автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Творчество Гаяза Исхаки и татарская литература XX века

Текст диссертации на тему "Творчество Гаяза Исхаки и татарская литература XX века"

Президиум ВАК России

(решение от ( №

;-рксудилученую степень ДОКТС

4 наук

ачальник управ

:ии

, 3

КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

САХАПОВ МИНАХМЕТ ДАМИЛОВИЧ

ТВОРЧЕСТВО ГАЯЗА ИСХАКИ И ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА XX ВЕКА

10.01.02. - литература народов Российской Федерации /Татарская литература/.

ДИССЕРТАЦИЯ НА СОИСКАНИЕ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ ДОКТОРА ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК

КАЗАНЬ - 1998

казан дэулэт университеты

Кулъяэма хокукында ЩЩЭХМЭТ #эмил улы сэхапов

гаяз исхдкый 'ицаты ьем хх гасыр татар едешяты

10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары ■ едебияты /Татар здебияты/.

филология феннэре докторы

дагэн гШш дэрщэ алу очен

тэвдим ителгэн диссертация

КАЗАН - 1998

КЕРЕШ

Деньяда барган гомумдемократик процессларнщ кечле йогынтысы нэти^есендэ Иэм дистэлерче еллар буена тупланып килгэн сэяси,икъ~ тисадый, щлли,медэни,рухи проблемаларны чишунен тепле формуласын таба алмау аркасында йезден артык миллэт яшэген XX гасыр империя-се - СССР дэулэт буларак таркалгач, рухи кыйммэтлерне де янабаш-тан карау, анализлау Ьем беялеу ечен кайбер шартлар туды. Аерым алганда, эдэбиятыбызда хасил булган "ак таллар"ны бетеру ечен кин мемкинлеклер ачылды.

1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан сон большевиклар фиркасе лидеры В.М.Лениннын И эр милли мэдэнияттэ ике медэният булуы турьи да-гы фикеренэ нигезлэнгэн социалистик реализм методы бары бер идео-логияне,ягъни коммунистик тэгълиматны яклауга гына хезмэт итте. Эдэбиятта Ьэм сэнгатьтэ хакимлек дилбегэсен уз кулына алган социалистик реализм методы тормышны Ьем объектив чынбарлыкны социализм идеаллары яктылыгында сурэтлэмэгэн башка эсэрлэрнен гомерлэрен кисте яки'деньяга чыгу ечен мемкинлек бирмэде. Социалистик реализм методы.миллэтлэрнен тарихи-мэдэни мирасларына карата да бик рехимсез булды. Аларнын йезлэрчэ гасырлар буена тупланып килген бай рухи хазинэлэрене ревизия ясап, тоталитар тэгълиматына туры килми торган ядкарьлэрне архивлэрга япты, яки ин аянычы,бетенлэй ук аларнын гомерлэрен кисте. Нэтш?эде, социалистик реализмньщ нигезе булган сыйнфый принцип аркасында бетен бер халыкнын и^ади кече Ьем интеллектуаль ^егэре белен тудьгрылган рухи кыймметлэр вэ тарихи-мэдэни мирас ядкарьлере, милли медэният ясалма рэвештэ ике-гэ буленде. Бу буленеш, деулэтнен интеллектуаль усеш дере^эсен шактый тоткарлац кына калмады, белки халыкнын рухи деньясын да шактый шэрэлендерде, милли генофондны нык зэгыйфьлэндерде, болай да юка элпэ хэяендэ булган милли зыялылар катламын инкыйраз чиге-нэ куйды.

Татар миллатенен алтын генофондын тэшкил иткан Г.Исхакый, Й.Акчура,С.Максуди, И.Алкин, Ц.Алкин, Г.Токымбэтов, Й.Мозаффаров, Г. Шараф, Ф. Т^уктаров ,Г. Терегу лов, Г .^аруди, М .^игиев, Б. Шереф, К. Са гый-тов, Э Аглов ,Г.РахимД.Вэлиди,Р.ИбраЬимов ,Г.^аттал-Таймас, Ф.Карими , С Да л а л, Ь.Атласи,Н,Ха лфин,К.Салихи, К.Таржемани,Г.Гыйсмати, Г.Гобайдуллин, Х.ГабэшиД.Ильяси, Г.БаЬаветдинов, Ш.Мвхаммадъяров. кебек милли даулат тезу ечен актив керешкэн йезларча зыялыларнын бай щат мираеы Ленин ейрэтмэсе нигезенда халыкнын рухи хазинасен-нен читлаштерелган иде.Большевикларнын юха теленэ ышанып алданган М.Вахитов, Г.ИбраЬимов, М.Солтангалиев, Г.Вайсов, Ш.Манатов,Ш.Эх-мадиевД. Урманов, К. Якубов ,С.Эхтемов кебек зыялылар да, уз ларе ук нигез ташларын салшкан тоталитар системанын корбаннары булдылар. Натирада,татар миллатенен рухи ориентирлары булган зыялылар катла-мы анэ шулай ха'лыкнын рухи тормышыннан бетенлэй сызып ташланды. Эмма кешеларнен табигатене ят булган Ьам адам баласыньщ рухи денья-сы белан даими равешта каршылыкта яшдгэн кожунистик идеология яшэуге салатен исбатлый алмады !Ьам табигый равешта жимерелеп теште. %л сабапле маданиятебезне да идеологии кыршаулардан азат булган принцкпвар нигезенда яна рухи хазиналар,рухи кыймматлар белан бае-ту ечен унайлы з^ирлек туды. Бер милли маданиятта ике милли мадани-ят булуы турындары ялган курсатмане кире кагып, фанда бердам милли мадакият турьшдагы концепция ныклап урнаша башлады. Нигезенда миллилек Ьам тарихилык принциплары яткан Ьам "эчталеге белан со-циалистик, формасы белан милли" диган схоластик формуланы таныма-ган милли адабият тешенчасе хазер инде фанни-тикшеренунен максатын Ьам методологиясен тамырдан янартуны талап итте. Тарихилык Ьам миллилек принципларына таянган яна методология адабиятларны буржуаз адабиятка Ьам социалистик адабиятка булгэн большевиклар идеология-сен инкарь итеп, алгы планга гомуммилли манфагатьларне Ьам халык язмышын мэсьалэларен,миллэт язмышын объектив суратлэу принципларын

куйды. Ягъни конкрет бер милли ^ирлекте туган милли едебиятнын бурычы ниндидер бер абстракт коммунистик идеологиягэ табыну ту-гел, белки узен тудырган миллетнен рухи-интеллектуаль деньяеын кщэйту,аны баету менфегатьлерене хезмет иту, узенея табигый вазифасына кайту дкп билгеленде.

Табигый ки, едебият фененен яца методологиясе халкыбызньщ бай тарихи-медени мирасыньщ коммунистик идеология тарафыннан тыел-ган елешен кире кайтару очен яхшы теоретик нигез эзерледе. Эле куптен тугел гене тоталитар системага хезмет иткен кайбер тарих-чыларыбыз Ьэм едебиятчыларыбыз тарафыннан буржуаз миллетчелер, буржуаз язучылар меЬере белен тамгаланган Г.Исхакый, Й.Акчура:^ С.Максуди, Г.Баттал-Таймас,Г.ИбраЬимов,Г.Баруди,М.Бигиев кебек купсанлы татар зыялыларынын? едиплеренен бай и^ат мирасын кй} кат-лау. укучылар белен таныштыру ечен мемкинлеклер ачылды.

Заманында исемнерен телге алу белен гене де теталитар систе-маны сискендере торган бу татар зыялылары арасында Гаяз Исхакый и^аты аерым урын алып тора.

Щитмеш алты елльгк гомеренен алтмыш елын татар халкыньщ милли азатлык херекетене багышлаган, илле я^иде елын ипатка биргэн,илле биш елын татар милли матбугатын устеруге тоткан Гаяз Исхакый узен-нен сон гаять зур Ъем бай мирас калдырган. Бугенге кенде шул мирас-ны ачыклау,туплау,халыкка кайтару эше нигез^дэ,башланса да,Гаяз Исхакый иясат иткен есерлернеч- купчелеге еле Ьаман да укучыга текъ-дим ителмеген. Гаяз Исхакый узе де китап булып басылган Ьэм кулъ-язма хелендеге есерлеренен тулы исемлеген булдырып,аларны бер тер-типке салырга тырышкан. Аерым алганда, ул 1951 елда уз кулы белен терек теленде "Гаяз Исхакыйнын едеби есерлере библиографиясемн тезеген.Эсернен теле,жанры,язылу вакыты, басылу вакыты Ьем басылу урыны тегел курсетелген бу библиографияде Гаяз Исхакый 58 исем-деге есэрен атый. Щуларньщ егерме ^идесе проза есере, егерме бере

драматургиягэ карый, алтысы тэрщемэ эсар, берсе сеяси есэр,бер-се эдэбият белеменэ багшланган,берсе мемуар-истэлек характерын-дагы эсар, берсе 1918 - 1939 елларны уз эчене алган хатирэ дэфта-ре. Моннан тыш, библиографияде Гаяз Исхакый узе оештырган Ьем баш мехэррире узе булган сигез гэзитэнен Ьем вч журналньщ исемле-ген бирэ.

Исхакый мирасын барлау буген де унышлы дэвам итэ. Анщ куп-кьтрлы бай ищаты белен кызыксыну арта. бара,эдипнен терле жанрларда идат ителгэн асэрлэре гыйльми Ь.б. характердагы тиктеренулэр объ-ектына эйлэнеп кила. Диссертация темасыньщ актуальлеге да шушы критерий белан-билгелана.

Хэзерге вакытта Г.Исхакыйнын адаби,фанни публицистик хезмат-ларе белан бергэ, алты йезга якын эсере билгеле. Анщ и^аты хакын-да тепле фикер эйтелгэн мэкалэлэрнеч саны гына да менгэ якынлаш-ты. Э инде Г.Исхакый и^аты турындагы чыганакларны да естесан /эсэрге реклама, яца эсар турында хабар, спектакль куелу турында игълан,аннотация,кыска макала, реплика, фараз, балакай рецензия, библиографик курсэткеч, шарж,шигырь,эпиграмма,хат, телеграмма, анлатма Ь.б./,алар ике мен еч йез данэгэ я^ита. Гаяз Исхакыйнвд бай мирасын барлау Ьэм анщ и^атына менасабэт белдергэн чыганакларны ачыклау процессы еле девам иту себепле,купмедер вакыттан сон бу саннарнын да шактый узгаруе бик ихтимал.

Кургэнебезче, Гаяз Исхакый и^аты уз вакытында. ук инде шактый бая алырга елгерген. Бигрэк та аньщ 1917 елгы октябрь перевороты-на кадэр басылып чыккан эсэрлэре шул чорда ук баяланеп- барылган. Мэсэлэн, 1911 - 1918 елларда Гаяз Исхакыйньщ 8 томнан торган^сэр-лар ^ыелмасы" денья кура. Ул чорда щат иткэн татар адипларе ара-сында бер Исхакый гына уз и^атын туплап кии ^эмагатьчелек игъти-барына такъдим ита алган.

Эдэбиятыбыз классигы Гаяз Исхакый и^ат иткэн есерлэрнен Ьем-

месе дэ;чэчмэ эсэрлерме алар, сэхнэ эдабияты урнаклареме яки адэби Ьэм гыйльми. публицистикамы, бер максатка - татар халкыньщ милли яцарышьш булдыруга юнвлдерелгэн. Гаяз Исхакый и^аты тулы-сынча татар миллэтенец олылыгын раслауга, анщ башка халыклар Ьэм миллэтлэр белэн тигез хокуклыгын исбатлауга хезмет итэ Ьэм аньщ Ьэр эсере шул олы максатка буйсындырылган.

. Гаяз Исхакый тс^ат иткэн эсэрлэрне саф эдэбият белеме кузле-геннэн гена чыгып карау эдип и^атын бвтен тирэнлеге белэн ацлап бетермэугэ аяныч бер мисал булыр иде. Гаяз Исхакыйньщ иж,аты - у л адеби мэсьэле гене тугел! ,Анщ эсэрларе и^тимагый фикер, тарих, фэлсэфэ,милли сэясэт,милли фикер тарихы,татар халкы тарихы кебек гуманитар фэннэр яссылыгында да каральгрга Ьэм ©йрэнелергэ тиеш-ле.Ченки,куп очракта, адэби эсэр геройлары, Гаяз Исхакыйньщ денья-га карашларын Ьэм аныи узенчэлекле щат методын гына чагылдырып калмыйлар,балки милли яшаешкэ,милли тэрэкъкыйятькэ баглы ^итди Ьэм гаять кискен месьэлелэргэ да килеп чыгалар.

Эдипнен•ицат кредосы - татар миллэтен саклап калу Ьэм аны

деньядагы щ мэгърифатле,алдынгы халык итеп таныту ечен актив ке-

рэш алып бару, шул юнэлеште игелекле, саваплы гамэллэр кылу, нэ-

тил^эсе соцрак куренгэн эшлэрне яратмауныц зыяны булуын искэрту:

"Без да шулай итик, бу кен чэчеп, иртэга алма. зцыярга тубал кутэ-

реп чыкмыйк, Ьэм, алмасы булмаса, агачны бэреп, сугып, бетермик,

тагы. хезмэт сарыф кыйлырга тотыныйк, тора-бара ,вакыты ^иткач,

л

алмасы да булыр, файдасы да булыр' .

Милли идеяне гамэлге ашыруньщ классик формуласы чагылган бу тыгыз фикер аша Гаяз Исхакый татар халкын энэ шулай алдан ук

^•Текст эчендэ бер тартипта курсэтелгэн саннар чыганак рэвешендэ файдаланылган эсэрлэрне курсэту ечен файдаланыла.Алар диссертация-нец библиография елешена урнаштырылганнар.

кисатеп тэ куя: бугенге кен белэн гена яшэргэ кирэкми,алдагысы хакында да тептэн уйларга кирэк! Гаяз Исхакый щатыньщ асыл ха-скятен тэшкил иткэр милли идеянен анын эсэрлэренде гэудэланген узенчалекле формуласына килсэк, ягъни нигезендэ миллилек Ьам та-рихилык принциплары яткан милли идеологиянен эчталегене игътибар итсек, язучы есерлерендэ без бу сорауларга тепле зцавапны куплей табарбыз.

Бетен и^атын татар халкын инкыйра.здан йолып калу менфегатьлэ-ренэ буйаындырган Г.Исхакыйнщ терле жанрларда язылган есерлере бугенге кендэ татар едабиятыньщ магистраль юлын билгелап кена калмыйлар, балки XXI гасыр бусагасына аяк атлаган миллеттэшлеребез-га рухи ориентирлар булып та хезмэт ителар. Щул сыйфатына Ьам узенчалегена кура, Г.Исхакый щаты-ХХ! га.сырга омтылган татар еда-бкятыныц милли йезен квчэйтергэ Ьам ехлакый-рухи кыйбласын ныгы-тырга булыша, XX гасыр едэбияты белен XXI гасыр эдебияты арасын тоташтырып торучы ышанычлы Ьам таза купер вазифасын яхшы ути! Праблеманьщ фанни эшленешенен торыпшна куз салсак,шуны искартерга була:~герчэ моцарчы Г.Йсхакыйныц купкырлы бай мирасы ресми тесте ейренелмэсе да, аньщ татар матбугатында денья курган Ьам сахнаде уйналган hap эсере дз диярлек уз вакытында беяленеп барылган. Кайчакта,едипнен аерым бер асаре щитди полемикалар Ьам кайнар дис-куссиялар объектына да айленеп к&лган .^ерхелда, матбугатта басылып чыккан купсанлы макалелерге Ьам'кайбер-реценциялэргэ Караганда, Гаяз' Исхакый и^аты гел адэби яэмэгатьчелекнен ныклы игътибар узе-генде торган. Эйтерге кирэк, Г.Йсхакыйныц 1917 елгы октябрь перево-ротына кадэрге и^аты ул чор ечен шактый матур бэя алган Ьам татар эдебиятыныц милли кыйбласын тешкил иткен. Уз Ватанында ук татар эдэбияты классигы дип тадашган Ьам ун^иде китаптан торган сигез томлык эсэрлар тупланмасын бастырып чыгаруга ирешэ алган Г.Исхакый меЬа^ирлек язмышына дучар ителса да,анын бай эдеби мирасын тиз

гена сызып ташлау авыр бурычка эйлэнэ. Хакимият дилбегэсен кулына алган Ьзм бвекмэмлэкэтчел урыс шовинизмын дэулэт идеологиясенэ эйлэндергэн большевиклар хекумэте Ьэм анын татарлар арасындагы мерит-куштаннары Исхакый и^атында чагылган милли фикер белен гел керэшеп килэлэр. Кызганычка карты, бу кампаниядэ М.Солтангалиев, С.Атнагулов, Г.ИбраЬимов, М.Сэгыйдуллин, Ф.Бурнаш, Х.Хэсэнов кебек зыялылар да актив катнаша. 1917 елгы октябрь переворотына кадэр де Г.Исхакый и^атына тыныч кына карый алмаган Г.ИбраЬимов аны "фаш" итеп дистэлэрчэ мэкалэлэр яза.Эмма бу чорда миллэткэ, хакыйкатькэ Ьем эдэбиятка намус белэн хезмэт иткэн,иманнарын алыштырмаган, кыйблаларын узгэртмэгэн зыялылар да табыла. Щундыйларнын берсе 1,амал Вэлиди 1922 елда артында тоталитар хакимият торган Галищан ИбраЬимов белэн авыр бэхэскэ керэ 11эм Г.Исхакый эсэрлэренен улем-сезлеген исбатлап, "Татарстан хэбэрлэре"нен 1922 ел, 5 март санын-да денья кургэн "Матбугат деньясы. Эдэби мосахэбэ" дигэн мэкалэ-сендэ, Г.ИбраЬимовны "Эдэби извращение белэн шегыльлэнмэскэ" чакы-ра.

Эйтергэ кирэк, утызынчы елларныц икенче яртысында Гаяз Исхакый и^атына тибеп киту тоталитар хакимияткэ тугрылык белэн хезмэт иту-не раслаучы бер йолага эйлэнэ. Кайбер татар язучылары да утеп ба-рышлый гына Исхакый щатына таяк белэн кизэнеп китэлэр Ьэм чын дереслекне ачыклап тормыйча,аны эллэ нинди генаЬларда гаеплэгэн мэкалэлэр белен матбугатта чыгалар.

Торгынлык елларында Г.Йсхакыйнын "бердэм агым" дип шартлы рэ-вештэ аталган Ьэм сыйнфый принципны катгый рэвешта кире каккан милли теориясенэ карты керэш белэн тарихчы-галимнэр дэ актив шегыльленде.

Гаяз Исхакыйньщ эдэби эшчэнлегенэ кагылышлы беренче ^итди мэгълуматлар 1900 елда Казан шэЬэрендэ "Келэпушче кыз" повеете басылып чыккач,Кырымдагы Бакчасарай каласында Исмэгыйль бэк

Гаспралы тарафыннан нешер ителе торган "Терщеман" газетасында

1900 елдан курене башлый.Эмма вакытлы матбугатта Г.Исхакыйнын

тормыш юлы хакында язу Ъем анын ицатына тулаем куз салу процессы

бары тик 1904 елдан сон гына кечееп ките.

Аерым ал ганда, Г. ^схакыйньщ 1904 елда басылган "Ике йез елдан

сон инкыйраз" исемле фантастик-публицистик повеете татар деньясын

тетретеп ^ибере Ьем шул вакыттан бирле инде бу есер берниче буын

татар кешесен тербиялеуде,анын деньяга карашларын формалаштыруда

актив катнашып киле.Эсер басылып чыгуга ук татар деньясындагы терле

катлам векиллеренен игътибарын узене тарта Ьем милли матбугатта

аныН хакында лдатди гене мекалелер, тикшеренулер басылып чыга. Щу-

лар арасында Н.^у^ашинын "Ике йез елдан сон инкыйраз" эсере хакын-

3

да , Г.Гобейдуллинньщ "Миллетчелекнен бегъзе есаслары" , Ьем "Ике йез. елдан сои инкыйраз /комментарий/"^,. Н.Гасрыйнын "Шимали терки едиплереннен Гаяз Исхакый"^, Г.ИбраЬимовнын "Эдебият агымы /"Ике

с

йез елдан сон инкыйраз" турында/" , С.Ремиев белен Г.Хесэеновньщ "Мехемметгаяз ефенде" дип аталган хезметлерен курсетерге була. Ченки бу язмалар Г.Исхакый есерене тегел Ьэм дерес бея биреп кене калмыйлар, белки анын татар деньясы ечен гаять зур еЬемияте булуын, мил летне инкыйраз дан сак лап калу ечен максаты ачык куренген з^итди программа текъдим итуен де билгелеп узалар. Бу нисбеттен Газиз Гобейдуллиннын "Ике йез елдан сон инкыйраз /комментарий дип аталган хезмете Гаяз Исхакый повеете хакында язып чыгучыларнын уртак

о

фикерен бер юнелешке туплавы белен узенчелекле .

Гаяз Исхакыйньщ чираттагы и^ат унышы булран Ьем шулай у к татар деньясына кечле теэсир иткен "Келепушче кыз" повеете турындагы зцитди мекалелернен берсен куренекле деулет Ьем л^емегать эшлеклесе, узе де едеби есерлер щат иткен Йосыф Акчура яза.Анын 'Таяз ефенде^ дип исемленген мекалесе "Й.Акчура угълы" имзасы белен "Каз 8Н мехби-ре" газетасында денья куре.

Йосыф Акчура мэкалэсеннэн куренгенчэ, Гаяз Исхакыйньщ беренче ееэрлере ук укучылар арасында яхшы абруй казанып елгергэн. Ьэм дэ биредэ эйтергэ кирэк, Г.Исхакыйнщ башка эсэрлэре дэ эдэбият сеючнлэр Ьэм татар зыялылары тарафыннан бик ^ылы каршыланган.Мэсэ-

лэн, 1907 елда Исхакыйнын "Мегаллим" драмасы денья кургэч, К.Бэ-

10 l'l 12 1*3

кер Г.Баттал , Г.Камал ,Ф.Эмирхан терле газеталарда тепле

анализ ясаган мэкалэлер белэн чыгалар.

Г.Исхакыйньщ "Алдым-бирдем" драмасы1^, "Сеннэтче бабай" повеете15, "Шэкерт абый" хикэясе16, "Солдат"17, "Тормышмы бу"18, "Ос-тазбикэ" ^ повестьлары хакында Г.Газиз, "Дамелла" псевдонимы ас-тында Ф.Эмирхэн,Г.Ишеряков вакытлы матбугатта саллы гына рецен-циялэр бастыралар. Элеге мэкалелэрнен авторлары эдип идатыньщ усугэ, елгеругэ таба йез тотуын билгелэп уту белэн бергэ, анда милли янарыш мотивлары кечэюен,анын эететик идеалыньщ миллет мэн-фэгатьлэрен анлау Ьам ана хезмэт итэргэ телэу югарылыгына кутэре-луен дэ сизми калмыйлар. Щул хасиятенэ курэ, татар укучысы да эдип-нец эсэрлэрен якын ите. Мона,элб