автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Вопросы азербайджанской литературы в "Journal Asiatique"

Полный текст автореферата диссертации по теме "Вопросы азербайджанской литературы в "Journal Asiatique""

AZ9RBAYCAN RESPUBLÍKASI T9HSÍL NAZÍRLtYi

AZ9RBAYCAN DÍLLBR UNÍYERSÍTETÍ

dlyazjnasi hïiququnda

ALLAHVERDiYEVA NÛÇAB9 ЭВ1§ QIZI

«JOURNAL ASÍATÍQUE»D9 AZ9RBAYCAN QDBBÍYYATI M9S9LBL9RÎ

10.01.03 - Dünya edebiyyati (fransiz) 10.01.01 - Azsrbaycan edebiyyati

filologiya elmlari namizadi alimlik daracasi almaq ûçiin taqdim olunmuç dissertasiyanm

AYTOREFERATI

Baki-2004

i§ Azarbaycan Diller Universitetinin Bdabiyyat tarixi kafedrasmda yerine yetirilmi§dir.

Elrai rohbor:

Rasmi opponentlor:

filologiya elmleri doktoru, professor Q.H.Quliyev

filologiya elmleri doktoru, professor Q.T.ismayilov

filologiya elmleri namizodi C.B.Bliyev

Aparici miiassiso:

Baki Slavyan Universiteti

Miidafie «3/ » lAia^ 2004-cu il tarixde saat «£<0>da Azarbaycan Diller Universitetinin nezdindaki filologiya elmleri namizedi alimlik derecesi almaq \i?un dissertasiyalarin miidafiesini kegiren N: 02.081 Disscrtasiya §urasinm iclasinda olacaq.

Unvan: 370014, R.Behbudov kii9esi, 60.

Dissertasiya ila Azarbaycan Diller Universitetinin kitab-xanasinda tani§ olmaq olar.

Avtoreferat «23»

2004-cii ilde gonderilmi§dir.

Dissertasiya $urasinm elmi katibi filologiya elmlori namizodi, dosent

M

S.D. Vahabova

ÏÇÏN ÜMUMÍ S9CÍYY9SÍ

Mövzunun aktualligi. Bu gün bütün dünyam dûçûndûron, bojoriyyotin bir hissosinin müsbet hal kimi qiymotlondirdiyi, digor hissosinin ctirazma sebeb oían qloballaçma prosesi müxtolif rcgionlarda mövcud oían medeniyyetlerin, dûnyagorûç mövqelo-rinin bir-birino yaxmlaçmasini, çugla§masmi, rongarongliklorini vo müstoqilliklorini qoruyub saxlamaq çortilo dialektik vehdotdo birteçmesini to lab edir.

Bu gün «qloballaçma» kimi doyerlondirdiyimiz hadiso hcç de XXI esrin ovvallerindo meydana golmamiçdir va uzun esrler boyu faktiki olaraq bir-birino yad, hotta bir-birino dûçmon sivili-zasiyalann yadliq va dûjmonçilik mancolorini tedricon aradan qaldirmalari, modoni istiqamotdo bir-birino yaxinlaçmasi sayo-sindo heyata keçmiçdir.

Bu baximdan qloballaçmanm osasi tarixon Avropanm vo Yaxm Çarq Dünyasmm Orta o s rl ordo bir-birino yaxmlaçmasi -awolce orablerin xristyan ispaniyasini fsth edib, bir neço osr эг-zindo burada hökm sürmosi ve bu regionu tokco müsalman dünyasmm dcyil, bolko de bütün dünyanm эп böyük elm vo шэ-doniyyot morkazlorindan birino çevirmosi ve bir qodor sonra av-ropalilarm xristian dini doyerlorini Yerusolimdo xilas ctmok Ьэ-hanosi ile müsolman alomino qaretçi yürü§Ior to§kil ctmesi fakt-lan ile qoyuldu.

Bcloliklo, qlobal dünyanm konturlari qoribo do olsa, Orta osrlordo müsslmanlarin xristian dünyasmm qati dü§meni elan olunub onlara qarçi ardi-arasi kosilmoyen xaç yürü§lori teçkil olunmaqla baslayib; Avropa xristianlari müsolman dünyasmm maddi nemotlori ila birlikdo onun menovi-ruhani deyorlerini, olyazmalarini, sonot osorlorini do daçiyib aparirdilar. Bu ise tedricon onlara Yaxm Çorq dünyasi haqqmda sehih, düzgün molu-mat toplamaga, onun modoniyyeti ilo yaxxndan tani§ olmaga im-kan verirdi. Ilkin dûçmençilik todricon Yaxm §orq dünyasmm, Is-

lam alominin dayarferi ilo tani§liq, onlari manimsamak, ozii-nunkulo§dirmok prosesino ^evrilirdi.

Bu gun do qloballa§ma proscsinde Yaxin §arq - Qorb alo-mi miinasibatlari alahiddo rol oynayirlar. Bolko da bu prosesin biitiin gatinliklori, miirakkobliyi va ziddiyyatlari mohz bu miina-sibetlardo oz aksini tapir: bir torofdan Qorbdo afiq-aydin hiss edilir ki, qIoballa§ma prosesinda Yaxin §arqsiz kefinmok olmaz. Digar torofdon onun problemlorinin spesifikliyi, onun maraqlari-nin nazora alinmasi Qarbda holo yetarinca dark olunmami§dir.

Azarbaycan, onun madaniyyoti Yaxin $arq-Qarb miina-sibatlorinin formala§masmda miistosna rol oynami§dir. Mohz biina gore da kc?mi§ munasibatlarimizin, yaxin ke?mi§inin prob-lcmlarini oyranmak bela boyiik ohomiyyot kasb edir.

Azorbaycan humanitar fikrinin, o cumladan adabiyyatinm regional 99r9iveden 91x1b qarb modoniyyati dayarlarini oxz et-masi prosesi ilk dafo mahz fransiz dili va odabiyyati ila bagli olmu§dur. M.F.Axundovun oz folsafl-estetik maqalalarindo tcz-tez fransiz miitafakkirlarinin, xiisusi ilo diinya §ohretli maarifgi-larinin konseptual xarakterli mulahizolarina miiraciet etmosi, Molycrin asarlari ilo onun komediya yaradiciligi «Komalliiddov-la moktublari» ile Montesky5niin «Fars raaktublari» arasmda takco mazmun baximindan deyil, eyni zamanda idcya noqteyi-nazorindan yaxinliq, gorkamli yazigi ismayil boy Qutqajinlinm mo§hur «Ra§id boy vo Saadat xanim» povestini mohz fransiz dilinda yazmasi adabiyyatimizm Avropaya maraginda fransiz fak-torlarinin gox boyiik rol oynamasina ayani siibutdur.

Bu maraq tasadiifi ve kefici xarakter da§imami§, zaman-zaman §axolonmi§ vo darinla^mi§dir va bu giin do hom adabiyyatimizda, hom do odabi olaqolorimizm inki§afinda son daraca miihiim rol oynamaqdadir.

Tabiidir ki, Azorbaycan adabiyyati vo cstetik flkrindo fransiz odabiyyatma maraq birtarafli olmamijdir. Holo ictimai fikri-miz fransiz odobiyyatini M.F.Axundovun simasinda ko§f etmoz-dan xcyli ovvel Fransanin gorkamli §orq§iinaslari §orq regional

modoniyyotim ara§dirarkon klassik adobiyyatimizm problcmlori ile maraqlanmi§lar.

Eyni zamanda uzun ¡llar boyu bütiin modoni doy orlar i, o cümlodon Azorbaycan xalqinin dünya xalqlari arasmda movcud oían olaqo ve münasibotlerini marksizm ideologiyasi baximmdan tohlil ctmak vo dayarlandirmok boyundurugundan azad etmosi problematikaya sorbast, obyektiv yanasmagimiza imkan verir. Belo ki, dahi bostokanmiz Ü.Haciboyovun qarda§i gorkomli alira Ceyhun Haciboylinin yaradiciliginin tedqiqi faktiki olaraq yasaq idi. Onun adini vo elm qar§isinda xidmotlorini yalniz tanqidi as-pektdo xatirlamaq olardi. indi onun osorlorini, dilimiz, tariximiz va odobiyyatimizla bagli mülahizelerini, onlarm Azorbaycan-fransiz odobi olaqolorinin inki§afmda ohemiyyatini daha obyektiv §okildo ortaya qoya bilorik. Bütün bunlar §übhesiz ki, toqdim olunan dissertasiya i§inin aktualligina dolalot edir.

Movzunun i§Ionmosi. Azorbaycan-fransiz odobi olaqolari-ne müxtolif illordo ?oxsayh vo goxfe^idli motbuat materiallari ilo yana§i bir sira osash todqiqat osorlori (R.ísmayilov. "Azorbaycan - Fransiz edobi olaqolori", Baki, "Yazisi", 1985, F.Kóforli. "XIX osrdo Azorbaycan - fransiz odobi olaqolori", namizodlik disserta-siyasi, Baki, 1985, Q.Gózolov. "M.F.Axundovun komediyalari fransiz dilindo", namizodlik disscrtasiyasi 1988, H. Qocaycv. «Fransizlar yurdum haqqinda», Baki, «Yazigi", 1980, B.Sor-koroglu, "Nizami fransiz monbolorindo", Baki, "Azorno§r", 1991, B.Agayev. "1920-1980-ci illerdo Azorbaycan - fransiz odobi olaqolori", naraizodik dissertasiyasi, 1990, E. Forocullayeva. «Jorj Sand ve ?arq», namizodlik disscrtasiyasi, 1997, 9. 91iyev. «XIX osrin sonu, XX esrin orvallar inda Azorbaycan - fransiz odobi olaqolori» (Mohommod aga §ahtaxtinski yaradiciliginda) namizodlik disscrtasiyasi, Baki 1998, 26s. hasr olunmu§dur ki, bunlar da bu sallado müxtolif istiqamatlardo ara§dirmalarm zaru-riliyinin gostoricilori olmaqla yana§i yeni todqiqat i§lorinin apa-nlmasina da etibarli clmi zomin yaradir.

Adlanndan goründüyü kimi bu todqiqat i§lorinin hamisi

tematik rangaranglikla sociyyolonir va bu da onlarin konkret bir zaman kasiyinda adabi olaqolorin üyranilmasina hasr olunmala-ridir.

H.Qocayev elmi tadqiqat va sistemloçdirmo prinsiplorini inkar etsa da, onun kitabi faktlarin zanginliyi ve tahlil mada-niyyati ils diqqati calb edir.

Qarbi Avropa ölkolarinin özlarinda ümumiyyotla Çorq ölkalari ila bagli tadqiqatlar öz aralarinda bir çox hallarda bir-birlarini tamalayir, yaradicihq alaqalarinda olur, va Qerb elmin-da Çorq haqqinda, onun madaniyyat ve adabiyyati ils bagli vahid konsepsiyamn этэ1э galmasino çarait yaradir.

Elaca do Azarbaycan-Avropa adabi-madoni alaqalarinin araçdirilmasinm ümumi manzarasindo, hatta koordinasiya edil-momiç çakilda olsa Ьс1э, todqiqat yönümlarinin stixiyali-mantiqi tanzimlanmasi mövcuddur. Bu baximdan Q.Sultanlmm, B.Agayevin, R.Qayibovanin Í.Salmanovanm, A.Kazimovanin, i.Ömarovun, Ü.Badolbaylinin, LRahimovun, Ç.Xalilovun, Z.Agayevin, A.Agayevin, L.91iycvanin, A.Bayramovun, F.Mus-tafayevanm va baçqalannm Azarbaycan-ingilis, Azarbaycan-amcrikan, Azarbaycan-alman adabi-madani alaqalari ila bagli todqiqatlan birlikda Qarb madoniyyatinin va odobiyyatmin dol-gun panoramasmi yaratmaga xidmat cdirlar.

ölbatta ki, bu tadqiqatlar ilk baxiçdan son daraca müxtalif mövzulara hasr olunsalar da, aslinda rangaranglik baximmdan bir-birini tamamlayir va toplu halinda Azarbaycan adabiyyatmm qarb§ünasliqda öyranilmasinin va adabiyyatçiinasligimizda Avropa badii dayarlarinin ümumi problemlorinin va eyni zamanda onlarin Azarbaycan oxucularma çatdmlmasi yollarinin tadqiqinin manzarasi canlandmrlar.

Bir cahata da xüsusi diqqat yetirmak lazimdir ki, Azarbaycan-Avropa adabi-madani alaqalarinin araçdirilmasinda ycni, daha ciddi bir marhala baçlamiçdir. Bu alaqalarin öyranilmasi hansisa mövcud faktlarm tasdiqi va müayyan saviyyalarda §arhi, ara§dirilmasi marholasindon daha darin tadqiqat müstavisina, ti-

poloji-miiqayisali todqiqat müstavisina keçirilir. Burada söhbot artiq hansisa informasaiyalarin, ba? vermiç faktlann iizo çixarilib tosdiq olunmasmdan getmir, milli adabiyyatimzm mühiim hadi-salarini, artiq klassik asarlor fonduna daxil olmu§ asarlarin apa-nci obrazlannm dünya odobiyyati kontekstinda araçdirilmasindan gedir. Bu baximdan Q.Quliyevin va C.Yusiflinin tadqiqatlari diqqoti colb edir.

Disscrtasiyanin elmi yenilîyi. «Journal Asiatique»in takca Fransa-Azorbaycan deyil, eyni zamanda Qarb-Çarq modoni-clmi alaqolorinin öyronilmosindo müstosna rolunu nozoro alaraq biz bu jurnalda çap olunmuç materiallar osasmda dissertasiya içindo ilk dofo Azorbaycan-Fransa odobi-madani alaqalarini, geniç Çarq-Qarb kontekstinda tedqiq edirik va deyarlandiririk.

Dissertasiyada ilk dafa olaraq Azarbaycan odobiyyatimn Fransada konkret bir topluda uzun onilliklar arzinda on miixtalif aspektlarda, an miixtalif tadqiqatçilar tarafindan öyranilmosi va dayarlandirilmasi prosesi araçdirilir. ideoloji sabablara göra av-vallar tadqiqatdan kanarda qalmi? bir sira materiallar araçdirila-raq elmi-adabi ictimaiyyate taqdim olunur.

Elmi araçdirma tacrübolorinin göstardiyi kimi eyni bir mat-bu orqam atrafinda uzun onilliklor arzinda yaranmiç todqiqat pro-fili, aspekti baçqa-baçqa, parakanda maqamlarda tahlil olunarkan heç da tarn açiqlannur. Mohz ona göro da bir çox materiallarm, jurnalm profili prizmasmdan tadqiqata calb olunmasi öz-özlüyiinda bir sira yeni elmi naticolara galmaya imkan verir.

Qcyd olundugu kimi, «Journal Aziatique»do darc olunmuç ayri-ayri yazilarla bagli miixtalif yönümlü tadqiqatlar aparildigma baxmayaraq, o, indiya kimi xüsusi vahid tadqiqat obyekti kimi aynca ôyranilmamiçdir. Taqdim olunan dissertasiya bu sahada ilk todqiqat içi olmaqla yanaji bir çox yeni, elmi cahatdan doyarli monbolara müraciot etmoya imkan vermiçdir ki, bu cahat da tadqiqatin obyektivliyi va hartarafliliyi ila yanaçi, ham da elmi ycniliyini tamin edir.

Dissertasiyanin predmeti. Todqiqatin predmetini, «Asiya Comiyyoti»nin motbu orqani olan "Journal Asiatiquc"do Azor-baycan odobiyyati ilo bagli dore olunan materiallar toçkil edir. Todqiqatda bu materiallarin miixtalif isitiqamatli araçdrrmalarda müxtolif aspektli toqdimatlarma da xüsusi diqqot yetirilir.

Digor torofdon, Azorbaycan folkloru vo Azorbaycan klassik odobiyyati ils bagli araçdirmalarin "Journal Asiatique"- do çoxlu|unu nozoro alaraq todqiqat da bu nisbot gozlonilmiçdir.

Azorbaycan môvzusu ilo bagli digor müxtelif sepgili materiallar da dissertasiyanin todqiqat predmetino daxil edilmijdir.

Aydin mosolodir ki, fransiz oxucularini Çorq alomindo baç veron müxtolif proseslorlo, o cümlodon modoni inkiçafm prob-lemlori ilo tani§ etmok moqsodinden çixi§ edon jurnalm sohifolo-rindo müxtolif yónümlü, müxtolif soviyyoli moqalolor, molumat-lar çap olunmuçdur. Daha çox Qorb oxucusunu Çorq doyorlori ilo taniç etmok moqsodi güdon bir motbu orqanmdan materiallarin todqiqati vo araçdirilmasmda elmi-metodoloji ardicilliq vo sistem-lilik tolob etmok düzgün olmazdi.

Lakin bu motbu orqaninm hadiso vo faktlari tocossüm etmok üsuluna xas olan perakondoliyi aradan qaldirmaq, moda-niyyotimizlo bagli molumatlari sistcmloçdirmok moqsodilo, jur-nalda ôz oksini tapmi§ faktlari bodii doyorindon, hoemindon, fransiz oxueusunda odobiyyatimiz haqqinda yarada bilocoyi to-sovvürdon asili olaraq müoyyon bir iyerarxiya prinsipi osasmda sistemloçdirmok bilavasito dissertasiya içinin predmetino daxildir.

Azorbaycan odobiyyatinin jurnalm sohifolorindo bir çox hallarda ûmumçorq va ümumtürk kontekstlorinda araçdirilmasi da nozoro almir.

Dissertasiyanin maqsod va vozifolori. Todqiqatm asas moqsodi Qorbi Avropa ôlkalorindo XIX asrin ovvollorindon ba§-lami§ Çorqi ôyronon mocmuolor içorisindo xüsusi yeri olan "Journal Asia.tique"de Azorbaycan odobiyyati, tarixi, inode-niyyoti ilo bagli çap olunmuç çoxsayli materiallan araçdiraraq on-larda Azorbaycanla bagli odobi-modoni hoqiqatlori no dorocodo

düzgün aks etdirdiklorini müoyyonlaçdirmak, bununla bagli meydana galan bazi problcmlori tahlil etmakdir. Bu moqsada nail olmaq iiçiin açagidaki vazifalar qarçiya qoyulur:

- miixtelif illarda "Journal Asiatique"da Azarbaycan ada-biyyati, mövzusu, modoniyyati ila bagli çap olunmuç materialla-nn iiza çixarilmasi;

- hamin materiallarin uygun elmi-metodoloji prinsiplar iizra tasnif edilmosi;

- Azarbaycan folkloru ila bagli jurnalda çap olunmu? mate-riallarm tahlili asasmda tarcümalarinin folklor niimunalarinin orijinalina na daracoda adekvat olmasinin araçdirilmasi;

- Azarbaycan adobiyyati, mövzusu, madaniyyeti ila bagli çap olunmu? çoxsayli materiallarin miiallif kontingenti haqqmda qisa malumat verilmasi;

- Azarbaycan adobiyyati, ila bagli çap olunmuç materiallarin müalliflarinin problcmloro yanaçmalarinda ictimai-tarixi, ba-dii-estetik konsepsiyalarin çarh edilmasi;

- bu müelliflorin odobiyyat masalolorino yanaçmalarmin odabi - cstetik prinsiplorinin aydinlaçdinlmasi ila yanaçi onlarm Azorbaycan odabiyyatinm inkiçafi mesololorino dair konscp-siyalannda milli odabiyyatçûnashgimizm qonaotlori ilo sosloçon va ziddiyyat toçkil edan cohatlorin açkarlanmasi;

- miihaciratda yaçami§ azorbaycanlilann yaradiciliqlannm, elmi faaliyyatinin jurnalda içiqlandinlmasi masalosinin araçdi-nlmasi;

- odobi flkrin formala§masinda jurnalin roluna dair mövc-ud fikirlarin tahlila çakilmasi.

Dissertasiyamn elmi-nazari va praktik ahamiyyati. Tadqiqatin bir sira elmi natico va qanaatlari Azarbaycan ada-biyyatmin Avropada, daha konkret desak, Fransada öyranilmasi va tabliginin tadqiqi, Azarbaycan xalqina, madaniyyatina vo odabiyyatma xas oían badii-estetik dayarlarin Qarb dü§üncasinda qavranilmasi qanunauygunluqlarim iiza çixamiaqda öz rolunu oy-naya bilar.

Todqiqatin naticolormdan odebiyyat tariximizin uygun dövrünün yazilmasmda, orta va ali mekteb darsliklerinin, tedris proqramlarinm, metodik vos ai tiarin hazirlanmasinda istifade olu-na biler.

Tadqiqatin metodoloji esasi. Tedqiqatda miiqayisoli - ti-poloji, medeni - tarixi tehlil metodlanndan istifada olunmuçdur. Bsasen materiallarin özlarinin daxili mantiqindan dogan todqiqat prinsiplarina üstünlük verilmi§dir.

ïçin aprobasiyasi. Taqdim olunan dissertasiya Azarbaycan Diller Universitetinin «Qdobiyyat tarixi» kafedrasmda yerino ye-tirilmiçdir. Dissertasiyanin esas müddealari elmi konfranslardaki maruzalardo, seminarlarda, moqalolarda aprobasiyadan keçmiç-dir.

ïçin strukturu. Dissertasiya girijdon, iki fosildan, notico hissesinden ve adabiyyat siyahisindan ibaretdir.

TÖDQIQATIN 9SAS M9ZMUNU

Dissertasiyanm "Giriç" hissesinde mövzunun aktualligi, onun i§lonmosi, elmi ycniliyi, metodoloji osasi, nezeri vo praktiki ehemiyyati osaslandirilir, dissertasiyanm aprobasiyasi ve qurulu-§u çorh olunur.

"Journal Asiatique"de Azarbaycan foklorunun todqiqi vo tercümosi adlanan birinci fosildo C.Haciboyli vo xanim Çat-skaya tore finden teqdim olunan bayatilarimizm orijinal vari-antlarinm seçim ve fransiz dilina tarcüma xüsusiyyetleri todqiq olunur. Melum oldugu kimi sözügeden jurnal Fransa "Asiya co-miyyetinin" metbu orqanidir.

XIX esrin evvellerinde Yaxin Çorqlo-Qerb ölkoleri ara-sinda odebi-modeni alaqalarin intensivloçmosi, get-geda süretla-nen informsiya axininda özünü büruze veren perakendeliyi daf etmok, bu informasiyanm sistemlajmasini teleb edirdi. Bu, §arqo dair biliklarin toplandigi, tedqiq edildiyi merkozlerin, onlarm

motbu orqanlarinrn yaranmasini Avropa çerqçûnashgi qarçismda ümdo vozifo kirni qoydu.

Aparici Avropa ölkolorindo eloca do bozi Çarq ölkolorindo müxtalif adlar altinda çorqçûnashq comiyyotlori yaranmaga baç-ladi. Probleme bir qayda olaraq Qorb maraqlari nöqteyi-nazorindan yanaçan bu comiyyotlor Avropa mütoxessislerinin te-jobbüsü ilo yaranir vo problemler esasen Qerb gönne bucagmdan içiqlandirilir ve hell olunurdu.

1822-ci ilde Parisdo yaranan «Asiya cemiyyeti»nin metbu orqanx olan «Journal Asiatique» de 1823-cii ildenneçr olunmaga baçladi. Bu jurnalin yaranmasi ûmûmçerq madaniyyatinin va edabiyyatmm öyrenilmesinde ve tebligindo böyük hadise idi. Jurnalda Çerqe dair intensiv çekilde çap olunan materiallar Avro-pada "Çerq" anlayiçinin bir tarixi-cografi mehiurn kimi doqiq-loçmosino do xeyli tesir gösterdi. O vaxta qodor Avropada "?orq" adi altmda nisbetan mohdud bir modoni-cografi région nozordo tutulurdu ve ekser hallarda bir çox predmetlerine göro Çorq modoniyyotinde aparici yer tutan Türk medaniyyeti diqqot-don kenarda qalirdi. Bu baximdan Azerbaycan tarixinin, ede-biyyatinm Qerbi Avropa ölkolorindo öyrenilmesi ve tobliginde, Azorbaycanla bagli informasiya boçlugunun doldurulmasmda «Asiya comiyyoti»nin metbu orqani olaraq yaranmi? «Journal Asiatique» mühüm roi oynadi.

«Journal Asiatique»de müxtelif dövrlerde Azerbaycan odobiyyati, tarixi, madeniyyoti ilo bagh Fransanm görkomli çorqçûnas-alimlorinin bir çox eserleri çap olunmu§dur. Bu jurnalda Axundov komediyalarmm tercümelori i§iq üzü görmü§, M.A.Çahtaxtinskinin, Iren Melikoffim, Lui Bazenin, îv Monteyin, Ceyhun bey Haciboylinin ve baçqa alimlorin odobiyyatimiz vo medoniyyetimizlo bagli tedqiqatlari Avropa oxucularma çatdiril-miçdir. Eyni zamanda «Journal Asiatique»do mühaciretde ya-çamiç azorbaycanli ziyalilarin yazilari noçr olunmujdur.

"Journal Asiatique"da Azerbaycan odobiyyati ile bagli oserler içerisinde Ceyhun bey Haciboylinin 1933-cü il yanvar-

mart nomrasinda ?ap olunmu? "Qarabagin dialekt va folkloru" aseri xüsusi yer tutur. Bsarin giri§ hissasindon molum oldugu kimi hale inqilabdan xeyli avval ba$lami¡j bu i§ ma§hur türkoloq V.V.Radlovun planla§dirdigi «Türk-tatar dialektlari kolleksiyasi» adli xüsusi ne§r ügün yazdmi$di. Lakin tarixi-siyasi sabablar üzündan mühacirot hayati ya§amali oían müallif onu vetando ?ap etdira bilmami§ vo asar ilk dafa Fransada, "Journal Asiatique"in sehifyalarinda i§iq üzü górmüjdür.

33 bolmadan ibarat bu asar Qarabagm etooqrafiyasmi oy-ronan avropali tadqiqat^dar ü^ün zangin manbadir. Giri§da müallif Qarabag dialekini ba§qa regional dialektlardan ayiran bir sira asasli farqlari müayyanla§dirdikdan sonra bu dialekti Qara-bagda ozünün topladigi folklor materiallan - bayatilar timsalmda gostarmi§dir.

Müallifín bayatilara müraciati tasadüfi deyildir: Azar-bayeamn bütün rcgionlarinda geni? yayilmi? bu janr har bir dialektin taloffüz, bazi hallarda isa lcksik ózünemaxsuslugunu aks etdirir ve demali, müallifa Qarabag dialektinin xüsusiyyatlarini müqayiseli §ekilde üza cixarmaga imkan verir. C.Hacibayli Qa-rabagda sesionan bayatilarin ozünomaxsusluqlarmi nazara 9ar-pdirmaqla yana§i onlari daim ümummilli odabi kontekstda ver-moya 9ali§mi§ va na Qarabag folklorunu, na da Qarabag dialektini vahid Azarbaycan dilinden vo §ifahi xalq edabiyyatindan ayirmami§dir. Dialektoloji tadqiqat oz-ozlüyünde müallif ü?ün yegana maqsad olmann§ va o, Qarabag dialektini canil §akilda -bayatilar, alqijlar, qargi§lar, harba-zorbalar, andlar, ox§amalar, laylalar, agilar, mazali dcyimlar va saira folklor janrlari timsalmda gostarmi§dir.C.Hacibayli Azerbaycan dilinin dialektlari ara-smda tarixi sabablari ortaya qoymaqla yana§i Qarabag dialektini Fransamn ózünamaxsuslugu ila sepilen Cenub dialekti ila müqayisa etmi§ va prinsip etibarile müxtalif men§eli va sistemli dillarin dialektlarinin müqayisali-tipoloji müstavida ara§dirilma-sinin elmi-nazari esasmi qoymujdur. Bundan alava müollifin mehz fonetik-taleffüz farqlarini vurgulamasi va fransiz oxucusu-

nu ve xüsusan dil mütoxossislerini mehz bu meqama yonoltmasi Azorbaycan diiinin dialcktlori arasinda koskin forqlarin móvcud-luguna baxmayaraq onlann vahid ümumxalq diiinin variantlan olmasi ideyasini tosdiqlamak isteyino sübutdur.

Parodoksal hal olsa da, ilk baxi§dan Qarabag dialektinin va onun badii tazahür formasi oían bayatilarm Qarabag variantla-rina hasr olunmu? tadqiqat asari takca bu regionun damsiq tarzini va ?ifahi xalq yaradiciligmin nümunalorini digar regionlardan farqlandiran cahatlari deyil, eyni zamanda Azerbaycan diiinin, madaniyyatinin, deyim tarzinin, vahidliyinin taminat^isi kimi 91-xi§ edan aspektlarin üza gixarilmasina va i§iqlandirilmasma hasr olunmu§dur. Bu ilk nóvbada ümum Azarbaycan gifahi xalq ada-biyyatina xas oían, badii cahatdan mükammal bayatilann secimi va bununla da onlarin takca Qarabagi deyil, ümumiyyatla bütíin Azarbaycan edabiyyatini tamsil etdiyini nozara garpdirmaqdir. C.Hacibaylinin bayati nümunalari se9imini saciyyalandiron bu universalhga can atma, dilin konkret regional-dialekt xüsusiyyot-larini tacassüm etmakla yana§i, nainki ümum Azorbaycan, balko da ümumbosori dayarlara qovu?ma meyli bayatilarm müollif to-rafíndon edilmi§ torcümolorindo 5zünü xüsusila büruza verir.

Melum oldugu kimi fransiz poeziyasinda Orta osrlordon bari formala§mi$, inki§af etmi§ vo bu gün do oz tosir gücünü sax-layan ononoyo müvafíq olaraq poetik dil son doroco sadodir vo maksimum dani?iq dilino yaxinla§ir. Bu meyl XX osr fransiz po-cziyasinda son doroco güclii olmu§dur.

C.Haciboyli Azorbaycan bayatilarmin da poetik sisteminin süni §i§irtmo, §ok bonzotmoloro yad olmasini, dil-üslub baximin-dan son doroco sado, tobii vasitoloro müraciat etmosini vo bu ba-ximdan fransiz poeziyasi ila sosla§mesini nozoro almi§ va bir te-rofdon torcümolorindo §erimizin deyim torzini, sintaktik struktu-runu qoruyub saxlaya bilmi§, digar torafdan oz torcümolorindo poetik mezinunu adekvat §akilda ifada etmaya müvaffaq olmu§-dur. Mohz buna góra da Azarbaycan bayatilarimn íransiz dilinda torcümolori he? do bir dildon ba§qa dilo horfí §okildo sevrilmi?

asar tasiri bagijlamir, osl poetik nümuna kimi taqdim olunur.

C.Hacibaylinin Azarbaycan bayatilarmin fransiz dilina tarcümasi ila bagli bir maqami da oncadan qcyd etmak ycrina dü§ar: poetik nümunalarin fransiz dili variantinda bir qayda ola-raq ümumba§ari, universal hisslar va duygular, xiisusila mahab-bat hissi ifada olunmaqla yana§i, eyni zamanda asarlarin özlari-nin Azarbaycan variantmda öz aksini tapmi§ söz va ifadalarin kömayi ila bu hisslarin mahz §arqliya, bir qadar da konkret de-sak, azarbaycanliya maxsus olmasi vurgulanir.

Malumdur ki, ümumxalq dili asasmda ta§akkül tapan adabi dil labüd §akilda normativla§ir va 90X vaxt adabi dilin qanunlan va normalan badiiliyin vacib §artlarindan biri oían va gox vaxt mahz bu qanun va normalarm pozulmasina söykanan eksprcssiv-liyi ifada etmaya imkan vermir. Buna göra da qox vaxt sanatkar-lar müxtalif ekspressiv maqamlan, yerli koloriti ifada ctmak ü?ün müxtalif dialektlara müraciat edirlar.

Bayati yalniz §ifahi xalq adabiyyatmda deyil, ümumiyyatla bütün poeziyamizda an zarif hiss va duygulan ifada edan janrdir. Bu cahat mahabbat mövzusuna hasr olunmu§ poetik nü-munalarda xüsusila özünü büruza verir. Buna göra da burada takca obrazlarin, ta§bchlarin, mctaforalarin va digar ananvi poetik vasitalarin i§lonmasi kifayat etmir, sözlardan saslarin ahangi da poetik ovqatm formala^masmda, insan hisslarinin son daraca inca galarlannin ifada olunmasinda böyük ahamiyyat kasb edir.

C.Hacibaylinin se^diyi va talaffíizü mahz Qarabag dialek-tinin talaffíiz xüsusiyyatlarina asaslanan bayatilar bu baximdan da diqqati calb edirlar.

Aydm masaladir ki, Azarbaycan bayatriarinin fransiz dilina adekvat 9evrilmosi sayasinda xalqimizm poetik nümunalarda isti-fado olunmuíj adat-ananalari, dü§ünca va dünyani duyum tarzi ila bagli son daraca inca maqamlan ifada cda bilsa da, Azarbaycan dilinin Qarabag dialektina xas oían sas düzümiinü fransiz dilinda tacassüm etmak iqtidarmda deyildi. Lakin yüksak profes-sionalliq va zövqla edilmi? tarcüma va xüsusila tarcüma9inin har

iki dilin эп inca matlablarindan xabardar olmasi bayatilarimizm poetik ecazkarligim fransiz oxucularma çatdirmaga va bu janrin nümunalarinin fransiz todqiqatçilan tarafindan öyranilmasina sövq ctmaya çarait yaradir. C.Hacibayli tarafindan bir sira bayatilara verilan lakonik, lakin poctik nümunonin an darin qatlarini açiqlamaga, xalqin tarixi, adat-ananalari kontekstinda izah etmaya yônalmiç çarhlari da bu maqsada xidmat edir.

"Journal Asiatque" in 1928-ci il aprcl-may saylannda xanim Çatskayanm taqdimatmda Azarbaycan bayatilari çap ohmmuçdur. 1926-ci ilda Gancabasar bölgasinda topladigi va sonralar tarcüma etdiyi bayatilar çap olunmuçdur.

Hamin dövrda Azarbaycanda folklor nümunalari bir çox hallarda parakanda çakilda toplanirdi, hala folklor nümunalarinin toplanma prinsiplarinin elmi-nozari asaslari, variantlarin mümkünlüyü, adekvatligi, hatta folklor nümunalarinin fordi daçiyicilari ila i§ metodlan içlanib hazirlanmami§di. Bir sözla, folklorçûnashq clmimiz hala ibtidai vaziyyatda idi. Mahz buna göre xanim Çatskayanin bayatilari toplanma mcxanizminin özü da öz-özlüyünda diqqatalayiq haldir: folklorçûnasliqda çox böyük ahamiyyoti olan identifikasiya prinsipindon çixiç edarak xanim Çatskaya folklor nümunalarinin daçiyicilarmi doqiq çakildo göstarir va bu, poetik nümunalorin üzarindo dialektoloji va üslubi tadqiqat apannaq ûçûn zamin yaradir.

Jurnalda bayatilarm orijinali va tarcümalarinin çapma gi-riçinda göstarilir ki, «Adatan bizim (yani fransiz oxucularmm -N.A.) Azarbaycan adabiyyati ila tanisligimiz M.F.Axundov va N.Vazirovun asarlari ila mahdudlaçir. Lakin Azarbaycan xalqi-nin Türkiyada, Krimda, Orta Asiyada, Ermanistanda geniç yayilmiç zangin folkloru Qarb §arq§ünaslanna tamç deyil».

Çiibhasiz ki, jurnalin bu qanaati kifayat qadar mübahisa-lidir. Amma bununla bela "Journal Asiatque"in xanim Çatska-yanm xidmatlari sayasinda Azarbaycan bayatilarim tarcümalari ila birga çap etmasi öz-özlüyünda çox ahamiyyatli hadisa idi.

Bayatilarm fransiz dilina çcvrilmasi proscsindo tarcüma-

labüd §9kilde bir sira ^otinliklorlo (poetik istedadin kifayatlon-dirici soviyyodo olmamasi, xalq düjünco torzi ilo, ycrli adot-onanolorlo zoif tam§hq vo sairo) rastlajir ki, bunlar bayatilarin fransiz variantlarinda xeyli tahri florin meydana golmosi ilo no-ticolonir.

Xanim §atskayanin torcümo proscsindo buraxdigi nöqsan-lari a§agidaki kimi qrupla§dirmaq olar:

1 .Torcümo^i torcümo prosesinda hortorofliliyo yol verir vo noticodo noinki orijinalin poetik manasi tahrif olunur, eyni za-manda fransiz dilinin özünün qanunlari pozulur vs dil baximindan süniliyo yol verilir.

2.C.Hacibaylidan farqli olaraq xanim §atskaya bayatilari-miza xas olan dil-üslub xüsusiyyotlorini, ilk növbodo lakonikliyi qoruyub saxlaya bilmomi?, fransiz dilinda amorf §okildo ifada olunmu? poetik ideyanin özünü de ciddi §okildo tohrif etmi§dir.

3.Xanim §atskayanin bayatilarimizi yalmz hör hansi bir konkret daijiyicisinin söylodiyi variantda toqdim etmosi özü-özlüyündo müsbot hal olsa da, todqiqatginin Azorbaycan dili vo §ifahi xalq odobiyyati, poetik dü^ünco terzi ilo zoif tamjhgi 90X zaman bodii cohotdon kamil vo cilallanmi§ osas variantin konarda qalmasma vo fransiz oxucusunun bayatilarimiz haqqmda to-sowürlorinin poetik baximdan naqis, qeyri-kamil variantlar osa-sinda formala§masina gotirib quxarir.

"Journal Aziatiquc"do Azorbaycan bayatilarinin fransiz dilindo C.Haciboyli vo xanim Satskaya tarefindan ?ap olunmasi harn bizim, hom do fransiz xalqmm medoni hayatmda alamotdar bir hadiso idi vs bu iki xalqin adabi-modoni yaxmla§masi i§ino xidmot edirdi. Biza ela golir ki, bu todqiqatfilarin mohz bayati janri nümunolarino müraciot etmosi he? do tosadüfi deyildir. Hör §eydon ovval formaca sada, obrazlar sistemi baximmdan anla§iq-h, sözün osl monasmda ümumbo§ori doyorlori, hom azarbaycan-liya, hom fransiza xas olan hiss vo duygulari tacassüm edan bayatilarin Avropa oxucularmin üroyino yol tapmaq imkanlari digor janrlara nisboton qat-qat üstiindür.

Bayatilarimizin fransiz dilino tercümosi tocrübesi sübut cdir ki, birincisi, hor iki dili - hom orijinahn dilini, hem do terciana edilen dili mükemmel bilan tarcümogilarin ugurlari daha yüksok olur.

íkincisi, bayatilar formaca no qodor sado, mozmun etibarilo no qodor anlajiqli olsalar da, fransiz oxucusu üfün bir 90X cahot-don yad sivilizasiyanin nümayondalori terofindan yaradildiqlan ügün 90X zaman §orho ehtiyaclan var. Ü9üncüsü, fransiz oxucula-rmin bayatilarda ifado olunmu? §criyyoti dork ctmolorino §erait yaratmaq Ü9Ün sotri torcümadon poetik torcümayo kc9mok vaxti golib gatmiíjdir. Qeyd etmok lazimdir ki, C.Hacibeylinin ve xa-nim $atskayamn bu sahado bütün xidmetlerine baxmayaraq onla-nn «Journal Asiatique»in sohifolorinda gap etdirdiklori tercüma-lerin fransiz oxuculannda oyatdigi rcaksiya bu poetik nümunolo-rin ideya mozmunu dorinliyino, forma mükommolliyino, bir soz-lo, bedii-poetik imkanlarma adekvat deyildi. Azorbaycan bayati-lari müoyyon soboblerden diger §arq xalqlarinm yaratdigi, hom forma, ham de mazmun baximindan bayatiya yaxm poetik nümünelardan, meselon, klassik §erq edebiyyatinda geni§ yayilmi§ rübaidon, yaxud yapon edobiyyatmin populyar poetik janrlari oían «xokku» (üglük) ve «tanka»lardan (be§lik) forqli ola-raq Qerb oxuculannm diqqatini celb ede bilmomi?, yalniz Yaxm $orq vo türk odobiyyatlan ila me§gul oían mütoxessislar tarafin-don oyranildiyi ügün onun tesir dairesi xeyli mohdud qalmi§dir.

Halbuki Azorbaycan §ifahi xalq edebiyyatinin poetik nümunolori kimi formala§ib inki§af etmi§, ideya mozmunu baxi-mindan dolgunla^mi?, forma baximindan cilallanmi§ bayatilar po-tcnsial imkanlan baximindan rübai, xokku ve tankalardan nainki geride qalmirlar, universalliqlan, xüsusilo insanm daxili alemini, onun dünya ve heyat haqqmda dü§üncolerini bütov §okilde ifade etmok baximmdan onlardan üstündiirlor; Azorbaycan bayatilari yuxanda adlarim gakdiyimiz jandarín kcyfiyyetlorini - insan duygularinm on inco galarlanni ve konkretliyini, zorif §trixlarlo

yaradilan tabiet tasvirlarini va zaraanm qoddarligi, falayin gardi-§i ila bagh dûçiincalorini üzvi vohdotde ifada etmak qabiliyyati-na malikdir. Bu isa o demakdir ki, bayati digar analoji poctik janrlara nisbatan universal xarakter daçiyir va Azarbaycan oxucu-su ûçiin oldugu kimi fransiz oxucusu iiçûn da boyük maraq kasb eda bilar.

Bas bu halda na iiçiin Azarbaycan bayatilari Avropada, o cümladan Fransada geni? yayilmamiçlar? Har çeydan awal odo-biyyatimizla, o cümladan Azarbaycan bayatilari ila bagli materi-allarm va bayatilarin ôzlarinin çap olundugu «Journal Asiatique» mahdud oxucu kontingenti ûçiin - Çarq xalqlarinin madaniyyatlarinin, hayat va dü§ünca tarzlarinin müxtalif aspekt-larini oyranmak istayan, müayyan spesifik biliklari va hazirligi oían mütaxassislar ûçûn nazarda tutulmuçdur. Bu isa bayatilan-mizin gcniç oxucu kütlalarina çatdirilmasi ûçûn çarait yaralmir.

íkincisi, hatta çox yüksak saviyyada hayata keçirilmiç, ori-jinalm bütün mana çalarlarmi tarcüma olunan dilda qoruyub sax-lamaga yônalmi§ va buna tam çakilda nail oían harfi tarcüma poetik asarin tasir qüwosini, cazibadarliguu ifada etmak iqtidarm-da deyil. Yalmz tarcüma olunan dildo, onun poetik qanunlarma uygun olaraq yenidan yaradilmiç, orijinalin fardi ozünamaxsus-lugunu qoruyub saxlamaq çarti ila yeni dil-üslub va dü^ünca tarzi çaraitinda, yeni poctik ananalar kontekstinda Azarbaycan bayati-lan geni§ oxucu kütlalarinin ürayino yol tapa bilar.

Ûçûncûsû, müasir adabiyyat§ünasligm va estetik fíkrin prinsip va metodlarindan istifada edarak bayatilarimizm poetik imkanlarmx üza çixannaq lazimdir. Yalmz bu halda bayatilarimiz dünya xalqlarinm poetik fíkrinda óz layiqli yerini tapa bilar.

Dissertasiyamn «Jurnalda Azarbaycan yazili abidolari-nin va klassik adabiyyatinm tadqiqi va tabligi» adlanan ikinci faslinda Parisda «Asiya comiyyati» va onun matbu orqam oían «Journal Asiatique» yaranana qodor Azorbaycan-fransiz edobi-madani alaqalorinin bir sira on mühüm hadisolori xülaso çoklin-

de nozordon kegirilmi§ ve doyorlondirilmi?, adabiyyat§ünashgi-mizda bu alaqalarin faktlan ila bagh deyilmi? fíkir va mülahiza-lara münasibaí bildirilmi§dir. Bu hissada Fransa Kral Akademiy-asinm professoru D'Erblo de Molenvilin Yaxin §orq gcrgakliyi-nin hartarafli ?akilda óyranilmasinda müstasna rol oynami§, 1697-ci ildo ?apdan ?ixmi§ ensiklopedik xarakterli "§arq kitab-xanasi" asarinda Azarbaycan madaniyyati va adabiyyati ila bagli bazi maqamlar i§iqlandirilmi§, türk xalqlan ila bagli malumatlar dayarlandirilmi§dir. "§arq kitabxanasi"nda bóyük Azarbaycan §airi Nizami Gancovinin yaradiciligi ila bagli verilan malumatlar azarbaycanli tadqiqat9ilar tarafíndan müxtalif §akilda dayarlan-dirilmijdir. Müallif bu mosalaya, habela "§arq kitabxanasi"nda Azarbaycanm cografíyasi ila alaqadar óz aksini tapmi§ qeyri-daqiq malumatlara qeyri-tanqidi münasibat bildiran todqiqatcüa-rm mülahizalorina münasibat bildirmi§dir.

Eyni zamanda bu hadisada Azarbaycanda da Qarb moda-niyyatina maragrn get-geda geni? vüsat almasi bir sira faktlar, xüsusilo M.Hadinin poeziyasindan gatirilan misallar va górkemli dóvlat xadimi va alim, ideoloji yasaqlar üzündan yaradicihgi ki-fayat qadar Azarbaycan oxucusuna tam§ olmayan Bhmad Agaoglunun faaliyyati asasinda dayarlandirilir.

Ohmod Agaoglunun §arq-Qarb münasibatlari konsep-siyasmda islam va Xristianhq arasinda oían paralellar müoyyen-la§dirilir va mahz bu iki dünya dinini yaxmla§diran cahatlar ze-mininda §orq-Qerb madani alaqalarinin yaradilmasi va inki§añ ideyasi irali sürülür. Dissertasiyada bela bir moqam vurgulamr ki, azarbaycanli mütafakkir bu iki sivilizasiyanin qarjiliqh §okildo zanginla§masini bir-birina qar?i tendensiyali, bazan hatta dü§man münasibatdan al fakmakda, bir-birinin manovi-axlaqi va ruhani dayarlarina hormat etmakda górürdü. Müollimi E.Renanm, gorkamli mütafakkir Volterin yaradiciligindan, habela £atelyenin "islam XX asrda" kitabinm xamm Kalmikova tarafíndan rus dilina edilmi§ tarcümasindan foxsayh va inandirici

misallar gotiron B.Agaoglu Yaxin Çorqlo, islam sivilizasiyasi ilo adckvat miinasibotler qurmaq iiçûn Qorb humanitar fikrinin haie xeyli tokamiil yolu keçmosi fikrini iroli siiriir.

Butiin XIX osr ve XX esrin ewollorindo inkiçaf edon, do-rinloçon vo çaxolonon Azerbaycan -fransiz modoni-odobi olaqo-lorinin montiqi noticosi kimi Pari s do "Asiya Comiyyoti" vo onun motbu orqani olan "Journal Asiatique" meydana geldi. Azer-baycan odobiyyatinin miixtolif problemleri ilo bagli çap olunmuç moqalolor ikinci foslin osas todqiqat obyektidir.

Jurnalda odobiyyatimizla bagla çap olunmuç moqalolori açagidaki kimi qruplaçdmnaq olar: 1) klassik odobiyyatin sonot-karliq mosololori; 2) ayri-ayri çoxsiyyotlorin yaradicdigi.

Qeyd etmok lazimdir ki, klasiik odobiyyatimizda sonotkar-hq mosololorino hosr olunmu§ moqalolordo qaldinlan problemlo-rin iimum Yaxm Çorq odobiyyati kontekstindo içiqlandinlmasi meyli ôzûnù biiruzo verir.

Bele ki, moçhur turkoloq Iren Melikoffun "Môhnot çiçoyi Lalonin Turk-îran mistik poeziyasinda simvolik monasinm todqi-qi" adli moqalosinde bôyuk çairlorimiz Nizami vo Fûzulinin ya-radiciligi ilo yanaçi fars klassik vo bodii fikrinin niimayondolori Hafiz vo Xeyyamm da osorlori tohlil siizgoçinden keçirilmiçlor. Moqalonin mùollifi bodii-mistik mûstovido klassik çorq odo-biyyatxnda "laie" obrazini "qizil giil" obrazina qar§i qoyur: bclo ki, qizd giil nikbinliyi, uguru, lalo iso qomi, kodori, ozabi, timid-sizliyi simvolize edir. Bu baximdan iren Mclikoff 91i§ir Nevainin "Ferhad vo Çirin" osorini misai gotirorok gôsterir ki, burada Çiri-nin dodaqlari qizil giilo, Forhadm qolbi iso laloye benzodilir. Muollif lalenin burada bu ciir simvolik-mistik mona kosb etmosi-ni onun tobii xiisusiyyetlori ile-al qirmizi çiçoyin ortasindaki cofa, iztirab ronginin romzi sayilan qara loko ilo izah edir ve belo-likle, klassik odobiyyatda tosaduf olunan hor bir mistik konsep-siyanm osasmda gerçokliyin durdugunu vurgulamaga çali^ir.

Moqalo ilo bagli, iimumiyyetlo butiin klassik Yaxm Çerq

edabiyyati i le bagh jurnalda gap olunmu§ yazilara xas oían mühüm bir nezori-metodoloji 9ati§mazliq dissertasiya i§inde üzo 9ixardilir. Yaxin §orq klassik odebiyyatmm probl enriarme hasr olunmu? digor maqalelor kimi íren Melikofíun todqiqati da pro-blcmin bu odobiyyatda qoyulu§unu vo hollini §orh etmokle moh-dudla§ir ve diger regional odobiyyatlarin analoji problemleri ile müqayisodo izah etmoyo cehd gostermir. Halbuki, gül obrazi Yaxm §arq poeziyasmda oldugu kimi Oria osrler Qerbi Avropa odebiyyatmda da geni? yayilmi§di ve Gilyom do Lorisin "Qizil gül haqqinda román" oseri buna gozel misal ola bilor. Disserta-siyada iki regional edebiyyatin mehz bu kontekstda tedqiq olun-masi zeruriyyeti asaslandinlmi§dir.

Bele ki, Íren Melikofíun Yaxin §erq edebiyyatmdan getir-diyi 90xsayli misallarda oz eksini tapan gül obrazi ile Orta esrler fransiz edebiyyatinm zirvelerinden biri hesab olunan "Qizil gül haqqinda román" eserindo oz tecessümünü tapmi? obrazlar sis-temi arasmda yaxinliq tekce her iki regionda analoji dünyagorü? sisteminin movcudlugu ile deyil, eyni zamanda Yaxm §erq mo-deniyyetinin o dóvrde daha geride qalmi¡> Qerbi Avropa modo-niyyetine birbaja tesiri ile izah olunur. He? de tesadüfí deyildir ki, Orta esrler fransiz edebiyyatinm mütexessisleri "Qizil gül haqqmda román" eserine gorkemli müselman filosofa íbn Rü?dün (Averroesun) helledici tosirini qeyd etmi§ler. Bu bir daha sübut edir ki, Yaxm íjerq vo Qerbi Avropa odebiyyatmda móvc-ud oían obrazlar sistemleri ve onlann te§okkülünde ve inkisafm-da aparici rol oynami? felsefi konsepsiyalar he? de bir-birinden tocrid olunmami?, bir gox cehetdon paralel §ekilde inki§af etmi§-lor. Aydm meseledir ki, bununla yana?i bu iki regionun elminin vo modoniyyotinin bütün komponentlorini, o cümlodon odo-biyyatlanni da bir-birindon ferqlendiren cohotlorini da nezero almamaq qeyri-mümkündür; bu hor §eydan ovvel Yaxm §erq modoniyyotinin islam, Qerbi Avropa sivilizasiyasmm iso xristian doyorlori zeminindo formala$masi ile elaqadardir. Bu iso homin

obrazlar sisteminda oxçar cahatlarla yanaçi prinsipial farqlarin de meydana galmasina sabab olmuçdur. Dissertasiyada sübut olunur ki, konkret obrazlar sisteminin tarixi-müqayisali vo tipoloji tahlili asasmda Qarbi Avropa vo Yaxin Çarq xalqlarinm poetik diiçûnca tarzinin, gerçakliyin adabi fikirda tacassümünün ferqli cahatlari va spesifik xüsusiyyotlari ilo yanaçi iimumi qanunauygunluqlarim da iiza çixarmaga imkan vcrir. îren Melikoffun maqalasina gal-dikda isa o bu sahada atilmiç ilk vacib addimdir. Növbati montiqi addim regional adabiyyatlarm hadisalarinin mahdud tahlili hüdudlarini açib müqayisali paralellar asasmda ümumi qanuna-uygunluqlan üza çixarmaq, onlari dünya adabiyyatinm ta-§akkülünda rolunu müayyan etmakdir.

Müayyan manada "Journal Asiatique"da çap olunan maqa-lalarin müalliflarinin qaldirdiqlan problemlori geni§ kontckstdo §arh eda bilmamalari özünü Ceyhun Hacibaylinin "XVIII asrin awallarinin Azarbaycan tarixçisi Abbasqulu aga Bakixanov" maqalasinda da özünü göstarir. C.Hacibayli maqalasinda gör-kamli Azarbaycan mütafakkirinin elmimizin taçakkûlûnda müstasna roi oynamiç "Gülüstani-iram" asari üzarinda dayanir. Bu isa A.Bakixanovin çoxçaxali yaradiciligi haqqmda molumat vermir. Malumdur ki, A.Bakixanovun §axsiyyati tarix va ada-biyyat sahasinda ugurlari dövlat xadimi kimi maqsadyönlü faa-liyyati artiq XIX asrin ilk onilliklarinda Azarbaycanm müsalman Çarqinin an qabaqcil ölkasina çevrilmasina Avropa maarifçiliyi-nin estafetinin Çarqda mahz Azarbaycana ötürülmasinda mühüra roi oynamiçdir. Bu baximdan A.Bakixanovun "Gülüstani-iram" asarinin "Journal asiatique"da araçdirilmasi mütafakkirin maarif-çilik sahasindaki faaliyyati kontekstinda hayata keçirilsaydi, bu Azarbaycan maarifçiliyinin bir sira mühüm qanunauygunluqlarim üza çixarmaga yardim edardi.

Klassik Azarbaycan adabiyyati ila bagli "Journal Asiatique"^ müraciat etdiyi mövzular içarisinda M.F.Axundovun §ax-siyyati vo yaradiciligi prioritet yerlardan birini tutmuçdu. Müxta-

lif dovrlarda "Azorbaycan Molyeri" fransiz §orq§ünasligmda cid-di maraq dogurmu§ §arq va Qarb modoniyyotinin qovu§ugunda yerlajan bir regionun maarifgi tomayüllarinin bajinda duran bir §exsiyyet kimi foaliyyati on plana ?akilmi§dir. Gorkomli fransiz §orq§ünaslarindan Lüsycn Buva, Barbyc do Meynar, Lui Bazin müxtolif vaxtlarda M.F.Axundovun yaradiciligma müraciot et-mi§, onun osorlorini fransiz dilino gevirtnislor. Dissertasiya i§inin ikinci foslinde hom5Ínin L.Büvanm "§erqi-Rus" qozeti ilo, N.Xanikovun Xoqaninin yaradiciligi ilo, J.P.Rünonun "Kitabi Dada Qorqud" ilo bagli "Journal Asiatique"do gap olunmu§ me-qaloleri geni? §erh olunur.

Naticada jorq xalqlarinm yaradicihgi adobi, folsofi, estetik doyorlor sisteminin on effektli üsullarindan biri kimi xüsusi pro-fílli motbuat orqani oían "Journal Asiatique"in yaranmasinm vo foaliyyot gosterdiyi dovrda Azorbaycan folkloru va klassik ode-biyyatmin on onemli nümunolori ilo fransiz oxucusunu tam§ ct-mek, onun modoniyyotimizin problemlarini tahlil süzgagindan kegirmok sahosindoki xidmotlori ümumilo§dirilmi§ ve sistcmle§-dirilmi§dir. Naticeda bele bir fikir sübuta yetirilir ki, "Paris-Asiya cemiyyotinin" vo onun motbu orqam oían "Journal Asiatique"in en boyük xidmetlerindon biri de medoni región kimi §orq anlayi-jmi konkretlojdirmakJa baghdir.

Todqiqat prosesindo dissertasiya móvzusu ilo bagli a§agi-daki moqaleler gap olunmu§dur:

1."Journal Asiatique"do Azorbaycan klassik odobiyyatinm medeni-manovi ve etnik - dil arcallan üzro todqiqi prinsiplori. Kontekst toplu-3, Baki, 2001, s.59-62.

2."Journal Asiatique"do Azorbaycan bayatilari. Kontekst toplu-4, Baki 2001, s.36-42.

3.Türk-müsolman motnlorinda islamlan owelki anla-nalarin ara§dinlmasi: "Kitabi Dode Qorqud". Kontekst toplu-4,

Baki, 2001, s.60-63.

4.Avropada §arq$ünashq camiyyatinin taçakkiil tarixina bir nazar. Elini xabarlar 1-2, Baki, 2002, s.l 13-114.

5.Fransiz matbuatmda Azarbaycan folkloru masalalari. Elini хэЬэг1эг-5, Baki, 2002, s.182-185.

6. Qadim yazili abidalarin Fransada tarcüma va tadqiqi. ААЭМЭМ. Baki, Elm, 2003, s.68-71.

Н.А.Аллахвердиева

ВОПРОСЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В «JOURNAL ASIATIQUE»

Резюме

В диссертационной работе исследуются особенности освещения проблем азербайджанского фольклора и классикческой литературы в «Journal Asiatique», органе французского "Азиатского общества". , .

В первой главе работы исследуются в основном работа Гаджибейли и Мадам Щатской в области изучения, перевода и представления образцов азербайджанского устного народного творчества и особенностей Карабахского диалекта азербайджанского языка в образах баяты, представленных в работе Дж.Гаджибейли. Особенно подчеркивается точность перевода баяты Дж.Гаджибейли. Одновременно подробно расматривают-ся наиболее характерные ошибки и упущения в переводах баяты со стороны Мадам Щатской. Обосновывается необходимость поэтического перевода на современном этапе азербайджанских баяты на французский язык с целью ознокомления западного читателя с духовными ценностями, заключенными в них.

Во второй главе диссертации исследуются статьи о классической азербайджанской литературе на страницах «Journal Asiatique». Особенно подробно рассматриваются исследования французских востоковедов о творчестве основоположников азербайджанской литературы, М.Ф.Ахундова, великого азербайджанского поэта средневековья Хагани, эпоса «Книга Деде Коркута». Обосновывается необходимость изучения особенностей и проблем ближневосточной, в том числе азербайджанской литературы в контексте мировой культуры.

В заключении обобщаются результаты исследования.

N.À.AIlahverdiyeva

QUESTIONS OF AZERBAIJANI LITERATURE IN "JOURNAL ASIATIQUE"

Summary

In the dissertation of the peculiarities of the enlightening of Azerbaijani folklore and classical literature problems in "Journal Asiatique" of the French organization "Asian Society" are investigated.

In the first chapter especially the works of Jeyhun Hajibeyli and Madam Shatchkaya in the field of learning, translation and presenting samples of Azerbaijani oral folklore, basically Garabakh dialect in the form of bayati, shown in the works of J.Hajibeyli. The exactness of translations of Hajibeyli's bayatis is especially emphasized. At the same time more characteristic mistakes and missings in the translations of bayati by Madam Shatchkaya are looked through exactly. The necessity of poetical translation in the modern stage of Azerbaijani bayati into French in order to make western reader to get acquainted with moral values is considered very important.

In the second chapter of the dissertation articles about classical Azerbaijani literature in the pages of "Journal Asiatique" are investigated. The research of French orientalists about the creative activities of the well-known Azerbaijani writer M.F.Akhundov, great Azerbaijani poet of the Middle Ages Khagani; epos "The Book of Dede (Father) Gorgud" are especially looked through and valued by the investigator.

The necessity of learning of the peculiarities and the problems of the Near Eastern including Azerbaijani literature in the context of the World culture is proved thoroughly.

The results of the research are presented in the conclusion.