі дизайнерскую падрыхтоуку, прьінеслі У беларускую кніжную афіку 80-х - пачатку 90-х гадоу новыя прагрзсіуньїя рысы. Дызайнеры кнігі імкнуцца абіць неабходную рзвізію сучаснай кніжнай справы праз набліжзнне кнігі да мастацкага б'екта». Мастакам удаецца у большай ступені працягваць канцэптуальны падыход рапейскага бук-дызайну 80-х гадоу. Атрьімалі пэунае развіцц2 сучасныя рысы мастацкай руктуры кнігі: відовішчнасць, «правакацыйнасць» макетных сродкау.

Першьімі у беларускай кніжнай графіцьі, хто пачау творча выкарыстоуваць у кніжньїм трмленні фотаграфіку і мастацкую фатафафію, бьілі А.Бяляева (А.Адамчык), Дубінка, У.Цярэнцьеу. Новыя пластычныя падыходы прынесены у беларускую кніжную афіку 80-х гадоу вьіпускнікамі тагачаснага мастацка-прамысловага факультэту БДТМІ іраз факультэт дызайну і дэкаратыуна прыкладнога мастацтва БелАМ). Гэта -.Байрачны, С.Войчанка, З.Жакевіч, А.Кітаева, У.Лукашык, С.Пчалінцау, М.Сенькін, Цэслер, У.Цярэнцьеу, А.Шалюта, У.Шолк і інш. Мастакі, дызайнеры па адукацьіі у :ршай палове 90-х гадоу пачынаюць карыстацца сродкамі камп’ютэрнай графікі пры ікананні знешняга і унутранага афармлення кнігі.

Мастацкае жыцце першай паловы 1990-х гадоу у рзспубліцьі больш шматпланавае. Да аноучых тэндэнцый часу можна аднесці з’яуленне форм кніжнай графікі да рзлігійнай гаратуры (біблейскай). Сакральныя сюжэты распрацоуваюць А.Кашкурзвіч, М.Сенькін, Войчанка, А.Лапіцкая. Да 90-х гадоу гэтая тэндэнцыя у беларускай кніжнай графіцьі XX не мела адлюстравання. Найбольш вьіразньїмі з’яуляюцца творы А.Кашкурзвіча да їовага запавета» (1990), у якіх мастак дзманструе якасці класічнага метаду ілюстравання, :і абапіраецца на традьїцьіі станковага мастацтва. С.Войчанка, К.Вашчанка, А.Рулькоу, .Сенькін у «Біблії для дзяцей» акцзнтуюць увагу на дэкаратыуных якасцях, бо кніга ізлічана на першае знаёмства дзіцяці з біблейскімі сюжзтамі,

Пэуныя водгугі прац мастакоу 1920-х гадоу знайшлі адлюстраванне у беларускім іафічньїм дызайне, кніжнай графіцьі. Кніжньїя вьщанні, аформленьи А.Кітаевай, неслі істацкія і асветніцкія якасці, сцвярджалі асабістьія адносіньї да плаггычнай мовы 20-х

гадоу. Праца А.Кітаевай над «Супрэматычнай азбукай» (1991) пашырыла магчымас тагачаснай кніжнай фафікі, надала новыя эксперыментальныя ¡мпульсы мастацка: афармленню.

У другой палове 1990-х гадоу назіраецца адыход ад працы з кнігай найбольш вядомі мастакоу 80-х гадоу. Амаль не зауважны кнігі з афармленнем М.Селяшчука, У.Саві1 М.Казлова, В.Кліменкі і інш. Працэс камерцьіялізацьіі кніжнага рынку адмоуна адбіваец на тэндэнцыях развіцця беларускай кніжнай графікі. Мастакі шукаюць цікавьія для ся прапановы за межамі рзспублікі і у іншьіх відах выяуленчага мастацтва.

У заключзнні главы адзначаецца, што у 80-я — сярздзіна 90-х гг. значна пашырыу жанрава-відавьі спектр беларускага выяуленчага мастацтва, кніжнай графікі. Узмацнілі сінкрзтьічньїя узаемауплывы відау мастацтва, актыуна выкарыстоуваюцца нові мастацкія тзхнікі. Адзначаны перыяд можна назваць найвышэйшай кропкай развіц сучаснай школы беларускай кніжнай графікі у XX ст. Дасягненні кніжнага мастацт гзтага часу павінньї стаць асновай далейшага развіцця. У другой палове 90-х гаді назіраецца стан няупзуненасці, нестабільнасці, якія не спрьіялі фарміраванню нові мастацкіх тэндзнцый у кніжнай графіцьі. Але асобныя яскравыя, прызнаныя на Беларус за яе межамі прыклады сведчаць пра багаты творчы патэнцыял кніжнага мастацт Беларусі. Пачынаецца новы этап развіцця, аналіз якога - справа навуковых даследаванн будучага.

ВЫВАДЫ

1. Тэарзтычнае асзнсаванне асноуных тэндзнцый і аспектау развіцця беларуск; кніжнай графікі 1960-х - сярздзіньї 1990-х гадоу, акрэсленне яе месца у развіц выяуленчага мастацтва Беларусі дазваляюць аналізуемьі перыяд вызначыць як адзін важных і якасна новых зтапау гісторьіі мастацтва беларускай друкаванай кнігі, а тaкca^ агульнай гісторьіі беларускага выяуленчага мастацтва. Своеасаблівасць беларуск: кніжнай графікі будавалася пераважна на дасягненнях станковага мастацтва. Але імкнеш да стварэння ансамблевага адзінства фафічньїх элементау, аднаулення лепшых традыць гісторьіі беларускага кніжнага мастацтва становіцца важнейшай тэндэнцыяй у кніжні фафіцьі адзначанага перыяду.

2. Найбольш выразна тзндзнцьіі якасна новага этапу развіцця беларускай кніжн; фафікі вьіявіліся на пачатку 1960-х гадоу. Яны бьші абумоулены грамадскім прафзсаі развіццсм выяуленчага мастацтва і літаратурьі. Новыя тзндзнцьіі развіцця кніжнай графії у параунанні з папярзднімі зтапамі, праявіліся у значным пашьірзнні фафічньїх сродк, вьіразнасці. Тэндэнцыя па вьіяуленні дэкаратыунай вьіразнасці у афармленні мастацкг літаратурьі для дзяцей стала дамінуючай. У 60-я гады выразна прадэманстраван прыклады разнастайнасці тэндзнцый і творчых падыходау - класічньїм метад: ілюстравання і фарміраванні ансамблевага адзінства фафічньїх і тьіпафафічнь элементау. Умацаванне паліфафічнай базы дазволіла выпускаць кнігі, вобразнасць

фічнае майстэрства якіх заслугоуваюць высокай ацзнкі. Пазітьіуную ролю у іміраванні новых тэндэнцый развіцця адыграу пачатак рэгулярнага удзелу мастакоу у [курсах на лепшае мастацкае афармленне і заснаванне асноу викладання гаафармлення у сферы мастацкай адукацьіі.

3. У 1970-я гады тзндзнцьіі развіцця беларускай кніжнай графікі фарміраваліся на ге уздыму літаратурьі і увасаблення рысау прагрзсіуньїх агульнаэстэтычных працэсау у іуленчьім мастацтве. Мастацка-практычны вопыт па афармленні мастацкай літаратурьі іьівау упарадкаванасць і сістзмнасць. Шырока праявіушаяся тэндэнцыя комплексна-структыунага металу афармлення надала беларускай кнізе агульныя рысы адметнасці і амблевага адзінства. Творы мастакоу кнігі рзгулярна дзманстраваліся на публіканскіх, усесаюзных і міжнародних мастацкіх і специялізаваньїх внстауках. ідзнцьіі па удасканальванні мастацкай структуры вьіданняуі актыуна фарміраваліся на ове вывучэння і пераасэнсавання традыцый беларускага, сусветнага кніжнага і іуленчага мастацтва. Публікацні навуковых матэрыялау даследчыкау мастацтва арускай старадрукаванай кнігі паскорнлі развіцце тзндзнциі па стварзнні ансамблевага інства сучаснай кнігі, сталі пачаткам сістзмнага аналізу беларускай кніжнай графікі той паловы XX ст.

4. 1980-я - сярздзіна 1990-х гадоу сталі найбольш разгалінаваньїм этапам іміравання беларускай сучаснай школы кніжнай графікі. Асноуная увага мастакоу эавана на стварзнне цэласнага вобразу кнігі, да тзндзнциі фарміравання гарманічнага інства графічних і типаграфічньїх элементау. Высокага развіцця дасягнула тэндэнцыя іаасзнсавання народных традыцый мастацкай культуры Беларусі. Істотна пашырыуся іпазон выкарыстаных пластычных сродкау вьіразнасці, шырока ужываецца гаграфіка, змешаныя тзхнікі, больш увагі надаецца шрыфту, пачынаюць сарыстоувацца сродкі камп’ютэрнай графікі. Творы мастакоу атрьімалі шырокае мадскае прызнанне - іх рэгулярна адзначаюць узнагародамі конкурсау «Мастацтва гі» і прыстыжных міжнародних выставак. Выдавецтвы рзспублікі актыуна выпускаюць :тацкую літаратуру у афармленні беларускіх мастакоу для знешняга рынку. 3 80-х гадоу такі кнігі супрацоунічаюць з замежньші кнігавьідауцамі, што яшчэ раз пацвярджала :окую ступень развіцця беларускай кніжнай графікі.

5. Беларуская кніжная графіка для розных жанрау мастацкай літаратурн 1960-х-здзіни 1990-х гг. развівалася пераважна на агульннх стилістьічних прынцыпах, у ашчы адзіньїх тэндэнцый. Асноуным фактарам існавання такой асаблівасці развіцця /лялася тое, што да 1981 года (год утварэння кніжнага вьщавецтва «Юнацтва») кніжнае ірмленне мастацкай літаратурьі усіх узроставих груп видавалася пераважна у адным ясным видавецтве («Мастацкая літаратура»). Вобразна-графічная дэкаратыунасць новіцца найбольш адметнай тэндэнцыяй афармлення беларускіх кніжньїх виданняу. :ія мастакі як М.Селяшчук, У.Савіч, Б.Заборау, В.Славук і інш. вьїкаристоувалі, шмат у л універсальньїя мастацкія метады і приёмы афармлення розных жанрау лігаратурьі. ам з тим працавалі мастакі, якія актыуна вьіяулялі дыферэнцыраванасць падыходау

і афармленні (Г.Паплаускі, А.Кашкурзвіч, В.Шаранговіч і інш.). Гарманічнае лучэнне розных падыходау адлюстроувае разнастайнасць беларускага кніжнага тацтва 1960-х - сярздзіньї 1990-х гг..

6. У 1960-я - сярздзіне 1990-х гадоу мастакі кнігі Беларусі, абапіраючьіся прагрзсіуньїя тэндэнцьп развіцця, стварьілі кніжнае графічнае мастацтва, якое увабрг лепшыя рысы свайго часу і адметнасці творчых манер. У акрэслены перыяд была асноуным сфарміраваная сучасная нацыянальная школа кніжнай графікі. Беларуси кніжная графіка стала важным фактарам пераемнасці традыцый у нацыянальнай культур яна стала эфектыунай формай эстэтычнага вьгхавання і культурнага абмену.

Вывады, зробленыя дысертантам, адлюстраваныя у шэрагу навукові публікацьш, пералічаньїх у спісе апублікаваньїх работ.

Спіс работ, апублікаваньїх па тэме дьісертацьіі:

1. «А крьініца повная стаяла...». Традьїцьіі народнага мастацтва у творчасці сучасні беларускіх графіка}* і жьівапісцау//Мастацтва Беларусі- 1987.-№8.-С. 8-13.

2. Прысвячаецца моладзі // Мастацтва Беларусі. - 1989- №12 - С. 44-46.

3. Сергей Баленок. Каталог офортов. - М.: Прометей, 1990.- 32 с.

4. Пластика и авангард // Реклама,- 1991№6,- С. 14-17.

5. У палоне наскальных росьпісау // Мастацтва.- 1993.- №3 - С. 37—40.

6. Гісторьія выяуленчага мастацтва Беларусі XX стагоддзя. Тэматычны план. Мастацтва,- 1994-№9.-С.З.

7. Гісторьія выяуленчага мастацтва (Мастацтва Беларусі XX ст.). Праграма д. спецыяльнасцяу мастацкага факультзта БелАМ-Мн. БелАМ: 1994 - 13 с.

8. Хто здольны вярцець супрэматычныя юлы? // Мастацтва - 1994,-№12 - С. 33-37.

9. Праз пасьлядоунасьць да рэальнага выбару // Мастацтва.- 1995 - №3 - С. 26-27.

10. Графіка // Беларусь: Энцыкл. даведнік- Мінск: БелЭн, 1995 - С. 242.

11. Казка у беларускай кніжнай графіцьі 1960-80-х гадоу // Беларускае мастацтв гісторьія і сучаснасць: 36. навуковых прац Беларускай акадзміі мастацтвау. Выпу<

2 - Мінск.: БелАМ, 1996,- С. 67-82.

12. Гісторьія мастацтва Беларусі. Праграма для спецьіяльнасці «Мастацтвазнауства» Мінск: БелАМ 1997,- 12 с.

13. Беларуская кніжная графіка 1980-х гадоу. - Мінск: БелАМ, 1998 - 56 с.

Баразна М.Р. Тэндэнцьп развіцця беларускай кніжнай графікі 1960 — сярздзіньї 1990 гг. (На матэрыялах мастацкай літаратурьі)

Дысертацыя на атрыманне навуковай ступені кандидата мастаитвазкауства па спецьіяльнасці 17.00.04 - выяуленчае і дэкаратыуна-прыкладное мастацтва і архітзктура :

Юпочавыя словы: кніжная графіка, ¡люстрыцыя, мастацкая структура выдання, пластычная выразнасць. ансаблевае адзінства графічньїх элементау. «Мастацтва кнігі».

Тэндэнцьп развіцця кніжнай графікі азначанага перыяда - значнае дасягненне нацыянальнай культуры, глыбокае пераасэнсаванне часу, аснова для далейшага развіцця беларускага выяуленчага мастацтва і мастацтвазнауства. Аб'ектам даследавання з'яуляецца створаная мастакамі Беларусі кніжная графіка да выдадзеных у адзкачаны храналагічньї перыяд творау мастацкай літаратурьі. Мэта дьісертацьіі - прадстауленне павукова абгрунтаваиай канцэпцьй тэндэнцый развіцця беларускай кніжнай графікі 60-х - сярздзіньї 90-х гадоу XX стагоддзя як вызначэння асаблівасцяу сучаснай мастацкай школы.

Дысертацыя з'яуляецца першым даследаваннем, дзе па абагуленым матэрыяле мастацкай літаратурьі у кантэксце развіцця выяуленчага мастацтва другой паловы XX ст. выяуляюцца повыя прафзсіуньїя тзндзнцьіі у нацыянальным кніжньїм мастацтве. Прасочваюцца як агульныя, так і лакальныя асаблівасці развіцця мастацкай комплексная структуры выданняу. Даследуецца многастайнасць творчых дасягненняу беларуских мастаісоу кнігі.

РЕЗЮМЕ

Борозна М.Р. Тенденции развития белорусской книжной графики 1960 -середины 1990 гг. (По материалам художественной литературы).

Диссертация на соискание ученой степени кандидата искусствоведения по специальности 17.00.04 - изобразительное, декоративно-прикладное искусство и архитектура.

Ключевые слова: книжная графика, иллюстрация, художественная структура издания, пластическая выразительность, ансамблевое единство графических элементов, «Искусство книги».

Тенденции развития книжной графики отмеченного периода - значительное достижение национальной культуры, глубокое переосмысление времени, основание для дальнейшего развития белорусского изобразительного искусства и искусствоведения. Объектом исследования является книжная графика художников Беларуси к изданным в отмеченный хронологический период произведениям художественной литературы. Цель диссертации - представление научно обоснованной концепции развития тенденций белорусской книжной графики 60-х

- середины 90-х гг. XX в. как проявления особенностей современной художественной школы.

Диссертация является первым исследованием, где на обобщенном материале художественной литературы в контексте развития изобразительного искусства второй половины XX в. выявляются новые прогрессивные тенденции в национальном книжном искусстве. Прослеживаются как общие, так и локальные особенности развития художественной комплексной структуры изданий. Исследуется многообразие значительных творческих достижений белорусских художников книги.

RESUME

Borozna M.R. The Trends in the Development of Belarusian Book Graphic Arts during 1960ies - mid-1990ies (Bases on the Analysis of Fiction Books)

The Thesis submitted for Candidate’s Degree in Art Criticism, Speciality 17.00.04

- Fine Arts, Decorative and Applied Arts, and Architecture

Key words: book graphic arts, illustration, artistic composition of a building, plastic expressiveness, ensemble unity of graphical elements, «The Art of a Book».

The subject of the research is book graphic arts of the Belarusian artists meant for the fiction books published during the said period. The purpose of the Thesis is to present a scientifically grounded concept of trends in the development of Belarusian book graphic arts during the ‘60ies - mid’90ies of the 20'1' cent as a manifestation of features peculiar for a contemporary school of arts.

The Thesis is the first scientific research which, on the basis of generalized analysis of fiction within the context of development of fine arts during the second half of the 20th cent., reveals new progressive trends in the national book arts. Both general and local peculiarities in the development of artistic complex structure of publications are followed. The variability of major creative achievements of Belarusian book artists is analyzed. The trends in the development of book graphic arts during the said period is a significant achievement of the national culture, a deep mental perception of time, and a foundation for a further development of Belarusian fine arts and art criticism.