автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Влияние арабской литературы на персидско-таджикскую поэзию XI в.

Текст диссертации на тему "Влияние арабской литературы на персидско-таджикскую поэзию XI в."

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ

АБДУШУКУР АБДУСАТТОРОВ

ВЛИЯНИЕ АРАБСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НА ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКУЮ

ПОЭЗИЮ XI В.

(период ранних Газневидов)

СПЕЦИАЛЬНОСТЬ: 10.01.03 -Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ

на соискание ученой степени доктора филологических наук

Научный консультант: доктор филологических наук, ««_______„„.....„профессор Х.Шарипов

X О С

зидиум ВАК

(решение от" __г., N

/Й

присудил ученую стемень ДОКТОРА || -фЯ^О наук

дальних управд^ия/В4К Ро;

ДУШАНБЕ-2002

ФЕХ.РИСТИ МАТОЛИБ

Мук,аддима..............................................................................3

БОБИI. ИСТТЩБОЛИ АДАБИЁТИ АРАБ ДАР НАЗМИ ТО

АХДИ РАЗНАВИЁН

1.3аминах,ои нуфузи адабиёти араб дар шеъри форс - то^ик............14

2.Хусусият^ои истик,боли адабиёти араб дар шеъри то аади Разнавиён.............................................................................37

БОБИ И. АДАБИЁТИ АРАБ ВА ШЕЪРИ АХДИ РАЗНАВИЁН

1. Та^аввулоти сиёсй-и^тимоии х,укумати Разнавиён ва накдш он

дар адаби форсй....................................................................70

2. Шакл^ои истщболи адабиёти араб дар шеъри аади Разнавиён.....88

а) Таъсири унсури забони арабй..................................................90

б) Истик;боли мазомини к,асасу ривоёт ва ахбору асотири муштарак...........................................................................104

в) Мазомини амсолу ашъори арабй............................................127

г) Мануче)фй ва адабиёти араб.................................................137

д) «Варк;а ва Гулшох,» -и Айю^й ва масъалаи истик,боли сужет........170

БОБИ III. МАСЪАЛАХ,ОИ ИСТИК.БОЛИ ПОЭТИКАИ АРАБ ДАР

ШЕЪРИ ФОРС - ТОЧ.ИК

а) Масъалаи истик,боли мавзуъ...................................................210

б) Анвои адабй.......................................................................229

в) К,олабх,ои шеърй...................................................................250

г) Аруз, к;офия, бадеъ...............................................................284

ХУЛ ОСА..................................................................................311

ФЕХ.РИСТИ МАЪХАЗХ,0.......................................................320

МУКДДДИМА

Омузиши сарчашма^ои ташаккули адабиёти форсу то^ик ва таэдик.и равобити фар^ангии он бо адабиёти халк;у миллат^ои мух-талиф аз масъала^ои му^имми таърихи адабиёт буда, то имруз баъзе Чанба^ои он ба таври амик; ва мушаххас х;ал нагардидаанд. То кунун дар адабиётшиносй ва шарк;шиносй тибк;и анъанаи маъмул, вак;те ки дар бораи сарчашма^ои адабиёти форсу то^ик сухан мегуянд, асо-сан бо зикри адабиёти к,адими Эрон ва осори шифо^ии мардум ик-тифо менамоянд ва аз сарчашмах,ои арабй ва исломии ин адабиёт ва равобити фар^ангии Арабу А^ам, ки замоне фар^анги муштарак доштаанд, сухани мушаххасе ба миён намеояд.

Мусаллам аст, ки робита^ои фар^ангии миёни араб^ову эро-ниён таърихи хеле тулонй дошта ва отози он аз замони Х,ахомани-шиён реша тирифтааст. Дар ин овон марказ^ои бузурги тамаддуни арабй аз ^абили Яман, Бах,райн, Х,ира ва Х,ич,оз нотузир тирифтори сиёсат, фар^ангу тамаддуни императории Эрон буданд ва бар аса-ри ин равобит алфозу ибороти зиёде вориди забони арабй гардида-анд, ки иддае аз он^о дар К,уръон низ дида мешавад (75, 35). Чунин равобите миёни араб^ову эрониён дар аади Сосониён низ идома доштааст ва аз нишона^ои он ахборе дар бораи Ба^роми Гуру тар-бият ёфтани у дар цаламрави бо^гузори Сосониён- амири Х,ира Нуъмон ибни Мунзир ва шеъри арабй гуфтани у (152, 53) ва роби-таи шуарои аади чщилияти араб Аъшо ибни К,айс ва Нобигаи Зу-бёнй ба дарбори Хусрави Парвиз ва амсоли он^о будааст.

Равобити фар^ангии Арабу Ач,ам ва таъсири мутак;обилаи он ба якдигар алалхусус, аз замоне вусъат пайдо намуд, ки бо таъсиси ^укумати Аббосиён фар^анги сирф арабии то даврони умавй ба як тамаддуни арабй-исломй табдил ёфт. Ин тамаддун, ки бузургтарин маркази он Багдод буд, мероси фар^ангии дунёи к;адимро аз к;абили Эрону Юнон ва Х,инд пазируфта, фар^анги муштараки оламгире ба вучуд овард, ки дар та^аввули он тамоми халвой тобеи хилофат ва алалхусус, эрониён ширкати фаъолона доштанд ва дар баробари

з

ворид намудани суннат^ои к,адими эронй дар ин фар^анг дар навба-ти худ аз суннатх,ои он низ таъсире бардоштаанд.

Дар к;арн^ои IX-X, ки адабиёти форсии дарй дар рох>и ташак-кулу тах,аввули худ гом^ои нахустин мегузошт, дар баробари он як фар^анги арабй - исломии ба маршалам камол расида ва аз озмо-иидо гузаштаву пухтарасида к;арор дошт ва табиист, ки он дар та-шаккул ва та^аввули минбаъдаи адабиёти дарии навхоста бетаъсир ^ ' буда наметавонист. Ин х,аргиз чунин маънй надорад, ки адабиёти нави форсй дар асоси адабиёти араб ташаккул ёфта бошад, зеро ша-вохдди таърихй ва ахбори маъхазх,ои илмиву адабй аз он гувох,й ме-ди^анд, ки таъсирпазирии адабиёти дарй аз адаби арабй бетардид аст, вале ин таъсир бунёдй ва асосй набуда, адабиёти дарй к;абл аз х,ама дар асоси суннат^ои к;адимии фар^ангу адаби эрониён бунёд ёфта, ма^з бо рух,у равони эронии хеш дар миёни фарх,ангу тамад-дун^ои ч,а^он малому мартабае барои худ пайдо намудааст.

Дар бораи равобити фарх,ангии Арабу Ач,ам ва натич,ах,ои он, ки дар шакли падид омадани шуарои арабигуи форсинажод, ис-ти^боли арузу к,офия, к;асида, таъсири К,уръону ^адис, амсолу ашъ-ори шуарои араб дар шеъри форсй зу^ур кард, х^нуз дар осори таърихиву илмии ахди исломй ба забони арабй чун "Ятимат ад-Да^р" -и Саъолабй, "Китоб а-л-Агони"-и Абулфарач,и Исфахрнй, "Фи а-т-тафзил байна балогатаййи а-л-Араб ва а-л-Ач,ам" -и Абу^илоли Аскарй, "Муъ^ам ал-удабо"-и Ёк;ути Х,амавй, "Ал-фе^рист" -и Ибн ан-Надим, "Ал-адаб ас-сагир ва-л-адаб ал-кабир"-и Иби Ал-Мук;аффаъ, "Китоб аш-шеър ва-ш-шуаро" -и Ибн К,утайба ва соири он^о ахбори кофй метавон пайдо намуд.

Бо баробари ташаккули улуми адабй ба забони форсй дар к,арнх,ои XI-XII муаллифони ин китоб^о Юсуфи Арузй дар "Рисолаи аруз", Бахромии Сарахсй дар "Канз ал-к;офия ва 'Тоят ал-арузайн",. Родуёнй дар "Тарчумон ал-балога", Рашидаддини Ватвот дар "Хддоик, ас-се^р" зимни тавзе^и арузу к;офия ва саноеи бадеии шеъри форсй дар бораи муносибат ва иртиботи онх>о бо арузу бадей

арабй низ баъзе муло^изот иброз доштаанд (88,83) ва минбаъд му-аллифони осори илмй аз к;абили "Ал- муъ^ам фи маъойир апгьор-ил-А^ам", "Меъёр ал-ашъор", Бадоеъ ас-саноеъ", "Дак;оик; аш-шеър" ва дигарон дар ин мавзуъ баъзе маълумот додаанд.

Вучуди таъсири мазомини к;уръонй ва ах,одисро х,ануз аз замо-ни Сомониён шуаро ва адибон низ дар осори худ таъйид кардаанд, ки намуна^ои он абёти маъруфи Ша^иди Балхй дар бораи Рудакй (33,35) ва ба^ои Абу^анифаи Аскофй ба к;асидаи худ (201,286) ва абёти Мануче^рй дар бораи щтибосоташ аз ашъору амсоли арабй ва гуфтори дигар шоирони ахди Сомониёну Разнавиён аст, ки дар OHX.O сухан аз пайравии шуаро ба фасо^ату балотати К,уръону а^одис, амсолу ашъори арабй, даъвии баробарй ва ^атто афзалият бо шуарои араб ва амсоли ош,о меравад. Чунин мулох,изотро дойр ба равобити фарх,ангии миёни Арабу Ач,ам минбаъд х,ам дар мук;аддимаи девони «FyppaT ул-камол»-и Амир Хусрави Дех,лавй (27) ва мутааххирони у метавон дарёфт намуд.

Дар миёни осори илмии мавч,уд, дар масъалаи таъсири адабиё-ти араб ба шеъри намояндагони алох,идаи адабиёти форсй, та-дк;ик;оти донишманди эронй Маздии Мух,ак;к;ик; хеле назаррас аст. У дар тах,лил ва баррасии таъсири оёту ^адис ва амсолу ашъори арабй дар шеъри Носири Хусрави К,убодиёнй за^мати зиёде кашида ва осори гаронба^ое дар ин мавзуъ таълиф намудааст. Аз чумла, дар китоби у "Та^лили ашъори Носири Хусрав (оёти цуръонй, ах,одис, лугот, амсол)" (82), ки мун^асиран ба тадк;ик;и ин мавзуъ дар ашъори Носири Хусрав бахшида шудааст, дар таъйини маъхазх,ои к;уръонии ашъори шоир хеле ранч, бурда ва дар ^удуди 150 шохдди шеърй бо зикри оёти мазмунан ик;тибосшуда овардааст. У дар бах-ши ик,тибоси мазомини ах,одиси набавй ва амсолу ашъори араб абёти зиёдеро аз девони Носири Хусрав меорад, ки мазмуни онх,о зох,иран маншаву маъхаз дар ах,одиси набавй дорад. Дар баробарй ин, Ма\ции Мух.ак^ик; ашъори Носири Хусравро дар к;иёс бо осори шуарои давронх,ои мухталифи таърихи адабиёти араб Ибн Муътазз,

Абулало ал-Маъаррй, Бу^турй, Зу^айр ибн Аби Сулма, Мутанаббй, Абулато^ия, Ибн Румй, Ибн Дурайд, Аъшо ибн К,айс ва дигарон дар маърази таэдик; оварда, мазомини муштараке миёни абёти онон ва ашъори Носири Хусрав пайдо намудааст. Ч,уз ин ба ралами ин донишманд мацолае бо номи "Ч.усту^уи мазомин ва таъбироти Носири Хусрав дар а^одис ва ашъору амсоли араб" (105) ва китоби «Шар^и ей к;асидаи Носири Хусрав" (125) тааллук; дорад, ки ик;доми назаррас дар тах,к;ик;и ин мавзуъ мах,суб мегардад.

Гурух,и дигари таълифот дар ин мавзуъ ба таздици к;иёсии мазомини муштараки намояндагони алох,идаи адабиёти арабй ва форей ихтисос доранд. Аз чумлаи онон Х,усайн Алии Ма^фуз дар навиштаи худ "Ал-Мутанаббй ва Саъдй" (98) мун^асиран дар бораи мазомини муштарак ва маъонии шабех.и ин ду намояндаи бузурги адаби арабй ва форей бах,еи мухтасаре оростааст. Яке аз фасл^ои китоби мух,ак;к;ик;и араб Алии Шоббй дар китоби у "Ал-адаб-ал-фориси фи асри-л-газнавй" (135) ба к;иёси Мутанаббй бахшида шу-дааст, вале у ин шоири арабро бо намояндаи адабиёти дарбори Разнавиён - Фаррухии Сиистонй к;иёс менамояд ва мазомину хусу-сият^ои муштараки ашъори ононро таъйин мекунад. Адабиётшино-си Миср Афоф масъалаи таэди^и к;иёсии ашъори Фаррухиро бо шоири аади Аббосиён -Абу Нувос ибни Х,онй дар миён мегузорад ва чих.атх.ои муштараке миёни ашъори он^о пайдо менамояд (141). Китоби донишманди Х,инд Даудпота низ иттилое аз таъсири назми арабй дар адабиёти форей меди^ад (178). Дар асари мух,ак;к;ик;и дигари аврупой А.Р.Никл «Назми испанй-арабй ва робитаи он бо шеъри трубадур^ои к;адими провансалй» (191) масъалаи равобити адабии арабй-испанй мавриди барраей к;арор дода шудааст.

Дар баъзе осори илмй -тадк;ик;отии донишмандон масъала^ои умумй ва назарй дойр ба равобити миёни фар^анги арабй - исломй ва адабиёти форей матрах, гардиданд. Яке аз ин масоил, талмех,оти исломй ва нак,ши он^о чун заминаи асотирии адабиёти форей, ОМИЛХ.ОИ интишори талмех^оти исломй ва назири ин мавзуот аст, ки

дар бахше аз китоби доктор Сируси Шамисо мавриди тах^ик, к,арор гирифтаанд (117). Навиштаи Х,усайни Фацех.й бо номи "Баррасии нуфузи абёт ва ибороти арабй дар мутуни адаби форсй" дар бораи таъсири забон ва амсолу ашъори арабй дар осори иддае аз намоян-дагони адабиёти форсй чун Манучезфй, Носири Хусрав, К,атрон, Хок,онй, Низомй, Анварй, Мавлавй маълумоти хеле мухтасар ме-дщад (89). Дар ин мавзуъ алалхусус таълифи Саййид Му^аммади Домодй "Мазомини муштарак дар адаби форсй ва арабй" хеле суд-манд аст (119). Аз муаллифони осори назарие, ки ба ин мавзуъ то ^адде дахл намудаанд, метавон таълифоти Му^аммад Чдъфари Ма^ч,уб «Сабки Хуросонй дар шеъри форсй» (154), Забе^улло^и Сафо «Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй» (70), А^мад А^мади Бир^андй «Муно^от ва дуо дар шеъри форсй» (41), Ч,аъфар Муайяди Шерозй «Ашъори арабии Саъдй ва тарч,умах,ои форсии он» (85), Абдулмунъим Му^аммад Нуриддин «Таъсири забон ва адабиёти араб дар ашъори Манучех,рй» (134) ва дигаронро ном бурд.

Мураттибони девощои шоирони адабиёти форсй, муаллифони китоб^ои таърихи адабиёт, аз к;абили Му^аммад Дабири Сиёк;й, Ч,аъфари Шиор, Булом^усайни Юсуфй, Забе^уллох.и Сафо, Э.Браун, Я.Риика, Гибб X., Е.Э.Бертелс, А.Кристенсен, Ч,.Дармстетер, Т.Нелдеке ва дигарон низ дар фасл^ои марбутаи китобх,ои худ дойр ба масъалаи таъсири адабиёти араб ба э^одиёти намояндагони ало^идаи адабиёти форсй муло^изоти мухтасар изх^ор намудаанд.

Дар таэдици масъала^ои назарии равобити адабй ва омузиши таъсири байни^амдигарии адабиёти Шарк;у Рарб ва адибони алохддаи он хидмати компаративистон - намояндагони адабиётши-носии мук;оисавй Ф.Буслаев., А.Н.Веселовский, В.М.Жирмунский, Н.И.Конрад низ хеле назаррас буда, дар осори илмй - тадк;ик;отии ощо маф^уму мо^ияти таъсири як адабиёт ба адабиёти дигар, шакл^ои таъсири адабй, к,онуниятх,ои таърихй ва ич,тимоии он ва масъала^ои дигари марбут ба таъсири байних,амдигарии адабиёти

халк^ои мухталиф аз ч,их,ати назариявй асоснок карда шудаанд. Мо ^ангоми тадк;ик;и таъсири адабиёти араб дар шеъри форсй ва омузиши масъала^ои марбут ба равобити адабии Арабу А^ам ба методи мук;оисавй, ки В.М.Жирмунский дар китоби худ «Адабиёт-шиносии мук,оисавй» (238) муайян намудааст, истинод намудем ва онро чун асоси методологии таджик; к;арор додаем. Х,амчунин шакл^ои вуруди як адабиёт ба адабиёти дигар аз к;абили шиносоии мустак,ими адибон бо осори адабй, тарчума, исти^бол, бозсозии мундари^а ва сужети адабиёти як халк; дар адабиёти халк;и дигар ва механизм^ои таъсири адабй чун гузаронандаи таъсир», «к,абулкунандаи таъсир», «носили таъсир ё миёнрав», ки дар та-дк;ик;оти Н.И.Конрад «Барб ва Шарк; (251) нишон дода шудаанд, зимни тадк,ик;и масъала^ои марбут ба таъсири адабиёти араб ба шеъри форсй дар рисолаи мо чун маводи назарии ра^намо хидмат кардаанд.

Дар Точ,икистону Узбекистан ва ч,амо^ири собик, Итти^оди Шуравй то да^солаи охир тадк;ик;от дар бораи маншаъх.ои арабй ва алалхусус к;уръонии адабиёти форсу точ,ик марсум набуд ва ^атто аз мавзуоти мамнуъ ^исоб мешуд. Аз ин хотир дар ин муддат дар Чум^урии мо ва ч;амох,ири дигари Шуравй тадк;ик;оте, ки махсус ба ин мавзуъ бахшида шуда бошад, ба вуч,уд наомад. Дар баъзе осори илмй дар бораи рузгору ашъори шуарое чун Фаррухй (201), Ману-чех,рй (222) ва таълифоти марбут ба давра^ои ало^идаи таърихи адабиёт (196) ишороти хеле мухтасар ба таъсири унсури арабй дар эч,одиёти ин ё он шоири азди Сомонй ё Разнавиро мушо^ида мета-вон кард. Фак;ат аз солкой ^аштодум ба баъд китоб^ои ало^ида дар масоили равобити муштараки фар^анги арабй - исломй ва адабиёти форсй таълиф гардидаанд, ки яке аз онх,о рисолаи му^ак;к;ик;и узбек И.Абдуллоев буд ва он соли 1984 та^ти унвони «Назми арабизабон дар Осиёи Миёна ва Хуросони асри X ва ибтидои асри XI» дар Узбекистан ба табъ расид (197). Китоби дигар ба к;алами адабиётши-носи то^ик Н.Зо^идов мутааллик; буда, соли 1989 дар мавзуи «Дав-

рай арабизабонии адабиёти аср^ои VIII-IX форсу точ,ик» дар шакли рисолаи номзадй дифоъ гардида, ахиран соли 1999 бо иоми «Адабиёти арабизабони форсу точ,ик аз истилои араб то азди Сомониён» чоп гардид (243). Х,ар ду китоб х,ам ба як мавзуъ - таъсири унсури эронй дар та^аввули адабиёти арабизабон бахшида шудааст ва ав-валй дар асоси ахбори «Ятимат ад-дазф» -и Саъолабй дар бораи шуарои Эрой, ки дар а\ди Сомониён ва Разнавиёни аввал ба забони арабй шеър гуфта ва дар вуруди унсури эронй ба адаби арабй ва та^аввули он нацше гузоштаанд, тадк;ик;оти илмй бурдааст. Китоби Н.Зо^идов бо истифодаи доманаи васеи маъхаз^ои илмиву адабй ва гузоришу ^алли мавзуъ ва ^анба^ои илмиву назарии худ афзалият дошта, дар баробари нак;ши адабиёти арабизабони эрониён дар ну-фузи унсури эронй ба адаби арабизабон бахшида шудааст ва ^ануз китобе ба ву^уд наомадааст, ки дар он таъсироти адабиёти араб ба шеъри форсй ва ё таъсироти муштарак ва мутак;обилаи адабиёти Арабу А^ам мавриди та^к;ик; к;арор гирифта бошад. Рисолаи му^ак;к;ик;и дигари то^ик Т.Н.Мардонов «Дузабонии арабй-форсй дар назми аср^ои IX-X», ки соли 1993 бо забони русй, нашр гардид, (264) аз ч,умлаи он тадк;ик;отест, ки бо мавзуи рисолаи мо марбут аст.

К,обили к;айд аст, ки дар солкой охир дар То^икистон ба ралами донишмандони то^ик якчанд таълифоте ба вуч,уд омадаанд, ки ба та^лилу баррасии ч,анба^ои илмй ва назарии маншаъ^ои куръонй ва исломии адабиёти форсу точ,ик бахшида шудаанд ва аз ик;домоти му^им дар ин мавзуъ ма^суб мегарданд. Аз ч,умла та-дк;ик;оти донишмандон Ч,.Назриев (273) ва А.Рах,монов (286) ба миён омаданд, ки ба омузиши маъхаз^ои к;асасй ва асотирии адабиёти форсй ихтисос дошта, баъзе чанба^ои равобити фар^ангии Арабу Ач,амро таъйин менамоянд.

Бо ин ^ама, ^ануз дар адабиётшиносии к;аламрави ч<шо^ири собик; Итти^оди Шуравй ва ^атто берун аз он тадк;ик;оти ч,омее ба вучуд наомадаст, ки хддафи он баррасии муфассали ч,анба^ои

таъсири адабиёти араб ба адабиёти форсй к;арор гирифта бошад. Х,аллу фасли ин мавзуъ дар як асари алохдда ва ч,амъбасткунанда дорой ах,амияти бузурги назарй ва амалист, зеро дар таъйину тав-зех,и масъала^ои мухталифи марбут ба ташаккулу та^аввули адабиёти форсй аз к;абили шинохти маншаву маъхаз^ои аслй ва фаръии он, тах^аввули мавзуоту анвои адабй, сабку услуби баёни шеър, арузу бадеъ ва к;офия, та^аввули к;олаб^ои шеърй ва таърихи та-шаккули он^о ва дигар мушкилоти марбут ба маъхаз^ои адабии шеъри форсй кумаки бузурге расонида метавонад. Таъйиди худи ^амин як нукта кофист, ки бе шинохти маъхаз^ои арабии адабиёти классикии форсй ва маншаи мазомини он^о дар амсолу ашъори арабй шар^у тафсир ва дарки маъонии аслии шеъри форсй амрест му^ол ва ^атто имконнопазир.

Натич,ах,ои тах,к;ик;и маъхазх,ои арабй ва баррасии равобити муштарак миёни адабиёти арабй ва форсй х1ам барои адабиётшино-сии арабй ва х^ам форсй а^амияти баробари назарй ва амалй низ до-ранд, зеро маводи таздик; ва хулоса^ои ношй аз он метавонанд дар таълифи таърихи адабиёти арабй ва форсй, таърихи ташаккули анвои адабй, цолаб^ои шеърй, к;офия, радиф ва масоили дигари мута-аллик; ба адабиёти арабиву форсй истифода карда шавад. Х,амчу-нин, нати^ах,ои чунин таодицро метавон чун маводи таълимй дойр ба таъсири унсур^ои эронй дар тах,аввули адабиёти арабй-исломии к;арнх,ои УШ-Х1 ва таъсирпазирии адабиёти форсии к;арнх,ои Х-Х1 аз амсо