автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Толковый словарь Садриддина Айни и его лексикографические особенности

Текст диссертации на тему "Толковый словарь Садриддина Айни и его лексикографические особенности"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА БОБОДЖОНА ГАФУРОВА Кафедра таджикской классической литературы

На правах рукописи

Ахмедов Мирзохабиб

ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ САДРИДДИНА АЙНИ И ЕГО ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ

Специальность 10.02.22. - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: Насриддинов Абдуманнон, доктор филологических наук, профессор

ХУДЖАНД - 2002

ХУЧДНД-2002

МУНДАРИЯ.А

Мук;аддима ............................................................ с. 3-15

Боби якум. Манобеи аслй ва хусусият^ои лексикографии лугати тафсирии Садриддин Айнй.................................... с. 15-84

§ 1. Мар^илахри тартиб ва такмили лугат........ с. 18-22

§ 2. Замина^ои асосии танзими фар^анг........... с. 22-24

§ 3. Мавцеи лугати тафсирии устод Айнй дар

лексикографияи нимаи аввали асри XX...... с. 24-29

§ 4. Манбаъ^ои асосй................................... с. 29-52

§ 5. Усул^ои шар^и маъно............................. с. 52-84

а) Шар^и калимах>ои сермаъно.............. с. 52-55

б) Шар^и маъно^ои ма^озй.................. с. 55-60

в) Маф^ум^ои киноявй........................ с. 60-62

г) Шар^и маъно бо воситаи муродифот.. с. 62-65

г) Шар^и та^нисот.............................. с. 65-69

д) Истифодаи вожатой зидмаъно дар шарх.и маъно.................................. с. 69-73

е) Шар^и калима^ои аздод................... с. 73-74

ё) Шар^и маъно бо таркибу иборот....... с. 74-79

ж) Тафсири муфассал........................... с. 79-84

Боби дуюм. Лугати устод Айнй - сарчашмаи

суханшиносй........................................ с. 84-164

§ 1. Вохдц^ои фразеологй ва зарбулмасалу

мак;олх,ои халцй.................................... с. 96-101

§2. Мавк;еи калима^ои ик;тибосй.................... с. 101-105

§3. Шарх^и тавсифот................................... с. 105-107

§4. Истило^оти илмй................................... с. 107-134

§5. Калима^ои касбй-со^авй........................ с. 134-150

§6. Баъзе норасои^о дар фарх,анг................... с. 150-158

§ 7. А^амияти амалии лугати тафсирии устод

Айнй.................................................. с. 158-164

Хулоса................................................................. с. 164-169

Фе^расти

адабиёт ............................................................ с. 169-181

3

Муцаддима

Саромади бузурги сухансарой, бунёдгузори адабиёти муосири точ,ик, К,а^рамони То^икистон устод Садриддин Айнй бардак; аз дурахшонтарин че^ра^ои адабиёту фар^анги асри XX шинохга шуда, ба номи у мар^илаи нави рушди адабиёти то^ик ва таърихшиносиву сухансан^й пайванди к,авй дорад. Ба туфайли хизмат^ои беназираш ин адиби мумтозро дар саросари чщон ба сифати классики адабиёти асри XX эътироф кардаанд.

Устод Айнй на тащо бо таълифи осори бадей, балки бо навиштани асар^ои пурарзиши илмй, мацола^ои му^ими публитсистй ва фаъолияти ибратангези шахсй масъулияти багоят бузург - ^ифзи ворисият ва манфиат^ои миллии халк,и то^икро бар увда гирифт ва сарбаландона аз ухдаи ичрои ин вазифаи таърихй баромад. Агар у ба воситаи «Намунаи адабиёти то^ик» ^авоби цатъие ба бадхо^они халци то^ик дода, бо ин асар мавчудияти точ,иконро ^амчун цадимтарин ва бофарх,ангтарин халк;и Мовароунна^р исбот карда бошад, ба воситаи асар^ои илмй ва мацоладои публитсистиаш па^лу^ои дигари илму адабиёт в а фар^анги то^иконро тах,к,ик, кард ва бо нубугу истеъдоди хоси худ онхрро дар сатх,и баланд х,ал кард. Аз чумла, устод навишта буд: «Аз бозе ки вок;еаро таърих к;айд мекунад, то имруз дар диёри Мовароунна^р ва Туркистон чунон ки як к;авми муаззам ба номи то^ик ё тозик истицомат дорад, х,амчунон забон ва адабиёти эшон х,ам ривоч ёфта омадааст. Риво^и забон ва адабиёти то^ик дар Мовароунна^р ва Туркистон махсус ба асре ё тасаллути подшофе ва амире нест. Чунончи, мо мебинем, адабиёти точ,ик дар ин сарзамин дар ахди Сомониён, ки ирк;ан форсизабон ^.астанд, чи к,адар ривоч дошта бошад, дар замони авлоди Чингиз, Темур, Шайбонй, Аштархонй ва Маетит, ки ирк;ан мугул, турк ва узбак ^астанд, ^амон к;адар ривоч ёфтааст» (1;3).

Аммо чунин ба назар мерасад, ки асосгузори адабиёти муосири то^ик эх,сос мекард ва омодагй мегирифт, то ба воситаи як шохдсари

4

дигар ба х,амаи ба^сх,о нук,таи охирин гузорад ва бо он асар сарвати гаронцадри миллии моро ба ч,а^ониён намоиш ди^ад. Ин кори мух,имро танх,о устод Айнй метавонист, ичро намояд. Он шох.асар мебоист, ганч;инаи бойи забони гуфтугуи толикой ва бахше аз калимах,ои маъмули осори адабиёти классикиро фаро мегирифт. Устод Айнй ба ичрои ин кори нщоят мушкил камар бает ва кори тартиб додани лугати тафсирии забони то^икиро соли 1938 ба ан^ом расонид. Ин кори устод Айнй дар зарфи бештар аз 400 соли охири сухансан^ии Осиёи Марказй назир надошт, зеро охирин лугати то замони мо ма^фузмондаи мансуб' ба ин минтак;а «Ту^фатулах,боб»-и Х,офизи Уба^й мебошад, ки кори тартиб додани он соли 1530 дар Бухоро ба ан^ом расида буд. Дар фар^анги Х,офизи Уба^й так;рибан 2,5 ^азор калимаю иборах,о шар^ дода шудаанд. Аммо лугати тафсирии устод Айнй к;ариб панч, баробар бештар моддахри лугавй дорад, ки дар айнй замон вусъати назари муаллиф ва му^тавои ин китобро муайян месозад.

К,аблан мо гуфтем, ки устод Айнй ба воситаи осори илмй ва публитсистиаш халк;и то^икро аз чанголи бадхо^он на^от дод ва инак, бо лугатномаи нщоят боарзиши худ ба ин ба^с нуцтаи ^алкунанда гузошт. Вай дар натич,аи зах,матх,ои чандинсола ин кори мух,им ва них,оят арзишмандро ба охир расонида, бо он ган^инаи нокушудаи забони зиндаи гуфтугуи точ;иконро барои алок;амандон боз кард. У бо далелх,ои к,отеъ исбот кард, ки мах>з дар забони то^икони Мовароуннах,р му^имтарин унсур^ои забони адабии оламшумули форсу то^ик бештар бок,й мондаанд. Забони форсии Мовароуннахр х>амон забони Рудакй, забони суханварони азди Сомонй мебошад. Дар ин бора забоншиноси маъруф Р.Раффоров чунин навиштааст: «Суханвари пур^авсала бо чунин амали хайр лугат^ои шоистаро, ки дар забони халк, андак шакли вайрон гирифта буданд, бо ислох> ва барк;арор намудани сурати асл дигарбора ба забони адабй дохил намуд, ба чандин калимах,ои классикона, ки бо мурури замон дар забони адабй нофаъол шуда, дар шевах,о серистеъмол

5

буданд, умри дубора дод, ^азорхр лугат ва во^щц.ои фразеологиро, ки сарфи назар аз маъруф буданашон дар байни мардум дар адабиёти пешина истифода нашудаанд, оммавй намуд, ба норма даровард» (49; 1819).

Дар ин бобат устод Айнй коркой зеринро ба анч,ом расонид:

1 .Дар аввали солкой сиюм ба тартиб додани нахустин лугати русй-точ;икй ро^барй карда, та^рири онро бар у^да дошт. Ин лугат дар ду Чилд солкой 1933-1934 нашр шудааст. Бо анч,оми ин кори мухдм у тавонист ба исбот расонад, ки забони то^икй дар ифодаи ^амаи маъно^о ва маф^ум^ои замонавй комилан омода аст ва ган^инаи бойи лугати он имкон медш,ад, ки бо мурури замон х,ама э^тиёчдоро ч,авоб гуяд ва ганитар гардад. Бояд гуфт, ки ин лугат дар минтак,аи Осиёи Марказй аввалин лугати нисбатан мукаммали дузабона буд. Вок;еан, пештар аз ин соли 1889 дар К,азон «Фар^анги русй ба форсии калима^ои умумиистеъмоли шевах,ои кишвари Туркистон»-и В. Наливкин чоп шуда буд, ки он да^ ^азор калимаву иборах,оро дар бар мегирифт. Дертар, соли 1899 дар Когон «Лугати русй-то^икй» ба чоп расид, ки мураттиби он Шохдайдар Х,отамтоев буд. Соли 1913 Х,отамтоев «Лугати мухтасари русй-точ,икй»-ро дар Тошканд чоп кунонид. «Ма^муи модцах,ои лугавии «Лугати русй-то^икй» ба Fañp аз фасл^ои «Рак;амх,о», «Шуморах.ои тартибй», «Иборах.0 барои мапщ» (28 яумла барои му^овара) «Алифбои русй бо х,уруфи дахлдори то^икй», «Номи ^арф^ои то^икй», «Алифбои дастхат»-и ^уруфи русй 1370-то мебошанд» (176; ^.11,115). Аз мивдори модда^ои лугавй ва таркибу танзимашон пайдост, ки инх,о лугат^ои мухтасар барои то^ирон ва навомузон буданд.

Ба «Лугати русй-то^икй» зери та^рири Садриддин Айнй бах,о дода, лугатшиноси маъруф В.А. Капранов, ки дар илми лексикографияи муосири то^ик хизмат^ои бебадал кардааст, чунин менависад: «Лугати русй-точикй» аввалин та^рибаи ч,иддй дар рох,и таълифи лугати

6

дузабонаи точ,ик дар давраи совета буда, микдори зиёди калимоти русй ватарчумаи то^икии ощоро дар бар мегирад...» (176; ^.11,116).

2.Дар нимаи дуюми солкой сиюм нахустин лугати тафсирии замони навро ба низом овард. Ин лугат шартан «Лугати нимтафсилии точ,икй барои забони адабии то^ик» номгузорй шудааст, анщтараш та^иягарон ва ноширони ин лугат аз руи нусхаи мусаввада ин унвонро ихтиёр кардаанд. Камол Айнй дар ин бора менависад: «... чун нусхаи комили лугати то^икии устод Айниро то имруз дар даст надорем, дак;ик,ан маълум нест, ки пас аз тахрири охирин муаллиф ба лугаташ чй ном гузошта бошад. Фацат дар яке аз варак;ах,ои мусаввада, ки дар архиви у бок,й мондааст, ин асар «Лугати нимтафсилии то^икй барои забони адабии то^ик» номида шудааст» (23; 126).

Вак;те ин лугати устод Айнй бо фарх.анпфи маъруфи тоинк;илобй муцоиса мегардад, маълум хо^ад шуд, ки ин асар аз он фар^ангнома^о монданй надорад, балки аз ^и^ати ба кор бурдани усул^ои хуби лексикографй ва х>ач,му му^таво бартарй х,ам дорад, чунончи, муцоиса бо «Бур^они к;отеъ», «Риёсуллугот», «Ту^фатулах.6об» аз ин гуво^й медика д. Устод Айнй тавонистааст, дар нати^аи задмати дурудароз ин лугати му^имро тартиб дщад. Усулх,ои хуби лексикографии фарх,анги С.Айнй дар он зу^ур ёфтааст, ки дар он тафсири муфассал - хусусан, шарх.и энсиклопедй мавк;еи махсус дорад; шакл гирифтани калима^о ва таърихи баромади ощо, этимологияи калимах,о, шар^и калима^ои сох,авй, (зиёда аз ЗОсо^а) шар^ бо муродифот ва калима^ои забощои дигар дар тафсир, шар^и во^идх,ои фразеологй, шарх, бо зарбулмасалу мак;ол^о; бахусус, нишон до дани таркиби калима^о ва тарзи дурусти навиштани ощо, ошкор кардани хатодои маъмулу маящур ва нишон додани рох,и исло^ кардани ощо аз хусусиятхри намоёни ин лугат ба ^исоб меравад. Бе^тарин фазилати ин лугат дар он зу^ур кардааст, ки устод такрибан нисфи моддах.ои лугавии онро аз забони гуфтугуй интихоб кардааст ва бо ин кор бисёре аз калима^ои хоси то^икони Осиёи

7

Марказиро барои алоцамандон ошно гардонидааст. Л>тат хусусиятх,ои ч,олиби лексикографй, сарчашма^ои муътабар дорад, ки аз ин хусус дар бахш^ои оянда ба^с хо^ем кард. Аз та^к,ик,и х,амач,онибаи ин асар бармеояд, ки онро ^амчун фар^анги тафсирии устод Айнй бояд шиносем. Асари мазкур ба тамоми талаботи фарх,ангх,ои тафсирй ч,авоб меди^ад ва шоистаи он мебошад, ки дар оянда ба унвони «Фарх,анги Айнй» ё «Фар^ангномаи Айнй» (монанди «Фар^анги Рашидй», «Фар^анги Хусайни Вафой», «Фарх,ангномаи Фахри К,аввос» ва амсоли ин^о) муаррифй шавад.

Маъмулан дар лугат^ои тафсирй калима ва иборах,ои забон ^аматарафа, чй ба маънои аслй, чй ба маънои ма^озй ва тобиш^ои маъноияшон бо калимах,ои дигар ва осонфах,ми забон шарху эзох, дода мешаванд. Лугат^ои тафсирй манзараи лугавии як давраи муайяни забонро дар бар мегиранд. Ин гуна лугатх,о баъзан то дара^ае муфассал мешаванд, хусусияти энсиклопедй мегиранд ва х,олати чандинасраи забонро дар худ акс менамоянд. Бештарин лугат:х,ои тафсирии пешина, аз он чумла, «Бур^они к;отеъ», «FHëc-ул-лугот», «Си^о^-ал-фурс», «Фар^анги Фахри К,аввос» низ х,амин хел хусусият доранд. Бинобар ин ки шарх,и ботафсил яке аз хусусият^ои лугат^ои тафсирй мебошад, лугати устод Айниро низ мо тафсирй номидем. Муаллифони китоби «Лексикаи забони адабии то^ик» Му^аммадиев М., Талбакова X,. ва Нурмах,мадов Ю. низ чунин муддао доранд: «Лугати тафсилй ^ам як намуди лугати тафсирй мебошад. Аз чумла, «Лугати тафсилй»-и С.Айнй» (90;сЛ56).

Агар ба таърихи лексикографияи форсу точ;ик назар андозем, маълум хо^ад шуд, ки дар давоми ^азор соли охир лугат^ои тафсирй, дузабона ва сохдвии бисёре тартиб дода шудаанд. Донишманди маъруфи эронй С. Нафисй дар фезфисти худ аз чумла номи 188 лугати тафсириро зикр кардааст (94; 136-139), олими дигар Шахриёри Нак;авй дар бораи 168 фарх,анг, ки дар Х,инду Покистон таълиф ёфтаанд, маълумот додааст

8

(112;192-195). Мувофик;и маълумоти фар^ангшинос С.Саидов, «то имруз номи бештар аз 250 номгуи лугатнома^о маълум мебошад» (129, 122) Мутаассифона, бинобар дар вак;таш ба чоп нарасидан ба ин фех,ристх,о лугати тафсирии устод Айнй дохил нашудааст. Аммо омузиши ^ама^онибаи ин асар ба он нати^а хох,ад овард, ки фар^анги устод Айнй аз са^ифа^ои дурахшони фар^ангнависии форсу то^ик мебошад ва он дар боби фаро гирифтани дурдона^ои забони то^икй ё ба истилох,и дигар форсии Мовароунна^р бе^тарин сарчашма аст. Ба к,авли лугатшиноси маъруф Х,.Рауфов, «дар ин лугат, асосан, захираи лугавиеро ч,амъ овардааст, ки ба гурух^ои мухталифи забони умумихалции то^ик тааллук, дошта, хеле аник; ва дак,ик, тасниф ва тафсир шудааст. Хусусиятх,ои соф то^икии халции материал^ои ин лугат, тарзи таснифу тафсири ба худ хоси Айниро дар чанд мисол равшан кардан мумкин аст. Калима^ое, ки бори аввал дар лугат ба к;айд гирифта шудаанд: гузаро, гап-гап, гапдон, гапдузд, гапфуруш, гапчй, гапчин, гаранг, гуппй, гуппича, гупсар, зиёдатй, ланч, лабша (беморй), лабшон, лахча, модарак, нурй (х,осилхезкунандаи замин), наргасй, нахол, намоиш (ба маънои сиёсиаш), пару, пахе, пазмон, пайхас, партов, пешонасахт, писханд, посира ..., ширинкома, ширинча ... саночва монанди ищо» (121 ; 19-20).

Имкон дорад, ки микдори ин гуна калимахр, ^амчунин таркибу ибора^о аз х,исоби модцах,ои лугавии фар^анги устод Айнй афзуда шавад. Худи у к;айд кардааст, ки пан^о^ фоизи калимаю ибора^ои ин асар «аз забони зиндаи халк,и то^ик» (15; 19) гирифта шудаанд. Устод Айнй дар асари «Мухтасари тарчумаи х,оли худам» чунин овардааст: «Аз соли 1936 то соли 1938 як лугати забони адабии то^икиро тайёр кардам, ки 15000 лугат дорад» (8;112). Пас маълум мешавад, ки такрибан 7,5 х,азор калимаю ибора^о аз забони зиндаи халв; интихоб шудааст. Олими маъруфи забоншинос Р.Раффоров микдори ин гурух^и калимах;оро «к;ариб 6000 лугат» (49; 19) муайян кардааст. К,атъи назар аз ин ки микдори моддах.ои лугавй бо ихтилофоти назаррас баён шудаанд, мух,им

9

он аст, ки дар таърихи ^азорсолаи лугатнависии форсу то^ик касе мисли устод Айнй то ин дара^а ба чамъоварии сарвати забони зиндаи халк, машгул нашудааст. Вок;еан, дар фар^анг^ои маъруфи гузашта к;айди ишора^ое, аз к;абили, «дар забони ах,ли Бухоро», «дар му^овараи мардум», «дар забони ах,ли Шероз», «дар лугати ах,ли Мовароуннахр», «аз к;авли му^оварадонони Эрон» ва мисли ищо вучуд доштанд, ки бо чунин таъкид шакли махсуси фонетики ва маънох,ои хоси калима^о дар минтак,ах,ои муайян таъин мешуданд. Аммо микдори ин гуна ишорах,о аз 150-200 калима бештар набуд.

Нисфи дигари моддах,ои лугавии фарх,анги устод Айнй, ки аз осори адабиёти классикии форсу то^ик гирифта шудаанд, низ багоят ч,олиб мебошанд. Ин нависандаву донишманди бузург, ки забону адабиёти классикиро бештар аз х,амаи ^амзамононаш медонист ва бахшида ба х,аёту фаъолияти адабии Рудакй, Фирдавсй, Абуалии Сино, Саъдии Шерозй, Низомии Ган^авй, Камоли Хуч,андй, Алишери Навой, Зайниддин Махмуда Восифй, Мирзо Абдулк;одири Бедил ва шоиру нависандагони дигар низ китобу макрла^ои махсус навиштааст, аз байни он ^ама сарвати беба^о ва ганчинаи беохири забони адабии классикй калимаю ибора^оеро интихоб кард, ки ощо барои риво^у равнак,и забони адабии х,озираи точ,ик нщоят зарур буданд, х,амчунин ба фарх.ангаш калимаю ибора^оеро дохил кард, ки ощо калиди хазинаи бузурги маънихр буданд ва бидуни донистани онх,о имкон надошт, ки наели нави точ,икон аз адабиёти оламшумули худ истифода кунанд. Омузиши ^ама^онибаи лугати тафсирии устод Айнй ба он натич,а меорад, ки у махсусан ба забони осори Рудакй, Фирдавсй, Саъдй, Низомй, Бедил эътибори хос медодааст. Чунончи, дар лугати устод 40 байт аз Рудакй, 350 мисол аз Саъдй, 527 мисол аз Низомй, 374 байт аз Бедил ва садх,о байти дигар аз суханварони аср^ои Х-ХХ оварда шудаанд, ки чумлагй аз тавач,^ух,и хоси у ба осори адибони номвар гуво^й меди^анд. Mo дар фасли ало^идаи рисола ба ин масъала

10

бармегардем. Бояд гуфт, ки х,арчанд цисме аз ин байт^оро мураттибон ба лугат дохил намудаанд, он байт^о аз осори х,амон классиконе, ки устод Айнй тахрир ва ба чоп ^озир кардааст, гирифта шудаанд.

Зарурати омузиши лугати тафсирии устод Айнй

Аз чопи ин асар зиёда аз чоряк аср гузашт, аммо боиси таассуф аст, ки чи аз чониби забоншиносон ва чи адабиётшиносон то имруз дар бораи ин лугат ё ба к;авли профессор Е.Э.Бертельс «шо^кори нав» (15;10), ягон кори махсус ба сомон нарасидааст, х,ол он ки ин лугат давраи наверо дар таърихи лексикографияи то^ик огоз кард. Дар давраи ба чоп омода сохтани лугати тафсирии устод Айнй соли 1974 аз тарафи Камол Айнй бо номи «Лугати Айнй» мак,олае ба чоп расид. Дар мак;ола асосан дар бораи он кор^ое, ки оиди ба чоп ^озир намудани лугат аз тарафи мураттибон ба сомон расонида шудааст, сухан меравад. Дебочаи устод Айнй ба лугат ва номаи профессор Бертельс ба Садриддин Айнй ба мак;ола илова гардидааст. Аз он чумла, дар мак;олаи Камол Айнй омадааст: «... к;исми асосии нусхаи дуввуми варак,ах,ои ба алифбои лотинии точ,икй гузаронидашудаи лугати устод Айнй дар ^олати тас^ех, ва тазфир нашуда ва бо асли дастхати муаллиф мук;оиса нагардида дар архиви лугатсозони Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АФ РСС Точ,икистон пайдо шуд, ки аз солкой Ч,анги Бузурги Ватанй бок;й монда будааст» (23; 125).

Зарурати тартиб додани лугати тафсирии забони то^икиро бори аввал устод Айнй эх,сос кард ва чанд сол