автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Узбек тилидаги содда гап колипли фразеологизмларнинг зарурии бирикувчанликлари

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Хакимов, Кучкорбой Мухтаржонович
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Узбек тилидаги содда гап колипли фразеологизмларнинг зарурии бирикувчанликлари'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Узбек тилидаги содда гап колипли фразеологизмларнинг зарурии бирикувчанликлари"

РГ6 ол

УЗБЕКИСТОН ЕЕСПУБЛИКАСИ ФАН1АР АКЩШЯСИ ТИЛШУНОСЛШС ИНСТИТУМ

Нулёзма хукуцида

ХАКШ/'СВ Кучцорбой Мухтарзсонович

удк 809.437.5

узбек тшпщга с0дда. ГАП колишш • фразвдогизм2швднг зарушй бибкувчашшкши

Мутахассислшс 10.02.02 - Узбек тшш

Филология фанларз номзоди идмий дарахасини олша учун тшдаш этшгган диссертация АВТОРЕ Ф.Е РАТИ

Тошкэнт - 1994

Тадцщот Узбекистан Республикаси Шанлар Академияси Тияшунослик институтининг ^озирги замон Узбек тили б^лимида бажарилган.

. Илмий ра^бар - филология фанлари доктори,.

профессор М.М.ШРТОЖИЕВ

Расмий

оппонентлар - филология фанлари доктори,

профессор Р.Р.РАСУЛОВ

-филология фанлари ноызоди Р.0.Ж0ЮН0В

Етакчи илмий

гиуассаса - А.Кавоий номидаги Самарканд

Давлат университети

Здамоя Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси Тилшунос-лик институти цошидаги Д.015.31.21 ра^амли докторлик илмий дара-насини бериш учун ихтисослапган кенгашншг 1994 йил с^т? соет/^ С & да буладиган ыажлисида ^тказилади.

Манзил:Тошкеш\700170,МРкинов к^чаеи,9

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар Академия-сининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Мз нз ил:Тошкент,700170,Маминов к^часи,13

Автореферат 1994 йил " да ж^натилган.

Ихтисослаиган кенгаш илмий котиби,филология фанлари доктори

э.умаров.

ишнинг ушшй мазмуни

ГЛаззунинг адхимлиги» Инглиз тили буйича ташвдш мутахас-сис И.В.Арнольд айткб утгавидек: "хар кандай тилнинг... бойней факат янш сузлар ясал;:ни1 лисобкга эмас, балки тургун би-рикмалар орттириб бориш хисобига хам булади"-. Бу р.ус тилшу-нбслигинкнг дастлабки даврларидаён лис килинган эди. Шунга кура Ф.Ф.Фортунатов,А.А.Шахматов, А.М.Пепковский, А.А.Потебня ва бопщалар тургун суз бирикмадари хакдца йул-йулакай булса лам бир чатор фикрларни илгари суришди. Туррун суз бирикмала-рининг доираси эса анча кенг. фразеологазмлар шу тил факта доирасига кирса хам, у узкга хсс томонларига эга булиб, улар бир неча тадкицот ишгарини талаб кклади. Бу: I) тил бирлиги си-фатида тушунчаки ифода эткли билан бирга субьектив ыуносабатни лам биддиради, 2) ran гаркибида келиб унинг булакларидаги маъно ва синтакткк ноиосликни юзага келтиради. Булардан биринчпси хатто психолингзисткканинг хам текширкш объекты хисобланса, ик-кинчисшд' сеиасподогкяда хам, синтаксисда лам алохида урганиб чикиш зарурияти бор. Уни урганшл лексикографияда лам уз аламия-тига эга.

Фразеологизмларга адачпят дастлаб В.В.Виноградов томонидан беридци. Лекин у хам фразеодошзыни тасниф килиш билангина чега-раланди. Фразеологизига чет эл тилшунослигида ва собик Иттифок республдкаларидаги халклар тилшунослигида хач эъткбор берилган булишига карамай, sy доирадан карига утган эмас. Шу сабабли 1956 йилда Б.А.Ларин: "Фразеология лингвистнк соха сифатида хади "эътиборсЕз таракккёт"ни бошидан кечцрмовда",- деб курсатда^. Еу эътиборсизлик узбек тилшунослиги учун.хам хосдир. Гарчн Ш.У.Рахматудлаевнинг фразеологизмларни урганиига багюлланган сир «агор иалари яратилган булишига яараыай, улар фразеологизи-ШП1Г синтактик таркаоинн. урганглл, лексик катлам сифатида тадкич этш ва унга В.З.Виноградов таснифшш татбик эткш билан чегара-ланган. Шуни хисобга олиб А.л.Хоаиев: "Фразеологизмларнинг маъно таркиби, маъно тараккиёти, хосил булиш йуллари кабилар уз тадки-котчиларшш талаб кклади",- деб курсатади3. Еукдан ташцари, у

- Арнольд и.В. Лексикология современного английского языка -м.,1969. -с.187.

oJLW1 Б-А- 0чеРки Фразеологии. Уч.аап.ДПГ. й198.-Л. ,1556.

3 ,\ожнев А.П. ,Бегматоз Э. Хозирги узбек адабий тага ва уни Урганшпнинг актуал маеалалари."Узбек тили ва адабиёти",19Ь2,5^сон.

В.В.Виноградовнинг таснифини хам тан олмайди. КУриниб туриб-дики, тилшуносларнинг фразеологизмга ёндашиши ва тадкикотлари доирасвдан юкорида биз курсатиб утган икки мудал хусусият четда колган. Чунки уларни гадаик эткш тилщуносликюшг энг сунгга ютукларини куллашни таяаб этади. Н.Н.Амосова: "Фразеология ходисаларни тадквд этш тизиы сифатидаги тил хакида хам, нутк механизми хаккда ха_ч ыавкуд тасаввурларимизга сези-ларли-узгаридиар киритадн",- деб курсатган эди~. Еу деган суз фразеологизм воситасида тузилган гапларнинг колипи ва шу колип-ненг узгарши хаккда фикр юритшпга тугри келади деганцдир. Узбек тилшуноси И.КДУчкортоев феъл фразеологизмларнинг агенси, куплкча, каратк.кч келишигднаги отда кфода тогошшни айгган^. Бу асосан, содда ran колгпли фразеологизмлар предикат вазкфасида келгакда кузатлладк. Бундай тузилгак галлардаги ыаъко ва син-тактдк нок/таносиблик бошка булакларда хам г/авкуд булади. шуни назарда тутнб содда ran колкгает фразеологизмларнинг бирикувчан-лккларп гдоясда тадквдотна талаб килгди, деб тушунклди. у бир томокдан i:aouynzi: спнтаксдскикг анрагмас нисми булкб колса, ик-ккнча токондан л?рахчил2эда фразеологизхдашг синтакгик «уршови-ни курсатиб турувчг кулланда ^исобланадк.

Тадкпкотнянг как-сад га вазтйгс?: ссдга ran колигсли фразео-логязкларцгкг зарурпй би^кув^анлдкларпнк акиклаб, уларнкнг к,ан-дай ran оулаги вазкфастда келЕпши тадют этицдак иборатднр. Шу-ншгдек, уларнкнг куйкнагк томонларк хам очиб бериладк:

1. Содда гад колепле фразеологизмларнинг агенс бирккувчан-легк хакдда ыаълукот берпладд Еа у газ эгаси, воситали ёки во-сктаскз тулдирувчлси, ларатдачлг акиклсвчиси булкб келиш хамда унккг сабабларз тахлил этпб курсагилади;

2. Содда гад колшшг фразеалогизмпарнинг объект бирккув-чанлиги хаккда маьдумо? бериладк за унккг воситасиз ёки воситали тулдирувчи, баьзак каратккчли акгзуюзчг зазифасида келиши са-баблари очиб берклади;

3. Содда ran колипли фразеолбгизкларнинг сабаб бирикувчан-лиги ху су сада фикр вригидади ва у гапнкаг кандай булаги булиб келида, пушгнгдек, эргаш гаплг кукла гаплар, богланганг'кушма

* Амосова H.H. Значение фразеологии как особой отрасли языкознания. В кн. Проблемы фразеологии. -Вологда, 1967. -С.7.

2 Кучкартаев И.К. Валентный анализ глаголов речи в узбекском языке. -Ташкент, 1977. -С.24.

гаплар, кучирма гайларнинг кайси узвзда кайд этилиш аникланади. , унинг сабаблари очиб берилади.

Тадкикотнинг объекти содда ran коли пли фразеологизмлар предикат вазифасида келган гаилардан иборат фактик материал булиб, улар бадиий адабиёг ва вактли матбуотдан олинган 3200 дона атро-фидаги карточкалардадир. Бундан ташкари Узбекистон Республикаси ФА Гилшунослик институтш1шг лзтаг булими картотека хазинасидая у,ач фойдаланилди. •

Тадкикот иетоди. йднинг методологии асоси диалектик фалса-фага хос карашлардан келиб чсвдди. Диссертация мавзусини ишлаш-да Г.Шуль, Э.Белландер, В.В.Виноградов, Н.М.Юанский, А.В.Кунин, В.П.Еуков, И.У.Раадатуллаев, А.П.Хожев, З.Г.Ураксинларнинг фра-зеологизмлар хакидаги; Л.Теньер, Г.Хельбиг, С.Д.Кацнельсон, М.Степанова, И-К-КУ^Кортоев, Н.М.Махмудов, р.расулов, А.Нурыонов-ларнинг бирикувчанлик хакидаги тадкнкотларига суянилди.

Содда ran колипли фразеологизмларнгаг зарурий бирикувчанлик-лари синхрон-тасвирий, киёсий, диффэренциал-семантик, таркибий семантик мегодаар асосида тахлил килодди.

Илмий янгиликлар; Содда ran колипли фразеологизмларни тад-кик этиш оркали куйидаги илмий янгиликлар плгари сурилди:

1. Содда ran колишш фразеологизмлар гапда предикат вазифа-сида келар экан, унинг агенси ва объекти эга ва воситасиз тулдирувчи билан деярли номутаносибликни юзага келтиради.

2. Гап предиката вазифасидаги фразеологизмнинг агенси ка-раткичли аншугавчи, воситасиз ёки воситали тулдирувчи вазифаси-да келиши мумкин. Еу фразеологизм таркибида эга вазифасидаги бу-лакнинг кайд этилиши бшхан боглидир.

3. Предикат вазифасидаги фразеологизмнинг объект бирикув-чанлиги воситасиз тулдирувчи, воситали тулдирувчи, баъзан карат-кичли аникловчида юзага чикади. объект билан воситасиз тулдирув-чининг номутаносиблиги фразеологизмнинг утимли феъл семантикаси-га эга булши ва таркибига кирган кесим вазифасидаги феълнинг утимсизлиги бипан богли булади.

4. Содда гап колипли фразеологизм гапда предикат вазифаси-да келар экан, унинг сабаб бирикузчанлиги камдая кам лолларда сабаб холи булиб келади, купинча эргаш гапли купила гапларнинг сабаб, пайт, шарт эргаш гаплари, факат натина эргаш гапли куша гапда бош гап экани; богланган купила гапларнинг олдинги Уринда келган узви, кучирма гапларнинг эса кучирма узви эканлиги куза-

тилади.

5. Содда ran колишш фразеологизылар предикат вазифасида келар экан, унинг зарурий бирккувчанликлари агенс, 'объект ва сабаб бирккувчанликлари хисобланади.

Юшкнг амалий ахамияти. Содда ran колипли фразеологизмлар-нинг цредккат вазифасида келишши таджик этиш, щундай фразеоло-гкзмларнЕнг лугатда берилкшида унинг каъносини аниклаштирувчи бирикувчанликлари амалий адамият касб этади. Шунпнгдек, бу ш щундай таркибли гапларнинг колипини белгилаб беради. у.узбек тили семаскологиясининг таркибий кисмжни гашшл этадк. "Узбек тилидаги содда ran колишш фраз.еологизыларнинг зарурий бирикув-чанликлари" нокли мазкур иш филология факультетикЕНг тллщчюс гуру/дари у чук 'махсус курс сифаткда таклкм этклизз иуккен.

Апробация. йавзу ва унанг реглсп вокзодлак дисостадаяои кук.тги казаркдан -ТОшкент дгвяат универсктстк узбек ¿¿глслотакя! ¿ахультетикинг узбек ишаунослпгг кацедраскда 1Э8Э йгл 25 глонда, Узбекистан Республгкаси OA тил за адабпёт дастлтуткнкаг Хозирга замон узбек тилз булгазда 1989 йюг 10 октябрда каъкуяяанган ва Узбекпстон республикасЕ йАкпкг Т^лзунослгк пнстотутп !-йггий уаи-rannsa 1989 йвл 28 ноябрда тасдккланган.

натпкаларпни оумаламтирид. Тадкикот siinsasap:: I рхсола, I ;.-;акола, 2 тезксда эълон кгжкган, уларвЕкг умумий хал-ми 1,5 куаляифлкк когоззни тазик ккхади. Мавзу взасидан республика ёя филолог олюлларп анъанавий анкуманларвда 2 марта шъруза кплиндк.

.тгссертаиия у,а.жми ва тузилктк. .Диссертация суз боки, ккркз, 3 бсб, умумгй хулосалар за фойдаланилган адабиётлар руйхатидак кборат. Унинг укумий xast.ii: 121 машинка когозцдан иборат.

ишнинг асосий маз:оти

гСипиа. Сразвологияга дастлаб француз тгоиуноси ш. Баяли уз асгрз:да эътибор бериб, уни сундай термин билан атаган эди. Е.Д. Поливанов уларникг хусуспй маъколаркни алохида урганш керак-лкгикн таъкддлади. В.В.Биноградов рус тилидаги фразеологик бир-■лккларни ыаько гурувдарига-булиб курсатса-да, у фразеологик хан-кина худа кенгайткриб юборди. Н.Н.Шанский, Б.А.Ларин ва бошкалар фразеологкяки кустаккл лхшгвйстек фан скфатида а~.ратиб курсата бо^ладплар. А.И.Скпрнкдкий фразеологик бирликларни суз эквивалента деб хксоблайди. З.А.Иванкикова фразеолсгизмнк сузга айнан тенг

тущунипнп нутц ва ш факгларини кориштирш деб хисоблавди. А.В.Кунш фразеологизмларни структурал-семантик, синтактик, морфологии, лексик томонлари билан алохида тил факти деб би-лади.

Фразсологизмни туркий тилларга татбик этган тилшунослар у ни суз эквивалентлиги нуитак иазари билан тахлил этдилар. Узбек тилшунослигвда хам унинг бошлаб берувчиси Щ.у.рахматуллаев ш.у караида булгани учун кейинги таддещотчилар хагл шу караш .билан чегараландилар. Улар яна фразеологизмларни тургун бирикма-лар сифатида карашади. Яекин тургун бирикмаларни ибора термини билан атаб унча тугри кшшнмаган. Чунки, ибора бир суздан ибо-рат булиши хам мумкин.

Узбек тюпяунослигида фразеологизмлар структурал томондан, лексик цатлам сифатида, равиш фразеологизмлар доярасида урганил-ган ва бадиий асардарда фразеологизмларнинг кУлланишига хам эъти-бор берилган. Щу..билан бирга унинг кул урилмаган томонлари бир катор. Шулардан энг мухпми уларнинг бирикувчанлиюгаридир.

С.Д.Кацнельсоннинг таърифига кура бирикувчанлик бирор суз-нинг гадца бирор бир тарзда юзага чикиши ва бошка сузлар билан алокага киргиза олив имконидир.. 50-йшшарда бирикувчанлик наза-рияси француз тилшунаси Л.Тенъернинг "Структур синтаксис асосла- ' рк" асари оркали яахон тилиунослигига кенг таркалди. Немис тил- • туноси Г.Хельбиг бирикувчанлик тушунчасиш: логик, семантик ва синтактик типларга аяратди. Рус тилшунослари В.Г.Гак, Ю.Д.Апресян, М.Д.Степанова, С.М.Кибардиналар бирикувчанлккшшг турли то-монларини тадкик килдилар. Узбек тшшунослнгида эса И.К'КУчкор- . тоев томонидан нутк, Р.Расулов томонидан холат феъллари бирикув-чанлиги чунуо тадкик килинган. Умуман суз бирикувчанлиги урганил-ган.

Бирикувчанлик сузнинггина эмас, балки умуман тил бирликла-рининг узаро бирика олиш имкониятлари деб каралиши керак. Фразеологизмлар хам уз бирикувчанлигига зга.

Итда содда ran колкпли фразеологизмларнинг зарурий бирикув-чанликлари тадкик этилада. Улар агенс, объект ва сабаб бирикувчанликларидир. Дуйида уларнинг хар бири алохида бобларда тахлил килинади.

I БОБ. Содда ran колипли фразеологизмларнинг агенс бирикувчанлиги фразеологизмлар феъл сифатида ran предиката вазифасида цулланса, эга эмас, балки бошка бирор булак вазифасида келади.

J куйвдаги булаклар вазифаслда юзага чвдипт мумкин:

I. Караткичли антуювчи вазнфасида юзага чикади: ifefiSBJffiaa. кийшлар экан, хашамизнинг жонимиз кириб колди (П.турсун) гагш-дагк фразеологизм содаа ran колипли булиб, у рухий холатни бил-дирувчи'тётиклашмоц* ыаъносини беради. Унинг агенси гапда хамыа-мизнинг караткичли аникловчи вазифасвда юзага чиккав. Чунки фразеологизм содда ran цояиплл булкб, таркибида зга ва кесим ыав-жуд. Увивт гаркибига бошка зга сирмаДди. у воситасида тузклган ran хам якгй эганл кабул килмайди. Агенс предикат вазифасидаги фразеологизм билан гапнинг бошка булаги сифатида бирикади. Юко-рвдаги гацда у караткнчли аникловчи вазифасвда келган. Еу эса с одна ran колишш фразеологизмнинг эга узвидаги курсаткич билан' боглидир. Унда каралмиш курсаткичи бор. Бошкача килиб айтганда, эга ва кесим фразеологизм сифатида феъл кесим маъноси билан предикат вазифасвда келгач, эган'ивг аншуювчиси агенслик вазифаси-ни уз устига олган. Яъни, ran булаклари уз синтактик вазифалари-ни саклаган холда, унинг маъноси кайта булинган. эга ва кесш предикат булгани .холда унинг агенси вазифасвда эгаяинг каратккчп келган. Еу Фикр, турган галки, фразеологизмлар гапда бир синтактик вазифа бакаради, деган каражга зид. У гарчи лугавий бутунлик-ка эга булса хам, узвлари дастлабки синтактик вазифаларида кол-гани холда алокага киришган.

Содда ran колипли фразеологизмюшг агенси к^раткички аникловчи вазифасвда юзага чициши керак булган холда, у ширин холда хам ифодаланади. - Масалан: Сизни куриб севингандан юрагим кок ёрилаёзди (О^бек) „ Агенс бу гапда ;бирликдаги биринчи шахе, ка-раткйчиГаникловчи вазифасвда япшрия кулланган.У уч шахеда бир-лик ва кушшкда хам булади.

Фразеологизм от булгани холда предика? вазифасвда келса хам унинг агенси караидачли анинловчи булиб юзага чикади: Еуломаон-нинг вакти чог ади (М.Исмоклкй) каби.

Юноридаги кисолдан куриниб туркбдики, фразеологизмнинг эга вазифасидаги узви, албатта, агалик кушшчасини олган от булади. Щундагина содда ran колипли фразеологиздаинг агенси карат^иЧли анвдловча вазифасвда юзага чикади. Щундай холда ran булаклари-нинг синтактик вазифаеж билан маъноси уртасида номутаносиблик хзага келади.

Содда ran «олипли фразеологизмлар алокага киришар экан, ran-

да уюшиб келши хам мумкин. Еуядай холда гапда улар .учун бигта ' агенс шага чикади. Масалан, канацасизлар, кизим, ундан-бундан гапиридса,_ кишининг одгили ёзшгади, дили ёришади (Х.ЕУъмон) га-шща читала ёзилади ва дали ёришади фразеологизмлари ушиб кел-ган. Еулардан англашилган холатнинг атенсп битта. У. кмшнинг караткичли анвдловчисида «айд этилгая. Чунки, хар шкала фразеологизм рухий кечимни ифода этиб, уларнинг зга узви царалмш курсаткичида келган ва ушиб агенсдан англашилган шахе холатини билдирган. .

Содда ran колипли фразе ологизмларнинг агенси гапда асосан от ва одаошларда, баъзан оглашган бошка ту ркумдаги сузларда уз ифодасини топади. Агенс юзага чивдан актант от билан ифодаланар экан, кушнча, шахе отлари кузатилади» Маълумки, фразеологизм-лар харакат ёки холатни шунчаки ифодалаб колмасдан, коннотатав маъно жилоларига хам эга булади. Бу багарувчининг рухияти билан боглик булади. Щунинг. учун хам содда ran колтили фразеологязк-ларюшг аксарияти рухий интеграл узвли холат феъллари маъйосяни беради. Будни кутарилмок, боши говламок, энсасй котмок, EjgHjg-римоч, враги.сивдишоц кабилар шундай фразеологизмлардандир. Шун-га кура рухий интеграл узвга эга маъноли содда ran колипли фразеологизмларнинг агенси шахе оти булади.

Агенс термина тшшуносликда, асосан, шахе ифодаси учун ш-латилади. Лекин Р.Расулов агенс терминини кенг маънода олиб, -.шартли равищда жонли ва жонсизларга - шахе, хайвон, нуи ва пред-метларга нйсбатан хам чУллаган. Виз хам шу фикрни эътироф кила-миз.

Содда ran колипли фразеологизмларнинг агензи юзага чиккан актант отда ифодаланар экан, бу отлар уз ифодасига кура турли-туман булиши мумкин. Цумладан, улар шахе, лонивор, усимлик, аса-раён ифодаловчи отлар булшш кузатилади*. 'Булар хасида ишда ба-тафеилрок тухталинган.

Содда гагг колишш фразеологизмларнинг агенси олмошлар билан хам ифодаланиши мумкин. Чунки, олмошлар купинча отлар урнида цул-ланади. Яъни агенс от билан ифодаланса хам, олмош билан ифодалан-са хам караткичли аникловчи вазифасида кузатилади. Олмошнинг от Урнида келиши унинг асосий лексик-семантик хусусияти булиб, бу

1 Каранг: Виноградов В.®. Русский язык.-М..194т? С Т7* ряг-у лов р. Узбек тилидаги холат &ъллари ва уларнинг облига^оо sl^ лентликлари. -Топшент: Фан, 1989, 37-бет. . 0р ^

нмконият гапда воке булади1. Агенсни ифодалашига кура кишилик олмошлари ва жамловчи олыопшар нисбатан унуилирок булади. Ма-салан: Менинг оёивд хами бир этикка тицилган экас (С.Айшй), Хозир хаммашзнинг кузимиз очилкб колган (Ш.Холмирзаев) ва л.к.

Содда ran колидли фразеологизмкингагенси отлашган бошка туркувдаги сузларда хам юзага чвдади. масалан: АХмоотин^^акда туаздан кейкн каради (макол). Еу гапда агенс караткичли аниклоь-чи вазифасидаги аздаокнинг отлашган сифатда уз ифодасини топган. Тургак гашга, ахмок сифати шахсга нисбатан куллакади, туррирога, .V отлашиб, шахснинг хусусияти сифаткда пахе каънооини хаг," англа-тади. Деыак, отлашган сузнинг агенсни к^одалгаш унклг яаьноекда-ги шакс узвкга кура юз беради.

Баъзан содда ran цошиш фразеологизют'пг эга узвк эгалк'-курсагкичвда келса адм, унинг агенси карат.;а::злк ашярговчи шсй-фасида юзага чккмай, эга била'и мутаносибликни саклаган ¿улики лам учрайди. ыасалан: Она кузипк очган, юзага бкроз нон кнргак г.ди (П-Турсун). Е?квнг уз объектив сабаби бор. Еу гапда предокз-тив таркиб уюшган булко, биринчи- нредкхатиз таоккс булгаи к?з:кп; очган бирнккаоинЕнг эгаек ва агенси она сузкдпр. Икккнчи прод;:-:-;:атиЕ тарккб ^з_ига_бироз _яон кирган куридааси булкб, курилка ка-раткичли аникловчидан кбопат агенсни тала.6 кклада. Варок у авват гк предикатив таркиб бклан укпиб келгани у чук, у билан бирга^он? сузини агенс сифатида кабул килган. Нагжкада эга ва агенс мута-носиблкгк сакланган. Еу ыутаносибяикнинг сакланишига, асосан, предикатив таркибларнинг уюшиб келиви сабабдкр. Чунки, мангик узбек тклида шуни талаб цилада.

2. Воситали тулдирувчи вазифасида юзага чицади: маъюс кеда-ётган куйларга хон кирди (С.Анорбоез). Еу гапдаги жон__кирди фра-зеологизми хам содда ran колипладкр. У физиологик холатни ифода ловчи 'тетиклашмок*, 'сергакланмок' Феъл маъноекга эга. By холатнин: агенси гапда ^^йларга куналиш келюшгидагк сузда уз ифодасини топган. Еу суз гапда воситали тулдирувчи вазифасида келган. Are Кинг воситали тулдирувчи вазифасида юзага чикишидаги сабаб содд ran колиплк фразеологизмнинг феъл кесим узвк утимсиз зканлигиди Лекик феъл кесим узв утимсиз булганда, аввал куриб утганимиздай агенс карагкичлк ашиуговчвда хам юзага чикади.- Агенснияг восита

1 Каранг: Виноградов В.Е. русский язпк. -М., IS47. -С.17.

тулдирувчи -вазифасйда юзага чикиши фразеологизм феъл кесими-нинг утимсизлиги билан бирга эга узви караткичли бирикма тар-кибяга кирмаган отдан иборат булши билан богли. Шундай у.олда-гина содда ran колипли фразеологизмнинг агенси нуналиш келкши-ги курсаткичидаги воситали тулдирувчида юзага чикади.

Содда ran колипли фразеологизмларнинг агенси йоситали тулдирувчи вазифасида юзага чикар экан, актант от, олмош ва бошка отлашган сузларда ифодаланади. От билан нфодаланган агенс деяр-ли холда шахсни англатади. Чунки, фразеологазмдан англашилган холат бевосита инсонга хос булшли табиий ва мантидайдир. Еундан ташкари, агенс юзага чиккан актант хайвоя, киши тана аъзолари, касб-кор ифодаловчи отлар билан хам бершшпи мумкин. Еундай ыи-соллар тахлклига дяссертацияда кенгрок урин берилган.

Содда ran колипли фразеологизм от кесимли булганда хам унинг агенси алокада нуналиш келишиги курсаткичидаги от билан ифодалан-ган воситали тулдирувчи вазифасида юзага чикади. Масалан:

(И.Рахим). Бу гапдаги кун йук фразеологизми

хам от кесимли бултани холда холат англатиб келган. Унинг эга узви эгалик курсаткичлда эмас. Шунинг учун хам унинг агенси от билан нфодаланган воситали тулдирувчида кайд эпитан.

Баъзан содда ran колипли фразеологизмлар ёйик холда хам уч-райди. Бунда фразеологизмнинг эга узви эгалик курсаткичлда КУлланган холда хам, у мазкур фразеологизм таркибида уз цараткичига .эта булса, агенс воситали тулдирувчи вазифасида юзага чикади. Чунки бундай ran колишща эганинг караткичли анщлозчи орттирпа имкони ёпилган булади. Масалан: рахмЗойга сичконнинг кни минг т_анга будди (Х.Назир). Бу гапда фразеологизм сичконнинг ини минг танга б?либ, у эга ва.кесимдан иборат. Унинг эга узви_ини_сузи булиб, сичконнинг отвда нфодаланган караткичли аникловчи билан кУлланган. Иунинг учун фразеологизмнинг агенси воситали тулдирувчи вазифасидаги jjaxiatfoira отвда ифода топтан. Гапдаги б^лди^ феъли борлама вазифасададир.

Содда Гап колипли от фразеологизмларнинг воситали тулдирувчи вазифасида юзага чиккан агенси нутк билдир.увчи отларда ифода-ланиши хам мумкин. Бунда у купинча урин келишги курсаткичида кУлланган булади. Масалан: ^Гапингда туз Йуц (F. Хотамов). Бу гапда предикат вазифасидаги тузлук фразеологизминкнг агенси гапинг-да воситали тулдирувчисида юзага чиккан. " ~

' 3. Воситасвз тулдирувчи вазифаевда юзага чадади: Сайд Еалод-, хонни.Вадима босди (А.1{аххор). Бу гапнинг предакати вахима босда фразеологизми булиб, 'куркинчли хаёлларга берилмок' феъл маъносинзз берада. Турган галки, бувдай рухий кечим шахе томонидан б&кари-лади. Еу шахе, яъни агенс фразеологизм алокасида воситасиз тулдирувчи -вазифаевда берилган. Унинг воситасиз тулдирувчи вазифаевда келишида фразеологизм "кесим узвининг маъноси ахамият касб этган. Чунки у утимлвдир. Утимли феъллар маъно хусусияти орттирма нисбат курсагкичвдаги феъллар маъносига ухнаб каузатив булади*. Каузатив феъллар субъект томонидан змас, балки субъект'таъсир этган шахе ёки предмет томонидан бажариладиган харакатни билдиради2. феъл аса кесим вазифаевда зга билан бирикиб, маъно узгаркшини, яъни фразеологизмни хосил цешли унинг агенс бирккувчанлиги эга Еази-фасида юзага чинши имконини ёпади. энди феълдак англашилган ха-ракатни бевоешга бажарувчини юзага чикарш имкони пацкектда бу-либ, воситасиз тулдирувчи вазифасиня утайди. Вадима. босмок фпазе-ологизмвда хам унинг эгаси фразеологизм таркдбвдадир. Босмок феъ-диншг пациент бирикувчашшги очик булгашшги учун, агенс вазифаевда воситасиз тулдирувчи аалолхонни сузи келган.

П_Б0Б. Содда ran колшли фразеологизмларнинг объект бири-кувчанлкгига-зга-булиш факдт феъл маънолиларига хое булиб, шукда хам улар утимли булиши шарт. Одатда, феъл-предгкатнинг объект би-рикувчанлиги ганда воситасиз тулдирувчвда юзага чикади. Содда ran колипли фразеологизм предикат вазифаевда келганда объект воситасиз тулдирувчвда хам, гапнинг бойка бир булаги вазифаевда хам ке-лкши ыумяин: У гапнинг вдйвдаги иккинчи даражали булакларига тенг келши кузатилада:

I. Боеитаеиз тулдирувчи вазифаевда юзага чицади: Вундай шил-кр; йигитларни унинг юши суймаДди (У.УМарбеков). Еу гапда жини еуйыайда фразеологизми предикат вазифасида келган. Унинг эга узви кини еУзк булиб, KecKNH_cjfeiafigH феълвдир. Еини_суГздайди фразео-логизми утимли "ёктирмаЯди" феъл маъноси билан кУлланган. куриниб турибдикк, фразеологизмнинг кесим узви ушили феълдан иборат бул-гани холда, фразеологизм таркибида воситасиз тулдирувчи Уз урнини

* золотова Г.А.' Очерк функционального синтаксиса русского языка. -M.,I973. С.288; Шртокиев М.М. Нисбат категорияси семан-тикаси ва улао формантлари генезиси. Утимлшшк ва орттирма нисбат категориями// Узбек тили ва адабиёти. 1982. -4-еон, ,6-бет.

2 Корму шин И.В. О грамматическом и лексическом в глагольных каузативах//Тюркологический сборник. М.» 1966, С.65.

тошаган. Бундай халда содда гал колипли фразеологизмшшг объект бирикувчанлиги унинг таркибидан ташкарида воситасиз тулдирувчи ' вазифасида юзага чвдади. Келтирилган гапда фразеологизмнинг объект актанти воситасиз тулдирувчи вазифаеидаги йигитларни -сузида уз ифодасини топтан. Фразеолотизмдан холат англашлган булиб, бу холат агенсга тегишлидир. Бошкача килиб айтганда, унинг олмошдан англапилган шахс-агенснинг холати фразеологизмда ифо-даланган. Гап чурплиасида объект актанти агенс холатининг кандай шахе таъсирида юз беришини курсатган. Бунда фикр юритилган тип- . дан фарчли холаг агенсники булади*. Агенс холати муайян шахе таъсирида юзага келади. объект актанти ифодаланган суз агенс холатининг манбаи булиб англашилади. Щунга кура бу типда агенснинг объект актантига таъсири булмайди.

Содда гап колипли фразеологизмлар косил узви утимли феъл-дан иборат булгани холда, яна лугавий бутунлик сифатида хам утим-лилик маъносида булса, объект бирикувчанлиги, албатта, воситасиз тулдирувчи вазифасида юзага чичади. Бунда тал булаклари билан унинг маъноси уртасида маъно ва синтактик мутаносиблик санлаиади.

Содда гап колипли фразеологнзмларнинг объект бирикувчанлиги воситасиз'тулдирувчи вазифасида юзага чичар экан, актант асосан от ва олмошларда ифодаланади. Улар баъзан отлашган бошча туркуы сузлари билан хам ифодаланган булиши мумкин. Объект актанти от билан ифодаланар экан, бу отлар уз ифодасига кура турлича булади. .. Дйссертацияда бу хавда батафеилрок баён чилинган".

Содда гап колипли фразеологизмларнинг объект бирикувчанлиги алок.ада воситасиз тулдирувчи вазифасида юзага чичар экан, ундаги яна бир чонуният кузга таиланади. Объект .бирикувчанлиги юзага чивдан содда гап чолипли фразеологизмларнинг деярли купчилигида агенс яширин ифодаланади. Агенс очиц. ифодаланган булса хам, улар шахе билдирувчи олмошларда кайд килйнада. - [,'дсалан: Зфзурида ка-мондек бу килиб турган ингичка муйловли бакаку'з йигитни жики су й-мае__зди (РДотамов).

Содда гап колипли фразеологизмларнинг объект бирикувчанлиги хачнда гап кетганда, албатта, мантич нунтаи назаридан чараяади.Ту-йум келишиги курсаткичи билан кулланган хар кандай воситасиз тул-

. 1 Кибардина с.М. Категории субъекта и объекта и теошш валентности/^Тйтегория субъекта и объекта языках различных типов.

—Л» * х^о«** С*«ЗХ*

дирувчи хам фразеологизм объект бирикувчанлитанинг юзага чика-рувчиси булавермайди. Масалан: Мирвалининг кзрагини, вахима. бос-(С.Ахмад). Б.У гапда вахима босди фразеологизми предикат вазифасида келган булиб, у содда ran колипидадир. таркибидан кратани воситасиз тулдирувчиси ва унинг караткичли аникловчиси хал? урдн олган. Лекин бу фразеологизм утимсиз феъл маъносинк бериши сабабли ran таркибвдаги воситасиз тулдирувчи объект бу-лолмайди. Чунки, фразеологизмдан англашилаётган рухий холат юрак оркали юахсга тегишли булади. Юрагини воситасиз тулдирувчи-си холат объекта эмас, балки шахе узви асосида холат агенсини юзага чикарадк.. Унда мантикан олиб каралса, рухкй холат кечмай-ди, рухий холатнкнг кечш урки хам шахенинг узидир.

2. Еоситали тулдирувчи вазифасида юзага чикадк. Узбек тили-даги содда ran колипли фразеологизмларнинг аксариятвда феъл кетам узви утимсиз булади. Шунйай феъл фразеологизмларнинг умумий каъкосн хам утимсиз булса, улар алокада объект актантини т&лаб хклмайди. Чунки, утамспз феълдан англадалтан харакат ёкк холат сСъект таъсирисиз юз бе ради. Агар содда ran колшли фразеологизк-:::жг эга вазифаекдаги узви эг&лкк курсаткпчида ёкк згалик курсат-г.кчисиз бои келишккда келкб, .увинг кесим узви утимсиз феълдан пборат бултанп ходда, фразеологизм утишш феъл маъносини берса, унинг объект бирикувчанлиги гапда воситасиз тулдирувчи вазифасида шага чвдолмайди.. У гапнинг бешка бир ккккнчк даракали булагк вазифасида кайд этилши керак, Ч?нки бир токондан содда ran ко-липли фразеологизм лугазий бутунлик сифатида утимли феъл маъно-евда булиб, гапда.объект актантини талаб цтагса, иккинчи томондан унинг кесим узви уткмеиз феълдан иборат булиб, объект бирикувчанлигининг воситасиз тулдирувчи вазифасида келишига тускинлик кила-ди. Чунки ran колишши хамма вакт кесим вазифаекдаги феъл белгн-ла£ди.

Содда ran колипли фразеологизмнинг объект бирикувчанлиги во-ситалк тулдирувчи вазифасида юзага чикар экан, актант купинча ку-нализ келишиги кУрсаткичи билан кУлланадк. Шсалан: Ютчкина^ цемент ховузчаяивг ёнвда тупланиб турган бригадамиз йигктларига ку-зим тущди (О.Екубов).

Объект бирикувчанлиги юзага чиккан воекгали тулдирувчи чикиш келЕвзиги курсаткичи билак кулланиши хам нумккн. Шсалан: _Розик^ курбовшкинг Махсумдая кунгли колди (С.АНорбоев). ЕУ гапда фразе-

ологизмнинг объект бирикувчанлиги Махсумдан сузи билан ифода-ланган воситали тулдирувчида юзага чивдан. Объект актантлнинг жуналиш ёки чикеш! келишиги курсаткичлари билан хУлланилгининг хам Уз объектив сабаблари бор. Еу хавда диссертацняда тулароц маълу-мот берилган.

Содца ran колипли фразе ологизмларникг объект бирикувчанлй-ги воситали тулдирувчн вазифасида юзага чикар экан, актант от га олмош туркумлари допрасида ифодаланади. У от билан кфодаданар. экан, бу отлар турли маънода булади, олмош билан ифодаланганда-е ккшилик, ё курсатиш олмошлари кузатилади. Бу масалаларга -шцда'-м.уфассал тухтаб утилган.

3. Караткичли аннкловчи вазифасида юзага чикади. Бунда сод^ да ran колпшш фразеологизмнинг зга узви эгалик курсаткичидаги от булиб, кесшп маздл нисбатдаги каузатив феълдан таокиб топа--« ди. Масалан: Хозирги тарбияни олиб шахматга урилди,- шахматни д олиб тарбияга; иккозининг хам дабдаласичпкарнтщи (A.IJaxxop). Бу гацда дабдаласд чикарилди фразеояогнзмн предикат вазифасида кед— : ан. унхнг объект бипикувчанднги караткичли акшуювчи вазкфаси--дагк иккозининг сузцдир. Икковпникг сузи содяа ran колипли фразеологизмнинг эг:. узви билан богланган, яъни эга узв унинг карал--ubez булиб колган. Оразеологизм таряиовдаги Феъл кесим каузатив булгаилггн объект биракувчанлпгининг воситасиз тулдирувчн зазкфа— сада юзага чикпппни талаб килади. Бирок бу гапда феъл мажхуллкк курсаткзггэда келган. Одатда, каузатив феъллар мажхул нисбат кур-саткичвда келади ва унинг агенен зга вазифасида эмас, балки воситали тулдирурчп ■ вазифасида галаб килинади-. У деярли яширин ифодаланади. ¡Скорндаги гапда феълнинг объект бирикувчанлиги па-ххиент холатида булиб, у яширин ифодаланган агенс кажбур килгани натккаснда'холатни узида ташузчи вазифасини утайди.

Содца ran'колипли фразеологизмларнинг объект бирикувчанлиги пациент холаткда юзага чикипш тилда куда каы учрайдиган ходиса-дир. Бизда хам юкоридагидан бошка ыисол учрамади.-

Ш БОБ. Содда ran колипли фразеологизмларншг сабаб бирикувчанлиги предикат вазифасидагй фразеологизмдан англашйлгай холат-нинг булшв ёки булмаелкгига далолаг килади. ЕУ фрайеологизшинг маъноси билан богли булиб, у натижа маъносини беради. Бу жихат-дан сабаб бирикувчанлиги факат мазкур маъноли фразеологиэмлар

^ Миртожиев М.М. Маяхул нисбат маоаласИ/^Узбек тили ва ада-биёги. 1985, 2-е он, 31-34-беглар,-

донрасидагина зарурий хисобланкб, умуман фразеологизмлар доира-сида нксбатан факультативлиги билан тавсифшанади. Сабаб бирикув-чанлиглга эга булган содда ran колипли фразеологизм деярли рухий холатни ифодалайди. 'Рухий халат ыаъноси учун сабаб бирикувчанлиги зарурийдир-1. у гапда куйидагича юзага чикади:

I. сабаб холи вазифасида. Бунда у икки хил куршшда кузати-йади: I) содда ran колипли фразеологизм предикат вазифасида кел-ган ran содда ran колипида булиб, гапда маьно жихатдан яхлит бир кечим ифодаланади, 2) ran содда ran колипида'булса-да, сабаб хам фразе од огизмдан англашилган холат кечимидан боцща алохида бир ке-чиыни ифодалайди. Ь'дсалан: .Баширжоннинг юраги хаямондан ёрюай_ деда (Н.Аминов). БУ гапда крата ёрилай деди фразеологизми предикат вазифасида келиб, 'кутилмаганда каттик таъсирланДи маъноси-да кулланган. Унинг сабаб бирикувчанлиги гапда хаякондан сабаб холвда юзага чиккан. Эътибор берилса, сабаб ва натика алохида ик-ки кечимни ифода этмасдан, балки узаро бир кечимга киришиб кет-ган. Чунки предикат- вазифасидаги фразеологизмдан англашилган кечим алохида кечим булмасдан сабаб актантидан англашилган кечим-нинг интенсивлашган куринишидир. Бунда ran синтактик нихатдан содда ran булиб, сабаб актанти сабаб холи билан маъно ва синтактик мутаносибликка эта булади. Сабаб бирикувчанлиги сабаб холида юзага чикар экан, у асосан, от ва олмошлар билан ифодаланади. Сабаб актанти от билан ифодаланганда факат рухий жараён ифода этувчи отлар кузатилада. Чунки фразеологизмдан англашилган' рухий кечим доим маълум бир рухий жараённинг махсули булади.

Содда ran нолишш фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги сабаб холи вазифасида юзага чинар экан, у турли куршшали бирикма-лар билан хам ифодаланиши мумкин. Бунда ran содда ran колипида булса-да, фразеологизмдан англашилган холат кечимининг юзага ке-лиш сабаби алохида бошка бир кечимдан нборат булада. Яъни содда гацда яхлит бир кечим ифодаланмай, сабаб ва натика кечимлари алохида субъектларга тегишли экани ифодаланади. Масалан: Угли-нинг хархашасидан Баширконнинг юраги баттар эзилди (Н.Амшвв). Сабаб актантининг турли курилмали бирикмалар билан ифодаланиши-га диссертацияда батафсилрок тухталинган.

* Расулов Р. Узбек тшщдаги холат феъллари ва уларнинг обли-гатор валенгликлари. Гошкент: Фан, I989i 28-бет.

Содда ran колиплн фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги тулдирувчининг сифатловчисвда юзага чщш хам учрайди. Маса-лан: Бора-бора горттш уяутган Бодоздлдан кишлокликларнинг кунгли .цодди (С.Ахмад). Еу гапда булаклари синтактик нихатдан уз вазифаларияи сацлатая содда ran колипли фразеологизмнинг. маъновий кайта булингапга учраб, предикат вазифасида кулланиши. гапнинг синтактик курилишкни узгартириб зоборган. Шунинг учун хам гапда маъно ва синтактик номутаносиблик вуяудга келган. Юноридаги гапда сабаб актанти бора-бора юртини унутган бирик-. масида ифода топтан.

2. Содда ran колишш фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги эргаш гапда хам юзага чикади. Бунда ran эргаи гапли кушма ran колипида булиб, содда ran колипидати фразеологизм мазку р гапнинг бои гапи вазифасини утайди. Шсалан: Наримон ака кел-майдаган булганк учун алии кузияпти (П.Цодаров). Бу гапда

гсузияпти фразеологизми предикат вазифасида келган. уиинг сабаб бирикувчанлиги Наримон ака келмайдиган булгани учун сабаб эргаш гапида юзага чиккан.

Содда ran колипли фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги сабаб эргаи гапда юзага чикар экан, бу сабаб эргаш ran фразе-ологизмдан иборат бош гапга турли грамматик воситалар ёрдакида бирккади. Бунда куыакчилар ва келишик кУпшмчалари купрок ЗДза-тилади. Бу маеала диссертацияда батафеил ёритилган.

Предикат вазифаендаги содда ran колипли фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги пайт эргаш гапда хам юзага чициши мумкин. Бунда ran пайт эргаш гапли «ушма ran колипида булади. Масалан: Велосппедпга суянкб турган ёш-ялангларни курганда, бахри-дили отадади (U. Ite рш)Т*Бу"гаэда"бахр1?^или "о-талади"$разеологизми " предикат вазифасида келган. Уйинг сабаб бирикувчанлиги велоси-педига сукниб турган ёш-ялангларни курганда эргаш гапида юзага чивдан. Бу зргап ran синтактик жихатдан пайт эргаш ran булса хам, сабаб кечимини англатган. Чунки бош гапни ифодалаган содда ran колипли фразеологизм натика маъноли булиб, мантикан унинг сабаби .булиши талаб далинади. Бу гапда фразеологизм айглатган холат кечимкнинг аник сабаби гацца юзага чикмаганлиги сабаб би-рикувчанлигининг пайт эргаш гапда юзага чикишига олиб келган. ТУгрироги, бундай гапларда пайт муносабати билан сабаб гдуноса-бати ёндои кузатилади. Шундай булса-да, улар пайт. эргаш гашга

куша гаплар деб каралади. Чунки эргаш ran кесимининг -да пакт купимчаси билан шаклланиши ундаги пайт мазмунини кучай-тиришга хизмат килади. Бунда эргаш ran кесими сифатдошнинг утган замон шакли билан ифодаланиб, бош гапга борланса хам, эргаш гапдан англашилган кечим утган замонга далолатли эмас. Чунки бу гацда бош гапдан англашклаётган кечим келаси замонга далолатлидир. Агар бош гапдан утган замонга хос кечим анг-лашилганда, у ходца эргаш гапда хам утган замонга далолатли кечим ифодаланган булар эди. Бунга яна куйидаги гапни хам ми-сол килиш мушин: К^рганд^^ртокла^

(С.АХмад). Пайт эргаш гапнинг бош гапга богланишидаги грамматик уэига хосликлар хавдда ищца кеигрок маълумот берилган.

Содда ran колипли фразеологизм гапда предикат вазифасида келиб, синтакгик яихатдан эргаш гапли кУшма гапни таркиб топ-тирар экан, унинг сабаб бирикувчанлиги шарт эргаш гапда юзага чякши хам мумкин. Бунда фразеояогизмдай иборат бой гапдак англашилган холат натика маъноли булиб, шарт эргаш гапда шу кечкм-нинг руй бериши учун шарт булган сабаб кечимй ифодаланади. Ма-сапан: Койисам, боланинг шаштн синади (р.Хотаыов). Бу гапда шашти синади фразеологизмининг сабаб бирикувчанлиги койисам эргаш гапвда юзага чгадан.

3. Содда ran колипли фразеологизм тапда предикат вазифаси-да келиб, эргаш гапли кУима гапни таркиб топтирар экан, у хар доим хам синтэктик жихатдан бош ran урнида булиб, сабаб бири-. кувчанлиги эргаш гапда юзага чикавермайди. Сабаб актанти бош ran тарзида шаклланиб, содда ran колипли фразеологизм натика эргаш ran урнини олиши хам мумкин. Бунда бош ran эргаш гапдан олдин келади. Чунки, натижа х&чма вацт сабабдан сунг кайд эти-лади. Икки ходисанинг муносабатига кура сабаб бошланиши, натижа эса окибатидир. Вакт нихатидан хам сабаб аввал, натика кейин келади. Шунга кура гапда хам сабаб кечими натика кечимидан олдин ифодаланади. Масалан: "5^м^деганда_лаблари^

(П.Кодиров). 'Бу

гапда юрага_ор^киб_кетда фразеологизми предикат вазифасида келиб, натж-са ыаъносини англатган. у синтактик кихатдан мазкур гапнинг натика эргаш гапи булиб келган. Сабаб актанти гапда бош ran урнкда кУлланган. Чунки сабаб актанти таркибида шундай ото-

шипинг нулланшш .унинг патюкага нисбатан мустащшгигини таъмин— лаб, бош ran сифатида шакллантиргая. Фразеологизмдан англашил-ган натюса кечкми ана uiy ожошнинг иаъносини аншушштириб, нанка эргага ran сифатида юзага чшдан. Еунга яна кукидаги ran лам мпсол булади: Еу ерда хар хил мспащр шунаканги купки, ог-зингиз очнлиб коладп (Х.ТУхтабоев).

4. Предикат зазифасидаги содца ran колиши фразеологкзм-нинг сабаб бкпикувчанлигЕ кустакил гацда хам-юзага чшдеш щипан. Бунда ran богланган чушма ran кодшида булиб, натяга кечи-:.:KHii ифодалаган фразеологизм синтактнк кихатдан алохвда ran бул— т/аня холла, унинг сабаб бирикувчашгага хат* :.:.ycTai;m содда гапда :озага чикадз;. Шсалан: .Ховлига тушили битап дзизтт купе.:-», ¿ратй оркас:;га тоотиб кетди (У.Усмонов). Б? тапдз содг~ ran у.о-..п%ат крага оркасига тортиб кетди фразеологизм:! -'курадн' феъл ::аъноси бкяан предикатвазифасида келган. Унинг сабаб сппик.уз-. чанлиги синтактик жкхатдан т£яа юакгогавган ч;озлига бглан

;.?:<знй :',урд!1 содда гапида юзага <сг:.;:-;ан. цчтз~:;аца гая боглалган ;;угма гаи чолипига о га булган. Пунга кура сабаб ва натн-са ксчт~ лариаинг л'1;ол.аси булган гаплар богланган .-;ys:a гашшнг узЕлауини ::акллант::ргап.

Оодца ran «олипли фразеологиз.шгарнинг сабаб бирккувчанлиги алохида гапда юзага чикиб богланган кутала гачни таркиб топтнрар экан, унинг .узвлари узаро турли синтактвк 'вс ;глалар 'билан богла-нижи кузатилади. Бунда -да, ^-ми юкламалари нисбатан фаол-

лиги билан алохида кузга ташланади. Бу диссертацияда шеоллар билан туда тахлил килинган.

Содда ran колипли фразеологизм сабаб актанти билан богланган чушма рапни таркиб топтирар экан, натика кечими сабаб кечи-мига ниёсланиб.берилиши хам учрайди. Шсалан: рзвхар хам щу ер-да булса эди, боши осмонга етаривди (П.Кодиров). Еу гапда ^5оши

осмонгаетацади фразеологизми предикат вазифасида келган. Унинг сабаб бирикувчашшги Jfegxap. хаи ну ерда булса зди гапида юзага чиквдп. Бунда натижа маъноли фразеологизм билан ифодаланган ик-кинчи гапдан англаиилган кечим баяарилмаган, унинг баяарилиши учун биринчи гапдан англашилган сабаб кечимивинг баяарилиши шарт килиб куйияган. тугрирога, бу гапда инкор каз.мунли ватижа кечи-миникг инкор казкунли сабаби синтактик ящатдан тасдик шаклида берилган. Гапнинг янкинчи узви кесимвдаги -ми юклзмаси узининг

v 18

соф сурок маъносинк йукотган. У узвлардан англашилаётган кечим-ларнинг руй. беришши узаро кдёслаш маъносшш ташиган. Еундай колипдаги борлакган кутала гапларда хам сабаб, хам пай, хам шарт муносабатлари ёндош булади. •

5. Содда ran колишш фразеологизмнинг сабаб бирикувчашшги. кучирма гапда хам юзага чшдзш мумкин. Бунда ran кучирма гашш. булиб, содда ran колишш фразеологизм автор гапи сифатнда кела-ди. Масалан: "Газета аллакачон осилнбди-да",- деб юраги иувиллаб кетди (П.Кодиров). Еу гапда враги щувиллаб кетди фразеологизми предикат вазифасида келган. Унинг сабаб бирикувчанлжги газета аллакачон осилибди-да гапида юзага чиккан. Еу гап.тугал кечимни ифода этади. Шунга кура у узида алохида предикативликка хам эга. Содда ran колишш фразеологизмдан иборат предикатдан англалшлган. холатнинг бажарувчиси гапда ширин ифодаланган утагаг_караткичидир, Фразеологизмдан англалшлган бажарувчи холатининг юзага келиш са-баби кучирма гапдан англашлган кечимдир.. Еундай курилмалп гапларда сабаб муносабати^деб_ эргаштирув богловчиси оркали юзага чи-вдди. ТУгрирога,. бу богловчи алохида кечда ифодаси булган гапни бажарувчшинг гапи, фикрк, уй-хаёлига айлантириб, унинг.холати учун-сабаб кклиб курсатишга хизмат килади. Бошкача килиб айтсак, фразеологизэдан англашилган баяарувчи холатининг ■ сабаби газета-нинг осилишигина эмас, балки унинг ёки у билан богаик бопща во-кеанинг бажарувчи томонидан уйланши хавдир. 1{иёсланг: Газета аллакачон осилганидан юраги шувиллаб кетди. Гапда деб зргангги-рувчи богловчиоининг кУлланши алохида кечим ифодаси булган мус-такил гапни сабаб эргаш гапга айлантиришга хизмат килган. Бунда сабаб .эргаш ran кучирма гапдан иборат эканлиги характерлидир.

УШМИЙ ХУДОСAJIA.P. Содда ran колишш фразеологизмларнинг за-рурий бирнкувчанликларини тадкик этиш куйидаги хулосаларга олиб келди:

1. Содда ran колишш фразеологизмлар, албатта ara ва кесим--дан таркиб топиб баъзан унда бошка бирор иккинчи даражали булак хам кузатилади. у кесим узвига:-караб, ё феъл фразеологизм ё от фразеологизм булади, гапда маъно адатдан бутун ходца предикат вазифасида келади. г

2. Tan таркибвда содда ran колишш фразеологизмнинг булиш унинг таркибвда мазмуний кайта булинишга олиб келади. у гапнинг колган булакларидаги маъно ва синтактик номутаносисликнинг юзага келииш учун хам сабаб булади.

.. 19

3. Содда ran колипли фразеологизмнинг зарурий бирикувчан-ликлари агенс, объект хамда сабаб бирикувчанликларвдир. Объект бирикувчанлиги фразеологизм утимли феъл семантикаснга эга бул-ганда, сабаб бирикувчанлиги фразеологизм натижа семантикали булгандагина зарурий хисобланади. ' - .

4. Содда ran колипли фразеологизмнинг агенс бярикувчанлиги ё караткичли аникловчи, ё воситали тулдирувчи, ё воситасиз тулдирувчи вазифасида кзага чицади. у караткичли аникловчи зазифа-сида юзага чикса, фразеологизмнинг эга узви эгалик курсаткичида келиб каралмипшик вазифасини утайди. Агар, агенс тулдирувчи вазифасида юзага чикса, фразеологизмнинг эга узви эгалик курсатки-чисиз келади. Уйинг кесим узви утимсиз феъл булса, агенс юзага чиккан тулдирувчи воситали, утимли булса, агенс юзага чиккан тулдирувчи воситасиз булади. ,

5. Содда ran колипли фразеологизмнинг объект бирикувчанли-ги ё воситасиз тулдирувчи, ё воситали тулдирувчи, баъзан- эса караткичли аникловчи вазифасида юзага чикади. Объект воситасиз тулдирувчи вазифасида юзага чикканда содда ran колипли фразеологизмнинг узи хам, унинг кесим вазифасидаги узви хам утимли маъ-нога эга булади. У воситали тулдирувчи вазифасида юзага чикканда эса фразеологизм утимли феъл маъноскга эга булса-да, унинг кесим узви булган феъл утшсиз маьяода булади. Объект караткичли аникловчи вазифасида юзага;чикканда, фразеологизмнинг зга узви эгалик курсаткичидаги от буллб, кесим узви мазхул нисбатдагя каузатив феъл булади.

6. Содда ran колкшш фразеологизмнинг сабаб бирикувчанлиги сабаб холи вазифасида, сабаб эргаш гапда, натижа эргаш гапли кушма гапнинг бош гапвда, ботлаятан куша гашшрнинг бщшнчи узвида хамда кучкрма гапларнинг кучзрма узвида юзага чикши ку-затилади.- Содда ran кошпш фразеологизмларнинг сабаб бирикувчанлиги кУшма гапларда юзага чикар экан, бу кУшма гапнинг тузи-лш хусусяятлари билан боглидир.

7. Содда ran колипли фразеологизмнинг предикат вазифасида келшт агенснинг" эга билан, объектнинг воситасиз тулдирувчи билан сабаб актантининг. сабаб холи билан деярли номутаносиблигини юзага келтирада. Еундай татар таркибида маъновкй кайта булиниш юзага келганлкги щунга сабаб булади.

8. Содца ran здшшш фразе ологазкларшшг гацца предикат вазифасида делили агенснккг каращичли аш-жловчи, восытасиз ёт воситали тулдирувчи вазифасида, объектнинг тулдкрувчи ёкк караткичли аникловчи вазифасида, сабаб актантининг сабаб, пакт, шарт эргаш гаплари ёкн натика эргаш гапли кушка гашгагшкнг бош гапи, кучирыа гашпшг кучирма узви ёки богланган куша гапнинг 'биринчи узви вазифасида яеливпши юзата чадарадк.

"Э. Содца гая колишш фразеологизм ran предикаты вазифасида келганда, у уюшган кескмларншг бири булгани холда, агенси эга билая, фразеологизм ыаъноси утимли булгани холда кесими хам утиыли феъадан иборат булса, объект билан воситасиз тулдирувчи, сабаб актанти фразеологизкдан иборат ran таркибига кнрса, сабаб холи билан кутаносибликни саклавди.

10. Фразеологязмларшшг-юзага келшпи факат маъно ходисаси-дир, унинг таркибидаги булаклар уртасида шаклланган синтактпк иуносабат уз кимматаши.саклаган, узгаришга учракаган холатда ко-лади. Еунда содда ran- колипли фразеологизмлар гарчи маъно кихат-дап тля бирлига холкга келиб колган булса хам, синтактпк кихат-дан содца гаплик кимкатини саклайди. У нутк таркнбида ran сифа-тида олвнкб бойка булаклар унга мослаштириладн ва .унинг бирор булагига боглаб кулланади.

11. Содда ran колика фразеологизмларкинг тапда предикат вазифасида келиши хамда .унда наъно ва синтактпк номутаносиблнк-ларни келтиркб члкаргаш куринкшлари хаквдаги фикр асосан, узбек тили фактларига нисбатав олкнган деб карашшш керак.

Диссертациянинг асосий мазмуни куйидаги нашрларда уз аксини топтан: -

1. Зеки жиемга янги исм^Фан хакида сухбатлар. -Тошкент: Узбекистан, 1989, -28 б.

2. Содда ran моделли фразеологизкларнинг объект валентлигиуУ Республика ёш филолог олимларининг анъанавий илмий конференцией катериаллари. -Тошкент: Фан, 1990, 62-6Э-бетлар.

3. Содда ran колишш фразеологизмяарда бажарувчиу^Узбек тили ва адабиёти. 1990, 6-сон, 50-53-бетлар.

4. Содда ran колипли фразеологизмлар нинг сабаб имкониу^Уз-бек тилшунослигига оид тадвдкотлар. 1У. -Тошкент: Фан, 1992, 49-50-бетлар.

РНЗХМЕ

Фразеологизмы, структурно соответствуюаие простому предложению, включают в свой состав наряду с обязательными подле-жашкм и сказуемым второстепенные члены предложения. В зависимости от типа сказуемого они подразделяются на глагольные и именные фразеологизмы и во всех случаях выступают в предложении с точки зрения смыслового содержания в роли предиката.

Вхождение фразеологизма - простого предложения в состав предложения обусловливает повторную дифференциацию его значения. зто является причиной смыслового и синтаксического несогласования медд? членами предгояевля;

Сблигаторная валентность - валентность агенса, объекта к яричас;. Если зо фразеологизме валентность объекта передается секавтпкой переходного глагола, то валентность причины зо фразеологизме, имеющего значение следствия, является облигаторноП.

Валентность агенса рассматриваемых фгазеологизмов обнаруживается з определении, прямом ели косвенном дополнении, веля она проявляется в определены!, то подлезетяе фразеологизма характеризуется наличием показателя пдаад^егшости. Если не она проявляется в функции дополнения, то поддокакее фразеологизма не имеет показателей. Если сказуемое Ецргг.ено непереходны?,? глаголом, то агенс выражается косвенны.! дополнением. Если же сказуемое выражено переходным глаголом, агенс выражается прямым дополнением..

Валентность объекта исследуемых фразеологизмов обнаруживается в прямом или косвенном дополнении, а иногда к в определении. Когда значение фразеолоп:зма и его сказуемого являются переходными объект выраж-ается прямым дополнением, если же значение его сказуемого является непереходным, объект выражается косвенным дополнением, при обнаружении объекта в функции определения поддежакее фразеологизма оказызается именем существительным, а сказуемое - относительно страдательным каузативным глаголом .

Валентность причины обнаруживается в обстоятельствах причини, в придаточных предложениях причины, в глазном предложении сложноподчиненного предложения с придаточным следствия, а также в составе компонентов прямой речи. Валентность причины обнаруживается в сложных предложениях а связана с их структурными особенностями.

При выполнений фразеологизмом функций предиката предложения обнаруживается несоответствие агенса подлежащему, объекта прямому дополнению, актанта причины обстоятельству причины. Это обусловливает дальнейшую смысловую дифференциацию таких предложений.

Появление в составе предлокения в качестве его предиката фразеологизма-преддокения служит выражению агенса определением, прямым или косвенным дополнением,объекта - дополнением и определением, актанта причины - в прндаточных предложениях причины, времени и условия или в главном предлояении сложноподчиненного предлокения с придаточным следствия, в прямой речи или пергом компоненте союзного сложного предлокения.

При использовании фразеологизма-предложения в качестве'предиката предлокения, в случае, если он является частью составного сказуемого, агенс сохраняет согласованность с поддекаЕИМ^в случае ке если' значение фразеологизма оказывается переходни?, а сказуемое токе является переходным глаголом, то объект сохраняет согласованность с прямым дополнением, если актант причины входит в предложение в форме фразеологизма, то он сохраняет согласованность с обстоятельством причины.

Основой выделения фразеологизмов являются только их смысловые особенности, Образующиеся мекду его компонентами синтаксические отношения сохраняются и не подвержены.изменениям. В этом отнонении рассматриваемые фразеологизмы с точки зрения своего содержания равны односоставной языковой единице, с точки гее зрения их синтаксической структуры они сохраняют особенности простого предлокения. Используясь в речи в качестве предлокения, они ведут себя как единицы меньшего плана, в результате другие члены предлокения согласовываются с ним и тесно связываются с некоторый его компонентами.

R E S U H E

Fhraseologlsms. which structurally correspond to a simple sentence contain in addition to the obligatory subject and predicate secondary sentence parts. Depending on the Kind of predicate they can be subdivided into verbal and nominal phraseologies, and in all Instances, based on their semantic ocntext, come into the sentence in the role of predicate. The inclusion of a simple-sentence phraseology in a sentence causes a second differentiation of its meaning. This can be a reason for semantic and syntactic disagreement between the parts of a sentence.

Obligatory valence is the valence of agent, object, and reason. If the valence of the object in a Phraseologisa is conveyed by the semantics of the verb, then the valence of the reason in the phraseology, havins the meaning of result, is obligatory.

The valence of the agents of the Phraseologlsas under consideration is seen in the modifier and the object, vhether . direct or indirect. If it appears in the modifier, then the subject of the Pharseolocism is characterized b7 the presence of an indicator of possession. If, however, it appears m the role of object, then the subject of the rhraseologism has no indicators. If the predicate is expressed by means of a transitive verb, the seent is expressed as a direct object.

The object valence of the examined phraseologisms is • seen In direct and indirect objects, and sometimes in the modifier. When the meaning of the pbraseologlsa and Its predicate are transitive, the object is expressed as a direct object, whereas if the meaning of its predicate is intransitive, the object is expressed as an indirect object. In the observation of the object In the role of modifier, the subJet of the phraseologlsm is a noun, while the predicate Is a relatively passive causitive verb.

The valence of reason is observed In the circumstances of cause, in subordinate clauses of reason, In the main clause of a complex subordinate clause with subordinate clau-

ses of result, as well as in components of direct speech. Valence of cause is observed in the compound clauses and is imbued with their structural peculiarities.

Vnen a phraseologism carries out the role of predicate in a sentence one can observe disagreement of agent to predicate, object to direct object, actant of reason and the circumstance of the reaosn. This results in a further semantic differentiation of such sentences.

The appearance of a phraseological clause as the predicate of a sentence serves as an expression of the agent as a definite, direct, or indirect object, of the object as modifier and object of the actant of reason, time, and condition in subordinate clauses, or the main clause of a complex' subordinate clause with subordinate result, indirect speech, or in the first clause of a unified coc$oSfici clause.

Vhen phraseological clauses are used as the predicate of a sentence, if they are part of a compound predicate, the agent Keeps its agreement with the subject; if, however, the meaning of the phraseologisn is transitive, and the predicate is also a transitive verb,then the object Keeps its agreement with the direct object. If the actant of reason occurs in the sentence as a Phraseologism, then it Keeps agreement with the circumstance of reason.

The basis for the isolation of phraseologisms is only their semantic peculiarities. The syntactic relations formed between its components are Kept and do not undergo any changes. in this regard, phraseologisms under examination from the point of view of their context, are equivalent to single linguistic units, but from the point of view of their syntactic structure they preserve the features of a simple clause. Used in speech as clauses, they behave liKe lesser units, as a result of which other parts of the sentence agree with them and are closely linked to several of their components.