автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Язык детского журнала "Дебистан"

  • Год: 1998
  • Автор научной работы: Садыхова, Севда Мурадхан гызы
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Язык детского журнала "Дебистан"'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Язык детского журнала "Дебистан""

Р Г Б ОД

1 0 í£¡5 Ш

М.Э.РЭСУЛЗАДЭ адына БАКЫ Д9ВЛЭТ УНИВЕРСНТЕТИ

dnjaiMacbi Ьугугундз УДК14в«.52!4943

САДЫХОВА СЕВДА МУРАДХАН ГЫЗЫ

'ДЭБИСТАН " УШАГ ЖУРНАЛЫНЫН ДИЛИ

10.02.02 - Азэрбщчан du.iu

Филолоки]а елмлзри намизэди алимлцк дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертаафнын

АВТОРЕФЕРАТЫ БАКЫ -1998

Днсссртаси]а М.Э.Ресулзада адына БДУ-нун турколоюуа кафедрасында ]срина ^тирилмшлдир. Елми рзЬбэр!

-филолоки]3 слмлэри доктору, прфессор ТЛЬачьцсв Рэсми огтонентлэр:

-филолоки]а слмл&рн доктору, профессор Н.М.Худи]св -филолога слмлэри намизэди З.Т.Качьцсва

Аларычы муэссисэ!

-Азэрбачан Девлэт Диллвр Институту

М^дафиэ "/^ ил саат " ¡4 "-да М.Э.Рэсупзада адына

Бакы Девявт Унивсрситстинин нездиндэ филолоки]а слмлэри доктору алимлик дэрэчеси алмаг учун диссертаси)аларын мудафиэсини ксчирэн Азарба^ан Рсспубликасы Те1кил Назирлиди вэ А-зарба^чан Елмл&р Акадсм^асынын Бирлешмиш Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын (Д.054.03.15) ичласында олачагдыр.

Унван: 370073, Бакы, З.Хэлилов кучаси 23. М.ЭРэсулзадв адына Бакы Девлэт Университета, 1 немрали тадрис корпусу, З-чу м&ртэбэ, 304-чу отаг.

Дисссртаси]а илэ М.Э.Расулзада адына БДУ-нун китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат "I'^а илдэ квндарилмишдир.

Бирлэшмиш Ихтисаслашдырылмыш Шуранын ел ми катибн, фидолоюф

юшш уадми оэадщэси

У0КШШ1 ЖСУАЛШГЫ Азэрба^ан эдэби дили тарихкнин истэнилэн мэрЬэлэсиндэн кетурулмуш !чзр ¡чансы мввзунун тэдгиги актуалдыр. Бу бахымдан асрин авваллзриндэ 190б-1908-чи иллэрдэ нэшр олунмущ "Дэбистан" уааг журналынын дилинин вдрэнилмзси хусуси эЬэмиз^эт кэсб едир. "Дабистан"ын дили бир нечэ бахымдан дэзэрлидир. Эввэлэн, бу двврдэ ¿ели типли мэктэблэрин фэали^этэ башламаеы илэ баглы олараг дарсликлзр учун материал кзрэк иди. "Дзбистан"ын материаллары Ьам мэктэблэрдэ билаваситэ истифада олунурду, Ьэм дэ ондан сечмэ нуму-налэр дэрсликларэ салынырды. Икинчи тэрэфдэн, о заман адэби дилда ана дилинэ, ;|охса эчнэби унсурлэрэ уетунлук вермэк мубаЪисэлэри ке-дирди. Бу муба1тисэлэрин демократии асасда Ъэллинэ "Дэбистан" вэ онун этрафындакы эизалылар кучлу тэ'сир кеетэрирднлэр. Эдэби дилин кэлэ-чази Камишэ деврун мактэблилэринин дил вардишндан асылы олур. Камин вэзиззэтдэ "Дэбистан" дэрсликлэрин вэ мэктэблэрин кэлэчэк платформа-сынын Ьаэьфланмасында тарихи иш керурду. Бу мэ'нада онун дилинин тэдгиги ejни эаманда деврун дил нормасынын тэшэккулуну сэчи^элэн-дирмэк демэкдир.

Бу кун эдэби дилимизин мухтэлиф истигамэтлэрдэн корланмасы кедир: бир тэрэфдэн Турки]а туркчэсини кор-корана тэкрар едэнлэр вар, о бири тэрэфдэн, кучэлэримиздэ рекламларын дилиндэ эчнэбичилик Мбзли мушаЬида олунур. Тасадуфи дезил ки, март азында Азэрбазчан ^ычылар Бирлизиндэ республиканьш керкэшш з азычыларынын вэ дилчи-лэринин иштиракы илэ '^азычы ана дилинин кешикчисидкр" мввзусунда музакира кечирилди.^ Азэрбазчан завычыларынын X гурултазында да бу мэсэлэ хусуси тэ1гяил предметинэ чеврилди.^ Зорин эввэллэриндэки дил даваларьшын тэкрары "Дабистан"ын дил нормасынын вэ дил мубаризесинин бу кун бз'ранилмзсини, мэдэни ичтимаиз'зэтэ чатдырылмасыны бир даЬа актуаллащцырыр.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРй. Тэдгигатш излэдизи мэгеэд "Дэбистан" журналынын дилинин лингвистик тэГшилини вермэк вэ ушаг ш-итинин, ушаг асэрлэринин дил хусусиззэтлэри Ьаггында нэззри муд-дэалары умумилэтдирэрзк тэдгиг едилан мэнбэнин бу тэлэблэрэ чаваб верма сэвилзсини та' jин етмэк, умуми адэби дилин фонунда бадии ушаг

1. Еах: Эдэбиззат газета. 1997, 4 апрел.

2. Бах: Эдэбиззат гэзети. 1997, 7 нозабр; 1997, 14 нозабр.

эдэбизлатынын, дэрсликдэрин вэ ушаглар учун мэтбуатын дил нормасшьш эсас чэ1тэтлэрини муаллэнлэшдирмэкдэн ибарэтдир.

Дезилэнлзрин алдынлашдырылмаеы учун гаршыда голулан вэзифэлэр бунлардыр.

- журналын лугэт тэркибини всрин эввэллэриндэ ушаглар учун лазылмыш эсэрлэрин дили илэ мYгajиcэли шэкилдэ, ушаг нитгинин тэлзб-лэринэ чаваб вермэ мэвгезиндэн сэчил лэлэндирмэк;

- журналын дилинин лугэт тэркибини мзншэ бахымындан арашдыр-маг, статистик Ьесабламаяарла дэгиглэшдирмэк;

- журналын лугэт тэркибинин мэзмунча дифференсиаллашмзсыны тэЬлил етмэк;

- журналын дилини морфологш чзЬэтдзн тэдгиг едиб характерик чэЬзтлзри узэ чыхармаг;

- ушат дили синтаксиси илэ элагэли шэкилдэ журналдакы ма-териалларын синтактик бичимини тэдгиг етмэк;

- дилин бутун гатлары узрэ ушаг дили нормасьшы муэллэнлэшдир-

мэк.

ТЭДГИГАТЫН ЕЛШ 1ЕНШЩИ. Aзэpбajчaн дили муЬитиндэ ушаглар учун илк мзтбуат органынын дил нормаса нэзэри вэ тзчруби бахымдан илк дафэ муаззэнлашдирилир. Ушаг нитгинин психоложи эсаслары кестэри-лир. Дэрслик дилинин формалашмасында ушаг нитгинин елми-психоложи хусусил затлариник квгзрэ алынмасынын муЪум ролу тесдиглэнир. Конкрет дввр вэ мэтбуат органынын тимсалында Аээрбалчан ушаг дилинин лэксик-фразеоложи ва грамматик зламэтлзри уыумилэщдирилир.

ТЭДГИГАТЫН НЭЗЭРИ ВЭ ПРАКТИК ЭЬЭИЩЭТИ. "Дэбистан" журналынын дил материалы ушаг дили Ьаггьшдакы мэ'лум нэзэри елчулэри тэсдиглэлир. Аээрбалчан дилчилик эдэбиллатында ушаг дили анлазышы-нын елми сэчизладэндирилмаси учун ернэк верилир. Муасир ибтидаи си~ ниф дэрсликлэринин дилинин муэл л энлэшдирилмэсиндэ диесертасизанын елми мулаЬизалэри ез дил материалы нуыунз кими истифадз олуна билэр. Ушаглар учун лазан муасир лазычы вэ шаирлзр бурадакы нэзэри фикирлэрдзн ва журнальш угурлу дил тэчрубэсиндзн ларарлана билэрлэр.

ТЭДГИГАТШ ОБЛНТИ ВЭ МЕТОДУ. Тэдгигатын асас облекти "Дэбистан" ушаг «урналынын дилидир. Бунунла ланашы,Х1Х эсрин сону XX эсрин эввэллэриндэ дарч олунмуш ушаг дэрсликлэри,топлу, мунтахэбат вэ жур-налларын да дилина диггэт зетирилмишдир. Тэдгигатын характериндэн асылы олараг диссертасилада, эсасэн, тэсвири, зери кэлдикда мугали-

сэли вэ статистик методлардан истифадэ олунмушдур.

ИНИН АПРОБАСЩАСЫ. Диссергасизанын умуми мэзмуну мэгалэлэр, те-зислэр вэ конфрансларда мэ'рузэлзр шэклиндэ елми ичтимаизз'этэ чатды-рылмышдыр.

ДИССЕРТАОЦАНШ ГУРУЛУШУ. ДиссертасЩ а кириш, ики фэсил, нэти-чз,мэнбэлэр вэ истифадэ олунмуш эдабилат сизаЬысындан ибарэтдир.

ИШН ЭСАС ЫЭЗМУНУ

Ишин "Кириш" Ьиссэспндэ "Дэбистан" ушат экурналынын нэшринэ гэ-дэр олан бир заман чэрчивэсиндэ тарихи-мэдэни шэраит, екстралингвис-тик амиллэр Ьаггында мэ'луматлар мактэблар ачылмасы,дэрсликлэр japa-дылмасы илэ влагали шэкилдэ взрэнилир,XIX вердэн башлазараг XX эсрин эЕвэлларинэ гэдэр маариф, тэдрис ишюринин кедиши излэнилир. "Экин-чи", "МЬлла Бэсрэддин", "Ф^узат" ними газет вэ журналлары зарадан девр, заман ушаглар учун дэ бир мэтбуат органы зарадыр. Бу иурнадын дили исэ взундэн эввэлки дэрслик, топлу вэ мунтэхабатларын дил тэч-рубэсини умушлэщдирэрэк jeHi-i истигамэтэ салды.

Диссертасизанын "Дэбистан" дялинин лексикасы" адланан биринчи фэсли 9 бвлмэдэн ибарэтдир. Мэ'лумдур ки, ушаг асэрлэри нвв, жанр, форма вэ-Ьэчминэ кврэ сечилдизи кими, спесифик дил-услуб элаштлэри ила дэ башга эдэби нумунэлзрдэн фэрглэнир. Велэ ки, онларда лексик вэ грамматик факторларын низаиланмасы илэ дил ушаг нитги ахьшына го-шулур, лексик материал абстракт шэкилдэ jox, нитг просесиндэ вэ де-мэли, грамматик чэЬэтдэн муэззэнлэшмиш муЪитдэ гавраныр.

hap шездзн эввэл, Ьамш дил садалик вэ аз'дынлыг принсиплэ'ри асасында заранмалыдыр, чунки ушаг эдабизjатынын дили сон дэрэчэ сада олмасы, лугэт тэркибинин там анлашыглшыгы илэ сечилмэлидир*

Ушаг дили учун характерик олан бэдиилик вэ ширинлик эн чох ки-чилтмэ ва эзизлэмз билдиран сезлэр - вокативлзр, тэглиди сезлэр вэ нидалар асасында зараныр (догрудур, бу гэбилдэн олан дил ваЪидлэри Ьэмишэ там лексик мэзмунла сачиззэлэнмир, лакин бунлар ушаг тасэвву-рундэ hMcc.eMocHja шэклиндэ wyajjsH анлззыширын образыны чанландыр-дыгы, ушаг дили дезилэн нитг тэзаЬурунун муэзjanaaffiMBCHHa хидмэт

1. Бах: Изучение языка и стиля художественных произведений в школе. М. , 1953, с. 23-24.

кастэрдизи учун бунлары да шэрти олараг лексик материал системинэ дахил едирик).

"Дэбистан"ын дилинин садэлик вэ аздынлыг консепсизасына на дарэчэдэ узушмасыны онун лугат тэркибинин лексикографик мэнзэрэсини назардан кечкрдикдэ кэрмэк мумкундур. Лугат тэркибина дахил алан лексик ваЬидлэр, сечилмиш сезлэр реал керчэкдик вэ онун экс олунмасы илэ узви сурэтдэ элагэдардыр. Ушаг эдэбиз jaTbiHbiH дилиндэ исэ сездан истифадэ етмак мае'улиззэти saha артыг олур, чунки орада тэсадуфэн ишлэнмиш, втари дезилмиш Ьеч бир сез олмамалыдыр/

Ушаг тэбиэтинэ махсус хусусиjjэтлэрдэн бири емосионаллыгдыр. Безуклэрэ нисбэтэн онларда ¡"шссилик, атраф му!питэ ва Ьадисэлэрэ fiaha чох емоси janap.na реаксиза вермэк вэрдиши гуввэтлкдир. Ушаглар сезлэри унсиззвт просесиндэ шнимсэ;)ирлэр. Унсщ'зэт просесиндэ ушагын нитги такмиллэшир, она едилэн мурачиэти.ез данышыгьшы вэ башгаларына ун-ванланмш нитги баша душур, вз фикрини, арзу ва истэзини вэ с. ифадэ едир."^ Бела бир хабии просесин нэтичэсинэ yjryH олараг ушаг дилина-ушаг эдэбиззатынын дилинэ эзизламэ, нэвазиш, мурачиэт мэз-мунлу сезлэр дахил олур. Дилчиликда бу гэбил свзлар вскативлэр адланыр.

"Ушаг бэдии дили вэ лугэт" адлы белмэдэ ушаг эдэбиззатынын дили учун занкинлик манбэзи олан, образлылыг, емосионаллыг зарадан вокативлар, нидалар, тэглиди сезлэр, лексик тэкрарлар вэ садаламалар ушзгын jain психолокизасы нэээрэ алынмагла кенш тэЬлил олунур. Журналда бела сезлэр кенш ишлэклизэ малик олмазыб, систем ташкил етмир. Ушаг ше'римиаин устадлары A. Cahhax, А. Шаиг, М.Э. Сабир ними сэнаткарларын о девр jарадычылыгында вокативлэ зэнкин бэдии ше'р нумунэлэринэ тез-тез раст кэлиндизи Палда, бела нумунэлэрэ "Дэбис-тан"да аз jep верилир.

Маним багым, баЛарым. KejapHH, чамэнларим. кезарин,

Фикри зизады оглум Сунбулум, 1асамэнлэрим, квдэрин,

1. Е. Е. Виноградов. О языке художественной литературы. М. ,1959, с. 230.

2. Бах: А. Гаджиева. Лингивистический анализ детской речи. Автореф.

дис. ... канд. филол. наук. Баку, 1989, с. 10-11; А. М. Шахнарович, Н. М. Юрьева. Психолингвистический анализ семантики и грамматики. М.: Наука, 1990, с. 22.

Мэктэб заманы кэлди Ачылын, и-|ли куллэрим, ачылын,

Дур. §1 вафалы оглум/ Аллы, алванлы куллэрим, ачылын.^

Бэдии нумунэлэрдэн фаргли олараг елми вэ публисист мэтнлэрдэ вокативлэр, демэк олар ки, joxflyp.

Вокативлэр "Дэбистан"да системли ардычьшшг заратмыр,лакин ушаг мэтбуатынын дилиндэ ушаг лексиконунун формалашмасы бахымындан MyhyM фактдыр.

Эдэби эсэрин естэтик тэ'сири о заман артыр ки, о, oxy4yja та'сир едэн експрессив дилда зазылсын;? Ушаглар учун зазылан эсэрлэр-дэ белэ тэлэбат даЬа зуксэк олур.

Ушаг эдэбиjзатында нидаларын кениш шшэнмэси дэ ушагларын безуклэрэ нисбэтэн даЬа Ьэссас вэ емоеионал олмаларындан вэ бунун бэдии нитг материалы кими сзнэткарлар тэрэфиндэн дузкун МЭНИМСЭНИЛМЭСИНДЭН ирэли КЭЛИр.

Ушаглар учун эсэрлэрдэ даЬа чох мурачиэт,шадлыг, горху, hejpaT, таэесуф^ешшанчылыг.е'тираз Ьисслэрини зкс етдирэн нидалар ишлзнир.

"Дэбистан"ын дилинэ сэпэлэнмшп нидалар групунда мурачиэт мэзмунлу а,_ aj, §2 нидаларына башгаларына нисбэтэн тез-тез раст кэлмэк олур. Санки а^ а± нидалары емосизаларын даньшшг дили тзрги-нэ, ej_ исэ классик дил тэрзинa мезлли ифадэси кими чыхыш ед1ф вэ бир гэдзр поетиклик, бир гэдзр зуксэк бадиилик тэлзб едир.

Флкримизи чохэсрлик эдэби j затымыза тэтбиг етдикдэ даЬа биткин ва долгун тэсэввур зараныр, дил фактлары бир-бирини тамамлазыр.

Галалар, aj. галалар, Лачын орда балалар. Лачын баласын вермзз, Еэлкэ куча салалар (BajaTbi).

Алучазэ свзлэди ки: -gi sap! Фэхр е]лэмэ, ej-лэмэзмисэн ар''; Ei Насими, сан фалэкин кэрдишкндан гэм з'емэ Шадлыг энду1тилэндир, Иэм гызыл кул хар илэк^

1. М.Э. Сабир. ЬопЬопнамэ. Бакы: Лазычы, 1980, с. 378.

2. A. Cahh3T. Сечилмиш эсэрлэри. Бакы: Азэрнэшр, 1950, с. 165.

3. Бах: А. М. ШахнароЕич. Н. Е Юрьега. Психолингвистический анализ

семантики и грамматики. 1L: Наука, 1990.

4. Азэрбаз'чан классик эдэбиз'заты китабханасы. VII ч.: МаЬзшэд

Фузули. Бакы: Елм, 1986, с. 434.

5. Нэсими. Сечилмиш эсэрлэри. Бакы, 1973, с. 169.

Ушаг дили учун a, ai нидалары flaha характерикдир. Буну такчэ "Дэбистан"ын материалларында дезил, о девр ушаг эдабиззатынын, дэрслик вэ топлуларын дилиндэ дэ муша1тидэ етмэк мумкундур.

Aj. пипизи ган хоруз Гушлар, гушлар, а гушлар !

Кезлэри мзрчан хоруз^ Гарангушлар, а гушлар!^

Ушаг психолокизаеынын мараглы чаЛатлариндан бири дэ одур ки, о ешитдизи hap сезэ, кердузу hap 1пансы amjaja, Ьадисэзэ аз "ушаг дили" илэ ja jaMCbuiaMa^a, ja онун тэфэккурундэ экс олунан сас-сез формалары илэ, ja да жестлэрлэ чаваб верир. Ушаглар замсыламаза даЪа мезлли олурлар. Онларьш дили "безуклэри замсыламагла"^инкишаф едир, зенилашир, эанкинлэшир.

Бу исэ бела фикир сезлэмэза имкан верир ки, таглиди сезлэр ушаг дили сезлузунун илкин нумунэлэри вэ вэнкинлик japaflaH бир голудур.

Ушаг эдабизjатынын емосионал кучуну та'мин етмэкдэ, эзанилик вэ образлылыг заратмагда (хусусила ушаг ше'риндэ) таглиди сеэлэрин дери звэзсиздир.

Фактлар кестэрир ки, тэкрарлар, садаламалар залныз емосионал тэ'сир кучунун гуввэтлили^и ила де j к л, ejmi заманда ушагын мушаЬидэ вэ зеЛни габилиз зэтинин инкишафында, муэззэн анлазышлар газанмасында MyhyM эГвмиззэтли амил кими бир мевгезэ маликдир.

"Лугат таркибинин мэншэча мэнзарэси" адлы белмэдэ журнала дахил олан мухталиф уелуб нумуналаринин лексик тэркиби мэншэ бахымындан нэзэрдан кечирилир.

Кар Ьансы бир халгын зашамасы, инкишаф талеjи вэ калачаjи онун hap бир еЕладыньш - керпэсинин нечэ, Ьансы формада та'лим-тарбизэ алмасы илэ баглыдыр. Бу исэ билавасита ана дили-моли диллэ алагэдар бир ишдир. Ушагы халг дилинин вэнкинликлэри илэ таныш етмэкла она

1. А. Шаиг. Сечилшш эсарлэри. 111 ч. Бакы, 1960, с. 7.

2. А. CahhaT. Сечилмиш эсарлари. Бакы: Азэрнэшр, 1950, с. 141.

3. Бах: Книга для рассказывания и чтения дошкольникам. М.: Учпедгиз,

1953, с. 5; К. Чуковски. От двух до пяти. IL: Детгиз,1962, с. 15-18; А. И. Максаков. Правильно ли говорить ваш ребенок. М.: Просвешэние, 1982, с. 13.

халгын душунчэсини, дунлакэрушуну мэ нзвилатыны ашыламыш олуруг. Бугевлукдэ hams просеелэрдэ асас агырлыг ушат здэбизлатынын, елэчэ да ушаглар учун тэртиб олунан журнал вэ дарсликлэрин узэринэ душур.

"Дэбистан" елэ бир заманда нашрэ башламышды ки, бу дэврда адаби дилимизда тэмизланмэ, зенилэшмэ, миллилэшма просеслсри лени марЬала-дэ инкишаф едирди.

Манбэ узэриндэ апардыгыыыз тэдгигатлар кестэрир ки, журналын дилиндэ лугзт тэркибинин асасы милли сезлардан тэшкил олунмушдур. Истэр ишлэнмэ нисбзтинэ, истарса да ишлэнмэ тезлиз'инэ кара устунлук ана дили лексемлзринин узарина душур. Js'hh журналын hap бир немрасиндэ материаллар елэ сечилир ки, онлар hap 1чансы мэ'луматы ушаглара ака дилинин занкин дил материаллары илэ чатдыра билсин. Журналын бир немрэсинин сезлулуна назэр салаг. Мзсэлзн: 1907-чи илдэ учунчу немрэдэ чап едилзн материалларда ишлэнмиш 3466 свгдап 2253-ну анчаг турк-Азарбалчан сезлэри,1213-ну исэ алынма сазлэр тэшкил едир. Анчаг бурада бир факты да гезд етмак лазымдыр ки, биз алынма сезлзр силаЬысына - хусусилэ араб вэ фарс мэншэли алынмалара - арзу, дунза, вэтэн, ше'р, мзктэб, миллэт вэ с. кими эсрлэрдан бэри дилимизэ дахил олуб бизимлэшэн, догмалашан, азарилзшан сезлэри да дахил етмишик. Экэр онлары да MyajjaH тарихи эдэби элчу илэ A3ap6aj4aH дилинин сезлэри кими габул етсэк, тамашлэ башга cHjahH аяыныр. ]а'т 3466 свздан 2974-у Азэрбазчан сезу, 492-си исэ алынма сез олур. Бу нисбат дикэр немрэлэрдэ да давам едир.

"Дэбистан" бир шэхсин, бир муэллифин зарадычылыгы делил. Бурада азры-алры муэллифлэрин мухталиф услублу зазылары топланмьшщыр. Элбэттэ, журналын зазылары бир услуба-ушаг эдэбиjлаты услубуна табе етдирилир. Бунунла бела, шэрги да олса,орада кедэн лазьшары мззмун вз Лазы манерасына керэ мухтэлиф услублара аид етмэк мумкундур вэ "Дабистан"ын лугэт тэркибинин мэншэчэ хусусизлэтлэриндэн 6ahc едэр-кан бу бвлкуну нэззра алмамаг мумкун делил.

Еэдии нэср нумунэлэринин,демэк олар ки, Ьамысынын дилиндэ Аззрбалчан дилинин лексик ваЬидлэри ишлэнмэ тэзлили еэ кэмииэт

1. Бах: К. Д. Ушинский. Педагогические сочинения. М.: Педагогика, 1989. Т.4, с.15,16; Изучение языка и стиля художественных произведений в школе. М.: Учпедгиз, 1953, с. 21; Н. Я. Галь. Слово живое и мертвое. 11: Книга, 1987, с. 15.

бахымындан устунлук газаньф. Ьэтга бэ'зи кичик фэрглэри нэзэрэ алмасаг, 1906-1908-чи иллэрин дил муЬитиндэ ]аранан нэср нумунэлэри-нин дили, дезэ билэрик ки, муасир ¿азы дили илэ чох сэслэшир.

Бэдии услубун ше'р голунда исэ истэр сада, истэрсэ дэ мураккаб формалы, лакин тамамилэ аздык, анлашыглы ше'рлэрлэ jaнaш, гэлиз араб-фарс сезлари илэ долу, Ьэм ыэзмун, ¡-¡эм дэ формача ушат тэфэкку-рунэ сыгышмазан нумуналарэ дэ раст кэлирик.

Бэдии услубун аз'ры-азры голлары (нэср, нэзм) арасьшда, елэчэ дэ бир форманын (нэзмин) дахилиндэ гезд етдизимиз чэЬэтлэр тэсадуфи сачила дашымыр, адаби дилимизин тарихи инкишафынын натичаси кими мездана чыхыр.

XIX эсрин сонлары, XX эсрин эввэллэриндэ елэ бир эдэби зэмин зараныр ки, нэср-нээм зарышында биринчи икинчини устала з'ир (Ьалбуки тарихан эксинэдир). Артыг услубларын формалашмасы, реалист наср эн'энэлэринин зени тарихи шэраитдэ инкишафы буна тэкан верир. "Реалист нэср вэ драм дили лексик вэ грамматик чэЬэтлардэн даЪа да тэк-миллэшир вэ кенишлэнир. Ьэм да бу даврда нэср о Ьэчмэ чатыр ки, пое-зизаны бэдии фикрин ифадэ формасындакы Ьекемонлугдан чыхарыр".

Демэли, нэср зени зэминлэ, халгилашмэ илэ даЬа тез узгунлашыр, нэзм исэ вз ке^шэ классик эн*анэлэриндэн чэтинликлэ аз рыла билир. Бу сабэбдан дэ биринчидэ миллилашмэ икинчизэ нисбатан даЬа тез баш верир вэ даЬа габарыг нэзэрэ чарпыр.

"Дэбистан"ын ше'р дилиндэ тэсадуф етд^имиз лексик ва!тидлэрин миллилик вэ алынмалар тэнасубундаки фарглэнмэзэ (зэ'ни: 1. садэ, хэлги дилда зазылмыш анлашыглы нумунэлэр; 2. эрэб вэ фарс сезлэринин нисбатан устун олдуру нумунэлэр) публисист вэ за публисист-елми ус-лублу jaзылapдa да раст кэлирик. Хусусилэ "Тэрчумези-Ьал" башлыглы мэгалэлэр гэлиз эчнэби сезлэрин чохлугу вэ ишлэклизи ила сечилир.

МарЬум Бачи эфанди бу эсари-мутэасиранэсилэ сэЪи-фещ-эдэбиззатэ безук бир зинат бэхш етдикиндэн башга вэ Ьэман эсрин эслафына пэзир олмамага ашкар вэ Ьэвидардыр. (Дэбистан. 1905, Ы%17)

Публисист услублу зазыларын Ьамысы учун сачиззави олан, Памы-

1. Т. Ьачызев. Азэрбазчан эдэби дили тарихи. II Ьиссэ. Бакы: Маариф, 1937, с. 209

сында аз ва ja чох дэрэчэдэ ишлэнэн бир груп алынма лексик ваЬидлэр Еардьф. Бунлар дайа чох тэЬсил, тэрбида вэ динлэ баглы сез вэ тэркиблэрдир ки, асрин эввэллариндэ адаби дилдз кениш ишлэнмэ да-ирэси Еар иди. Wae.: эфкар, муЬэррир, MyinapyHiinejh, эш'ар, шуэра, тэварих, асар, шуру' (етмэк), улум, экмал, дарулфунун, усули-тэ'лим вэ тэдрис, инша (олмаг), ваге (олмаг), эхбар, вугуа, зикр (олунан), интишар, эрбаби-гэлзм; harr, муслимэ, худавэнда, дини-мэ'бин, ианэ, моизэ вэ с.

"Дзбистан" журналындакы елш мэгалзлэрин 6sjyK aKcapiíjjaTii Ьэсэн бэj Зэрдабинин ады иле баглыдыр. Галан елми ja3buiap да санки бу эдибин эн'энэсини даиам етдирэрзк увзаглара hap Ьансы бир елм eahaen илэ баглы мэ'лумат вердикдэ LЗэрдабинин лазы манерасына садиг га-лыр.

Дэгиглик учун статистикаj а мурачиэт етмзк лазым кэлир.

L Зардаби "Бал арысы". 19Q6. N%5.

чэми - 869 сез

турк-Азэрбазчан мэнш. сез. со

зрэб вэ фарс сез. 26, П1* С./а

османлы туркчэси. .сез. 1, 4%

рус вэ Авропа саз. 0, 4%

xxx

Салим ЭбдуррэЬманзадэ "Гувве j и-бухари i ja". 1907. N%6.

чэми - 608 сез

турк-Азэрбалчан мэнш. сез. 55%

эраб вэ фарс мэнш. сез. 33,9%

османлы туркчэси. сез. 2,9%

рус вэ Авропа мэнш. сез. 8,3%

"Дэбистан"ын лугэт тэркибини Ьэм бутевлукдэ материалларын дили узрз, h3M да ajpbi-ajpbi услублу ¿азыларын дили узрэ, лексик тэркиб бахымындан умумилэшдиреэк, бела бир мэнзэрэ алынар:

а) Еэдии нэсрин, елш вэ рэсми услублу зазыларын дили эчнаби лексикаja yjMa мезлиндэн, азад, тэмиз ана дилидир. Бу дил миллилиди илэ сечилэн, зсасэн зэрури Ьалда алынма терминлэрэ мурачиэт едэн вэ

муасир Азэрбазчан дили зирвэсиндэн бахдыгда бела онунла саслэшэн му-тарэгги дилдир.

б) Публисист услублу jasbuiap вэ ше'рларин дилиндэ исэ вэзиззэт бир гэдэр башгадыр. Бу мэтнлэр лексик тзркибиндэ алынмаларын кениш ишлэклизи илэ сечилир. Хусусилэ эрэб вэ фарс сезлэринэ, бэ'ззн дэ османлы сезлэринэ медл еэуну кэстэрир.

"Дабистан"ын лугэт тэркибиндэки сезлэри мэншэчэ ашагндакы ними тэсниф етмэк олар. 1.Турк-Азэрбазчан мэншэли сезлэр; 2. Алыкма сезлэр

1. Еурада сечмэ ана дили сезлэри ез тутуму илэ диггэти чэлб едир. Бела сезлэр бу кун дэ дилимизин эсас лексик ва1тидлэри чзркэсиндэ flajaHbip. Мэсалэн: кэз, jep, гущ, даш, эл, гол, кез, сас, cea, мэн, сэн, jaa, кал, ал, кет, ата, ана, нэнэ, гыз, ханш, зол, гыш, jas, rap, гапы, ев, су, ат вэ с.

"Дабистан"да милли лексиканын умуми мэнзараси ичарисиндэ чанлы данышыг дилинэ мэхсус вайидлэр дэ диггэти чэлб едир. Эдэби дилин лугэт фондунун формалашмасында, инкишафында чанлы данышыг дилинин, лору-елвари сезлэрин вэ диалектизмлэрин дэ ролу муЬумдур. Она кера дэ бу чур сазларэ вэ диалектизмлэрэ бэдии лексиканын зэнкинлэшмэ вэ ehTHjaT манбади киш бахмаг лазым кэлир^ Ушаг бэдии дили дэ ис-тисна тэшкил етмир.

Бу мэ'нада Ьэмин сезлэрин ишладилмзси M3h3 зени формалаишагда олан ушаг эдабизjaTbi учун даЬа сэчизззвидир вэ бу лаз Ьэтта муэззэн Интелектуал ¿ука малик терминлэрин мэтнлэрэ дахил едилмэсинин проблемлилизини азалдыр, онларла паралел чыхыш едэрэк, герминоложи мэ'наларьш ушаглара изаЬ едилмэсинда хусуси рол озназыр. Бунунла занашы, бу груп сезлэрин ишлэдилмасиндэ ифрата варылмасы улагы эдэби дилдэн узаглашдырар ва онун нитгинин инкишафында MaHeaja чеврилз билар. Демэли, умумиззатла здзби дилда олдугу киш, ушаг зсарлзринин дилиндз дэ бу лексик ва]-шдлэр муэззэн елчузэ табе етдиршшэлидир.

"Дэбистан" журналында дэрч едилан нумунэлэрин дилиндэ раст кэлдщимиз халг данышыг ифадэлэри, лору кэлмзлзр, диалект сезлэри ушаг дили вэ нитги елчусундэн кэнара чыхмыр.

1. Бах: А. И. Ефимов. О языке художественных произведений. М.,

1954, с. 157; А. И. Ефимов. Стилистика художественной речи. М.: Изд-во Московского Университета, 1957, с. 219-227; К М. Мусаев. Лексикология тюркских языков. М.: Наука, 1984, с. 43-60.

- 11 -

Бирдэн на кердулар, лэлэнин кезлэри зериндэн ojHa-ды вэ Hahajar дэрэчэдэ гэзэбли адэтиндан кэнара гыш-гырды вэ ушаглары бир-бир гулагдаjy6 декэ-двкэ бир дама салуб гапусыны баглады. ( Дзбистан. 1906, NX'2)

JsrnH ки, шулуглуг устундэ, бир дэфэ дэ олса, гулагы дартылма-jaH ушага чох аэ тэсадуф етмэк олар. "Гулагламаг"ын гаршылыгы "гу-лагындан тутуб дартмаг"дыр.

2. Журнальш материалларынын алынмалар сезлузу мэншэча 3 група азрылыр.

а) Эрэб вэ фарс мэншэли алшмалар

б) Рус вэ Авропа мэншэли альималар

в) Османлы туркчэсиндэн алынмалар

а) Эрэб вэ фарс мэншэли алынмаларын бвзук аксэри]зэтини кутлэви шэкилда дилимизэ кечмиш, миниллик заман эрзиндэ вауна ватзндашлыг пугугу газанмыш ваЪидлэр тэшкил едир. Мэсэлэн: дунза, хэдал, евлад, китаб, дэрс, табиэт, мтсиги, тарих, зэЬмэт, ме^дан, гэлб вэ с.

Лазылы дилдэ ишлзнэн, лугэтлэрин вэ муэллимларин камаз и илэ ан-лашшан эрэб вэ фарс сезлэри. Бунлар дилимизин мухтэлиф услубларында узун иллэр 6ojy ишлэдилсэ дэ, она зад олараг галмыш, сун'и замаг ол-дугу учун тезликла сырадан чыхмьшщыр. Бутевлукдэ эдзби дил учун зук олан бела сезлэрин "Дзбистан" кими ушаг журналындг ишлэнмэси, мэГв ушаглзр учун загылан асэрлэрин дилиндэ jep тутмасы бу услубун хусу-сиз j3THH3 ja6aH4bmHp. Тэсадуфи де^ил ки, журнал эзу Ьзмин сезлэрин эксэриззэтинин лугэтини (масива, бэрЬэм,тела,лэрзан, элЬан, мэлэкут, этфал, фунун, жэрм, пэртовза, мэчус, Ьатиф, зэххар, мэзкур, шуриш, куризан вэ с. кими) hap немрэнин сонунда верир.

Еир труп араб вэ фарс сезлэри де вардыр ки, онлар "Дэбистан"ын дилиндэ ишлэндизи формада XX эсрин ЭВЕЭЛЛЭРШДЭ бутевлукдэ адэби дил учун фэал иди. Лакин заман-заман ана дилинин фонетик-грамматик гэли-бини габул етмишдир. Мэсэлэн: вэхт, pahaT, хэраб, залим, гаидэ, эмма, кэмал, haBa, хатир, тэхтз, саэт, таифэ, паз'итэхт вэ с.

б) Рус дилиндэн вэ рус дили васитэсилэ Авропа диллэриндэн алынма сезлэрин журналда ишлэнмэси зени бир мэрЬэлэнин башлангычы иди: телеграф, газета, вагон, банка, фосфор, машина, фабрига, елегтрик, гэстинэ, птилкэ, компас, параход, кимнаэищ,театр, кошани1а, ланпа, вагзал, шапкэ, ушгола, губернии а, капитан, устул, гантор вэ с.

в) "Дэбистан"да турк-османлы дил манбэзина мурачиэт лугэт тэр-кибинда хусуси мевгезэ маликдир.

Мараглы чаЬэтдир ки, умуми адаби просесдэ османлы туркчэсинэ алудэлик умумиззэтлэ манфи бир мезл вэ просес олдугу !лалда, ушаг эдэбиззаты учун зукеэк услуб факты heca6 едилирди. Ьэтта бутун манфи мезллэрдэн уэаг даЬи шаиримиз М.Э. Сабир да ушаг ше'рлэриндэ бу ди-лин лексик-грамматик ва1тидлэриндэн мэмнуниззэтлэ истифадэ етмишдир.

Севэмэз кэнди иетираЬзтини, Дрзр евладынын сэадзтини, íímnajap, чисми ган-тарэ бозанар, Ьер насыл олса да, чврэк газанар Шмди биз онлары эвэз едэлим Онларын хаГшшинча зол кедэлим^

"Дабистан"ын дилиндэки осмаклычадан алынмалары 2 група азырмаг ыэгсэдэуз гундур. Биринчи груп сазлэр тарихэн дшишиздэ ишлэниб арха-иклэшэн, лакин турк дилинин (османлычанын) тэ'сири илэ чанланан лексик ваЬидлэрдир: сормаг, булмаг, киши, jabyr, чапуг, зорлу-зорлу вэ с. Бу сезлэрик hap бири муасир турк дилинин лугэт таркибиндэ кениш шэкилдэ ишлэнир.

Икинчи груп сезлар сырф турк дили учун сачил лэви олан сазлэрдир: чочуг, эфэнди, гонушмаг, лакышдырмаг, шашырмаг.

XX асрин эввэллэриндэ бу услуб фактларыны дилимизэ кэтиран та-рихи-ичтимаи шэраит эсрин сонларында да заранмага башламышдыр. Совет Иттифагынын сугутундан сонра турк халгларынын ленидэн бир-биринэ захынлашмасы нэтичэсиндэ дил элагэлэри да зени истигамзтдэ бэрпа олунур. Ба'зилзри Туркизэ туркчаси илэ азэри туркчэси арасында ejHHj-зэт кэрмэзэ чалышырлар. ШубЬэсиз, бела бир мунасибэт занлышдыр. Езни бир кекдан олмасына бахмазараг Кар бир халгын ез тарихи, азунамэхсуз данышыг вэ эдэби дили вар.

"Дэбистан" журналында "Лугат"чилик тэчрубзси" адлы белмздэ hap немранин сонунда верилан тэрчума лугэтлэри С. М. Гэнизада вэ ¥. Качыбазовун лугатлэри илэ, елачэ да haMHH деврдэ заранан "Икинчи ил" дзрслизи илэ мугазисали шэкилдэ тэдгиг едилир.

Мэ'лумдур ки, Азэрбазчан лугэтчили^-шин хусуси бир caha кими

1. М. Э. Сабир. ЬопЬопнамэ. Бакы, 1980, с. 38?.

инкишафы XX эсрин эввэллэри илэ баглыдыр. Бу инкишафын башлангычы С. М. Гэнизздзнин "Русча-татарча лугэт", У. Качыбэдовун муэллифлизи вэ М. Рэсулзаданин тэрафиндэн нэшр едилэн "Мэтбуатда мустэмзл сиза-си, 1чугуги, игтисади вэ эскэри сезлэрин руси-турки вэ турки-руси лугэти" китаблары илэ гс^улмушдур. Лугатлэрин зарадылмасынын тарихи еЬтизачдан доган зэрурзг олмасы барэдэ V. Ьачыбззов лугэтиндз дези-лирди: "Мэтбуат артдыгча, тэрагги вэ тэкамул мездан алдыгча чэмаэт арасында мэдэни муэсеэ вэ ишлэр чыхдыгча, эдэбиззат да боллашыб зени истила1тт вэ ибарат мездана кэлизор. Усули-мэишэт дэкишдикчэ тэрзи-лисан да дэкишзор.

Гэзэтэчи вэ журналчыларкшэ мухталиф мэсэлэлэрдэн, игтисади, си]аси, ичтимаи вэ гезри мзгалэлэрдэн бзЬс ачыб да чэмаэтин аш^а-мь^ачагы зени истилаЬат вэ ибарат исте'малына мэчбур олузорлар. Кермэтли гэзетэ охузан вэтэндашларымыза бу ;(олда моавенате-мэ'нэЕИ етмэк ичун гэлэм аркадашымыз Узе;|ир бэк ílaчк5зjoв Ьззрзтлзринин бу

гэсд ила тзртиб вердкки "Гамуси-турки-руси вэ руси-турки"синин р

нэшринэ игдам етдик" .

"Дабистан"да лугэтин Еерилмэси ушаглар учун чох вачиб иди.чунки ушаг зеЬни кениш Пэчмли лугэтэ, лексикона малик ола билмир, бука садзчэ тзбии-физики кучу чатмыр. Хусусилэ зчнзби сезлзри там мэ'насы илэ гавразыб задда сахламаг онун зеЬнинэ агырлыг терадир. Бу мз'нада топланмыш мзгалэлэрин дилиндэки алынма сезлзрин лугзтлзрини вермзк пэр чэЬзт-дэн лазымлы вэ тэгдирэлазиг бир Ьал иди.

Журналын 1906-чы ил нвмрэлэриндэ (№1-59, N2-26, N3-27, N4-41, N5-50, N6-26, N7-22, N8-21, N9-24, N10-37, N11-18, N12-16, N13-21, N14-18, N15-12, №16-23, N17-15, N18-10) 457 еезун, 1907-чи ил нвмрэ-лэриндэ (N1-14, N2-26, N3-20, N4-24, N5-26, N6-17, N7-10, N8-10) 147 сазун лугзти верилмишдир. 1908-чи илда чыхмыш бир немрэ лугатсиздир. Бутевлукдэ "Дэбистан"ын "Лугзт"и 604 лексик ва!тиди эЬатэ едир. С. М. Ганизадэ вэ ¥. Ьзчыбэзов лугэтлэри илэ мугазисада бу кичик бир рэгамдир, анчаг нззэрэ аланда ки, онлар профессионал лугэт китаб-ларыдыр вэ бутевлукдэ дили э!татэ едир, онда журналдакы лугэтлар дэ умумиликдэ аз дез ил вэ лугэтчилик бахымьшдан гизмэтлидир. Ьэр ики

1. Бах: С. Чэфзров. Муасир Азэрбаз чан дили. Бакы: Маариф, 1982, с. 123;

Муасир Азэрбазчан дили. 1ч. Бакы: Елм,1978, с. 298-302.

лугэт рус вэ турк-Азэрбазчан диллэринин гаршылыглы тарчумэсинэ hacp едилдизи Ьалда, "Дэбистан" лугэти эсрин эввэллэринда араб вэ фарс сезлэри (1906, N4 истатистик-jy.; 190S, N6 лиман-jy. ; 1906, N8 микроб- jy.; 19D7, N8 оризенталист-фр. сезлэри истисна олмагла) лугэти-нин илк елчиси иди. Адларындан да кврундузу кими, hap ики лугэт кениш кутлэ учун нэзэрдэ тутулмуш вэ онлар сизаси, игтисади, елми вэ с. терминлзрэ hacp олунмушдур. "Дэбистан"ын лугэти исэ журналын дил материалларындан кэнара чыхмыр вэ орадакы rejpn -анлашыглы сезлэрин тэрчумэси учун тэртиб едилмишдир. Вир чэЬэти дэ rejfl едэк ки, лугэтдэ тэкчэ ajpu-ajpu эрэб вэ фарс сазлэринин дезил, мухтэлиф свз бирлэшэлэринин, дилимизэ, хусусилэ ушаг дилинз забанчы олан изафат тзркиблэринин дэ шэрЬи верилир.

Журнальи "Лугат"ини изаЬлы-тарчуыз лугэти дэ адландырсаг, сэЬв олмаз. Бу кезфиЗзатинэ керэ о, Y. Начыбэзов лугэтинэ захындыр. Бурада бз'зи сезлэрин тэрчумэси ила занашы iiaahH да верилмишдир.

"Дэбистан"ын "Лугэт"и ушаглары дзрсликдэн кэнар jeHH, муррэккэб ваШдлзр му1*1итинэ чэлб едирди. Бу муЬитдэ hap бир гезри-анлашглы, забанчы ваЬидлэ танышлыг эбеэл мзтнлз, сонра исэ "Лугэт" васитэсилэ башлазырды.

Умумиззэтлэ,КХ эсрин эввэллэриндз профессионал лугэт китаблары-ньш та'сирина вэ деврун эдзби дил тэлэблэринз yjryH слараг, лугэт дэрслик вэ журналларын эеас елементинэ чеврилир. "Дэбистан"дакы кими лугэт "Икинчи ил" дзрслиз'инин 1912-чи ил бешинчи нэшриндэ верилир. Ьэтта сатирик "Молла Нэсрэддин" журналы да MyajjaH мэгамларда лугате мурачиат едир. "Дэбистан" журналы вэ "Икинчи ил" дэрслизи кэлэчак нэслин елми дунзакерушунун, дилинин - сез ehrajaTbiHbm, нитгинин тэк-миллапмэсинэ, инкишафына хидмат едирди, "Молла Нэсрэддин" исэ лугат-чиликдэн сатирик мэгсэд учун истифадэ едирди.

"Дабистан"ын лугэтиндзн аграз(эр) - гэрэзлэр, гэсд, душмэнлик, бэдхаЬлыг

(1906, N10)

рисан(ф) ^ - ип, кэндир, рзсн (1906, N9)

"Икинчи ил"ин лугзтиндан гэрибэ - тээччублу mej

фарш О"J* ~ д8Шанэчэк

- 15 -

"Молла Нэсрэддин"ин лугзтиндэн нитг - ja*ни беистилаГш - рус, "нитка" кими (ja*ни

сап кит) узун узады свз данышаг энчумэн ja'ни инчимэ мэндэн. Мэ'лум шездир ки бир

нечэ адам бир 1ердэ чем оланда орада бир инчик-лик чыхыр. Maha бу сзбзбдэн индизэдэк мусэлман ичиндэ бир iepa зыгышмаг кврудмэзуб (1907,№3)

"Икинчи ил" дарелизинэ 382 свзун лугати дахил едилмишдир. Бу "Дэбиетан"ын лугзтиндэки ваЬидларин тэхминэн japbicbi гэдэрдир. Гезд етдщимкз кими, мурналда араб ва фарс сегларинин (4 сездэн башга) тзрчумэси верилдизи Ьалдз, "Икинчи ил" дзрсл^инин "Лугзт"индэ эрэб, фарс, рус, Авропа, османлы сезлэри тэрчумз едшшр. Бир мэеэлани да гезд етмзк Еачибдир ки, "Дэбистан" журналында верилэн бутун ва-Ьидлэрин мэншэли кестэрилир, "Икинчи ил"дэ исэ бу з'охдур.

Сезлузун тэрчумэ системзшдз ва'пид принсип квзленилмир. Бурада сез-сез Ьэрфи тэрчумэ ила бэрабэр, аналитик тасвири ¡¡¡эрЬ-тэрчумэлэрэ да кениш jep верилир.

шаффаф (ар) ___¿li->¿- парлаг, буллур киби ¡neja бахдыгда о

бпри тэрэфи кэрунэн чис-мэ дезилир (1907, N%2)

I -

истихрач iâpj^y^1- б!ф hbjiîh ичиндзн азры бирикк чыхартмаг, нэтичэ чыхартмаг. Елми-нучумдан кэрдиши-заманын еПкамкны чыхартмаг (1907, КХ6)

Лугэтдэ мараглы чеЬзтлэрдэн бири изафэт тэркиблзринин тэрчумэсидир. Бу, изафэт тэркибинин ушаг дили учун зад олмасы вз изah едилмэсинин начиблизи мэнтигинин дзрк олунмасындан ирэли кэлир-ди. Иэафэтлзр эвзэлчэ там тэрчумэ едилир, сонра исэ тэрэфлэрик терчумэси верилир.

иксири-заэм ( эр) fC^y^'- базук кими ja, иксир-кимза, эззм-

эн базук (1906, 1Е18) барфи-с-эфид (фа) - аг гар, бэрф-гар, сэфид-аг

(1907, NX3)

"Дэбистан"ын лугати Ьэм тэрчумэ, Ьзм да изаКлылыг бахымындан бир нев негсанын е'тирафы вэ дузэлишидир. Бу негсан ондан

ибарэтдир ки, asjanmu вэ M3KTs6januibi утааглар учун тэртиб олунмуш журналын дилиндэ алынмалар, хусусилэ дилдэ ишлэк oлмajaн сэзлэр олмамалыдыр.

Бу луга? там системли лугэт олмаса да, езунун мусбэт вз елэчэ дэ чатышмазан чаИатлари ила истар вз девруна керэ, истарсэ да муасир дилчилик бахымындан MyhyM shaMHjjaT5 маликдир.

Икинчи фэсил журналын дилинин грамматик хусусиззэтлэринэ hscp олунмушдур. Фэслин башлангычында "ушаг дили вэ грамматика", "ушаг асэрлэриндэ грамматика анлззышы", "ушаг дилиник грамматикасы" кими мэсэлалэр нэзардэн кечирилир.

Бу фэсил морфоложи вэ синтактик хусусиззатлэри эЬатэ едэн ики Ьиссэдэн ибарэтдир.

Грамматик фактларынын тэЬлили ааманы Гам ушаг эдзбиззатынын дилиндэ морфодожи, синтактик эламэтлзр, Ьэы дэ умумиззэтлэ адэби дилин морфоложи вэ синтактик нормасы апарычы чэЬэт кими нэзэрэ алыныр. Бу-рада ики истигамэтдэ тэдгигат апарылыр: 1) Дилдэ демократиклзшмэнин нэтичэси кими хзлгилнк фактлары вэ ja данышыг дили эламзтлэри; 2) Нормадан кэнара чыхмалар: а) турк-османлы дили елементлэри; б) эн'энэви классик дил эламзтлэри.

Морфоложи гурулушда данышыг дили xycycnjзатлэри мухтэлиф катего-ризалар узрэ мухтэлиф шакилдэ тэзаЬур едир.

Умуьпизэтлэ, данышыг дилинэ мезл ики шэкилдэ олур. Биринчидэ Ьэддэн артыг ифрата Еарылыр, бу исэ дили лорулуга апарыр. Ушаг эдэби дили (бэдии efleöHjjaTbiH вэ мэтбуатын дили) учун лорулуг мусбэт нэти-чэ вермир. Икинчидэ исэ данышыг елементлэри эдэби диллз низама салы-ныр, ja'ни ушаг бирдэн-бира там нормалы, чилалы эдэби дил муЬитинэ дахил ола билмир. О hap кун ешитд^и данышыгын нитг сэлислизи учун тэКдукэси oflMajaH елементлэри илэ бирликдэ эдэби дили (нитги) мэнимсэзир. Бу елементлэрин догмалыгы нормадакы гануншнчин сэртли-зини азалдыр вэ кэлэчэкдэ дил нормасынын тэкмиллэшмэсиндэ фаап ишти-рак учун ушаг тэфаккурундэ асаслы зэмин Ьазырланыр. Елэ буна керэ дэ "Дэбистан"ын дилиндэ данышыг дилинэ мезлик икинчи шэкли эсас кетурулмушдур вэ мухтэлиф категоризалара кэра излэнмищцир.

-антур, -унтур. Муасир эдэби дилдэ ишлэнмэзэк диалектлэрдэ исэ пала да ишлэкл^ини caxflajaH сифатин азалтма дэрэчэсини ифадэ едэн шэкилчидир.^

1. ЯШирэлизев. Ааэрбаз'чан диалектолом^асыкын эсаслары. Бакы: Азартэдриснэшр, 1962, с.179.

- 17 -

Гышда гар чох олан дердэ ораньш Ьезванларынын туки дэ гар кими аг ва да агунтурдур. (Дэбистан. 1907, 2) ... о Ьезванлардан Ьансынын ки ранки бир аз чох гара декил ja бозантурдыр онлары душмзнлэр бир зз аз виру р... (Дэбистан. 1907, 2) -ымчы, -имчи.^ Сыра сазынын данышыг дшш илэ баглы бу морфоложи эламати "Дэбистан"ын мэтнлзриндэ -ынчы,-инчи шэкилчиси илэ паралел ишланмишдир.

Икимчи дырнаг бир ела пвздан амала кэлур ки о ин-санын ма*дэсинэ душсэ ма'дэдэ вэ багырсагда позгунлуг амалэ кэтурир. (Дабистан. 1906, Н% 7) Данышыг дили хуеусидзвтлэрини звундэ экс етдиран категоризалар-дан бири дэ эвээликдэрдир. Дил тарихинин мухталиф марЬэлэлэринда эвэзликлэркн ишанмэси илэ баглы здэби дилдэ данышыг дили арасындакы фаргли чзЬатлэр бу кун дэ эзуну квстэрир? Лакин онларын ишлэнмэ сарЬэдди артыг ма'лумдур, бэ'зи формалар адаби дил учун эламэтдар Ьадисэ Ьесаб едилмир. XX асрин аввэллэринда бела дил фактларындан паралел шэкилдэ истифадэ едилирди. Молланэсрэддинчилэрлэ тэ'лим-тэдрис адэбиззаты мэтбуатьшын дили бу чэЬэтдзн сечилирди. "Дэбистан" журналы да Ьзмин чэркэни тамамлазырды.

О, б£ эвааликлэринин чэм шэкди онлар, бунлар данышыг форма-лары илэ (олар, оннар, булар) бирликда ишлзнирди.

Ах балам, АллаЬ еэу оларын дадына имдадына чатсын, букунку базрам Ьермэтинэ. (Дэбистан. 1907,Ы%3)

Еунлар кедэндэн еонра он нэфэр агсаггалы палас арасында зпардылар булардан бир-икиси бир нечэ кундэн сонра вафат етди.^

Кар ики отагын арасында бир дивар собасы тикилубдир ки гышда булар илэ дарт отаг ва бир дэЬлиэ гызыр. (Икинчи ил. 1912, сэЬ. 15) Бирдзн 1чачы Мир МеЬди Элиага

1. Бах: К. Мирээзадэ. Аззрбазчан дшшкин тарихи грамматикасы. Бакы,

1990, с. 100-101.

2. Бах: М. Ширэлизев. Аззрбазчан диалектолокизасыньн асаслары. Бакы:

Азартадриснзшр, 1952, с. 183.

А)-У .^л/

- 18 -

рэис энчумэн бузурду кн: олан, будар на дур дезуб вэ загур-эн... (Молга Нэерэддкн. 1907, Ж 44)

Сифе-т, eaj, эвэзлнзнк данышыг дили шв элагадар гезд едилен фс-рмалары журналын насрле зззылмыш материалдарыны а'патз едир. Нззм давьшарьшда пэмин хусусиззэтлзрз раст калмирик.

¿Еурналда раст кзлдщимиз данышыг дили фактларындак бкри мзн.сак ЗЕЗзлкклэринш зенлук 'палда мана, сана шаклиндз ишлэнмзеидир. Seлинде мака, сана фсрмасы сагыр % сеси илэ элагздардыр. Бу хусусиззэта Агзрбазчан дилинин герб трупу ¡ШЕэлариядэ таеадуф еднлир.^

Гзрдашым Шзвги. Сана (Ьеч ешитмэдикимкз таза Сир cea евзлазэчэкзм. (Дэбистан. 1907,N2 2) _Тухлзмыз'уб гулаг верэсан мака ( СзЬбаг едзк езн мэнэ ( пэм мэн сенэ (о-—) (Дзбистан. 1906, 1). Бири деди: мана ( о.) ехтизар вериниз ки, куча ja чыхуб кефим ис-тэтен кими доланым (Дэбистан. 1906, NZ 2).

^вэглизин мана, сана шэклинин бела устунлузу бир тэрэфдзн данышыг дили тззаЬурудурсэ, динар тэрэфдэк jaau ан'экэсидир.классик-лэримигин дклиндзн автоматик олараг зерин зввалларина гздзр кэлир. Бу двврдэ артыг дэреликлэрдэ, журналяарда миллилзшмэ кедирди. Эн'энэ ез зеркни кутлэви тэлеффувэ верир, ушаглара бу кун сэелзнэн форма тзгдим едилир. Демзли, ики чур сэслзнмэ мевчуддур, лзкин эн'энз о гэ-двр кучлудур ки, муасирлизд там эмал олунмур,зени форманын ишлэнмзеи исэ ушаглара лазла ешшдо^и дилин орфографиjасыны ejpeTMajHH бир ишартысыдыр. Адаби дилин миддилэшм&еи - буну тзлэб едирди.

"Дебиетан"ьш нзшр олундугу деврдэ ушаг адэбиззатынын дилиндэ туркчулук мезли jyscaK услуб факты сазылырды. JvKceK услуб факты де-дикдз лору данышыгдан хали, шивзчилккдзк уэаг, нисбэтэк дэбдзбвли, нериалы ифадэ тэрзи нзе&рдз тутулур. Бу Ьалда охунаглыгы, емосио-каллыгы артырмаг учун оеманлы туркчесинин лексик вэ грамматик еле-ментлэриндэн дв истифадэ едилирди. "Дзбистан" журналында дзрч едилэн мэтнлзрин дили бизэ имкан верир деззк ки, бурада оеманлы туркчасинин елементлзри зуксэк услуб -факты кими езуку догрултмур. Лексик ваЬид-лзр кичик бир груп тэшкил едир. Морфоложи зламзтлэр нее муаззэн Ьалларда езуну кестэрир.

Османлычанын нуфуэ етдизи аеае eahs фе'ллэр вз авазликлзрдир.

1. Азэрбазчан дилинин гзрб групу диалект вэ шивэлэри. I чилд. Еакы, 1967, с, 92-99.

Журналын мухтэлиф услублу зазылары учун фе'лин индики заманда -.дор вэ амр шэклинин -алым, -алии шекилчилэри, I шахе чэмин з клэ ифадэ олунан формаеы характерикдир.

Тогри имиш ки чаГшл гэбилэлэри зенчилэр бела о гэдар гафасызлыглары ила тагрулугуну анлы^орлар да, ислам олузорлар. (Дэбистан. 1906, N15). Вачыларым, бир кара дзрин душунэлим, захшы фикир едэлим. (Дэбистан. 1906, Н%1) Виз нз гывылыз, нэ кумуш,лакин тогрузуэ, инсанлара тогру карунуруз, онун учун ги1матли1из. (Дэбистан. 1908, К%5) Журналын дилиндэ диггзти чэлб едэн г.усуеиззэтлэрдэн бири да иемин та'сирлик Ьалында -ны ва -¿ы формаларынын мувазилидидир. Саитлэ битзн сезлзрин та'сирлик Ьалда "з" елементини габул етмэси з'ени Ьадиез дезилди, лакин артыг XX зерин эзвэллзриндэ норма сэвиззэсиндэн дуимушду. Классик здэСиззатымыздан бэ'зи нумунэлэра нэзэр салаг:

Чэфащ ;|итзси гылдун, е] таш багырлу, бизэ Бзнум бу ыезлумэ, биллаЬ, взфа кзрэкмазми?

(Гази БурИанаддик) ххх

Г'удрэт гэндилиндзн атды дана 1 и, Енди левЬи узра тутду бина^и, Чунбушэ кэтиран чэрхи-фэнзди, Дидар иле мзЬзббэтз ешг олеун.

(ШаЬ Исмазыл Хэтази) "Дэбистан" журналынын Кем наср, Ьам да нззм нумуналэринда та'сирлик ¡-алый ^¿ы вариантындан истифадэ едилир: Эду гырар гапула Виз еЕдэ бихабэриа

(Дэбистан. 1906, Шб) Нэзмда оеманлы елементлэри чох вахт топлу Палда калзкир, Нэсрдз исэ еээиззэт бир гвдзр башгадыр.

ИбраЬим кэнддэ аклзшиб Рзащ кезетлззУР иди. (Дэбистан. 1907, Н%3) Ьавада балача меЬ, jeл олдуга веера гар нефт так Тутузы каЬ о тэрэфа, каЬ бу тэрзфэ вурурду. (Дэбистан. 1906, Ж4) Османлычакын те'сири бадии нэср дилинин милли а5татасинда се-

аилмез олур. Буна бир да ~лы шакилчинин Аззрбалчан дилинин мэЬэлли данышыга мэхсуелугу балка муэллэн гздар та'сир едир. МЭ'лумдур ки, бу кун да дилимизин герб трупу шивэлэриндэ саитлэ битэн свэлэрин тз'сирлик Ьалда ~лы шэкилчисини гзбул етмзси хусуашэти мевчуддур.

"Дзбистан" журналында ишлэнмиш эвэзликлэрлэ муасир девр эдэби дилинин авэзликлэр системи арасында кзскин фзрг зохдур. Зеас чаЬэт паралелликдир. Эдэби норма - данышыг элементлари парадедлилинэ ос-манлы туркчзеи учун характерик дил елементлэри гошулур.

Зйурналын дилиндэ тез нззарэ чарпан зламзт I шэхс тэкдэ ман'/бан паралеллилидир. Онларыа мухтэлиф матнлэрдэ ишлэнмэсиндэ ела бир систем вэ элзматдар чэЬзт лохдур. Бэ'зэн елни бир Ьекалэдз (мэтндэ) ¡там мэн, бир нечэ чумлэдэн сонра иеэ бан ишлэнир.

Ьзр каЬ бан ез хаЬкшлэримдэн биринисэ дэ эмэлэ кэтирмэк истесалдим лазым кэлурди ки, бу ики чэван-ларьш ... охулан агаларымын охумаг эзиллэтдэрини зилада едэм вэ бу Ьекалздэн мэним учун муассар олан лэзеат вэ фэрэндан ма' л ус олуб, шарик олмылалар. (Дэбистан. 1905, Ь'%14) Турк-оеманлы елементлэринин аз ва ла чох дарэчэдэ журналын ди-лина чекмаси двврун адэби дил проееси ила баглыдыр. Бу просеслэркн аб-павасы дилин гатларындакы умумтурк, елни заманда, Азэрбалчан дили учун архаиклзшмиш морфоложи ваЬидлзри jeнидзн норма сзвилласина галдырмаг истэлир, онларын ишлзнмз фзаллыгы артыр. Дилда элзнма, тэшелэнмэ емэлилЛаты заманы онларын (осмаклы елементлэринин) кзнара атылмасы дил учун угурлу олур.

"Дэбистан"ын материалларында дилин тарихиндэн кэлэн морфоложи дил фактлары да муэллэн л&Р тутур. Эслиндэ ан'энави дил елементла-ринин сахланыб иетифадэ едилмэсиндэ муэллифлэр здабилэшдирмэ мзгсадк излалирдилэр. Керунур, бу зилалылар классик дил заЬидлэринэ мурачиэт етмэклэ ики иш керурлзр. Биринчиси, мэтнин дилини классик дил мукаммэллилинэ лахынлашдырмага чалышырлар; Икинчиси,ушатдары улу бабаларыньш дили илэ таныш едирлэр —ушаг бклир ки, онун эчдадынын дилиндз Ьэмин хусусилЛатлэр олуб. Бурада башга бир иш дэ карулмуш олур - бу, методик ишдир, анчаг чох мараглы вэ шуурлу фэалиллэтдир:

1. Авэрбалчан дилинин герб трупу диалект вэ шивэлэри. I чилд. Бакы, 1957, е. 75-76.

бу кун ибтидаи Ьисеэдз тзЬсилэ jеки башлазан ушагларда бир аз сонра классик эдабилаты гаврамаг учун эсас japaflump.

Бела фактлара сифэтин мугазисэ дэрэчасинин, е1ни заманда, тэрзи -Ьэрэкэт зэрфинин -par, фе'ли багламанын -ибэн, -убан, -убэн шэкил-чилэри, о зеэзлизинин ол, Ьалланма, чэмлэнмэ эаманы о>а эвэзлзн-мэсиндэн эмэлэ кэлэн анын, анда, анлар еэ с. шэкиллзри дахилдир.

Елм охумаг мал чэм е;|лзмзкдзн сизз вачибрагдыр. (Двбистан. 1906, М%2) Охутубэн елм саЬиби оландан сонра лабудэн жзрзк Ьиндустанз таза бир joji тапам. (Дзбистан. 1906, М%5)

Ушаг Ьзман дзм дагарчыгында олан бир мигдар черак илэ панири чнхаруб ол шзхсз верди (Дзбистан. 1906, Щ7). Надан вэ ча1таллэрин ззЬмэт вэ чэфасына сабр едуб анлара jaxnM 30л кестэрмэк лазымдыр (Дзбистан. 1906, Н%3) Ьаггында данышылан шэкилчилэрин hap бири дилимизин тарихиндз фэал ишлэкаизэ малик олмушдур.

Сэн эсан ол, анам зсзн олсун, Мэндзн зекрак гадир сизз огул верзр. ( "Китаби-Дздз Горгуд") JypaK дэлук-дэлук алыбан налэлэр гылур,Дз'виси буна 33'ни бэнзм шимди Kajn-emr (Г. Буриакэддин).

Мунча дуа гылур бу кенул, гылмаз илтифат Ол бнвзфа мэкэр ким ешитмзз дуасин. ...Ким анкк japtra зузутек бир кули-Ьэмрасы зох (ZsTaji-i) Мисаллардан вз дезиленлэрдэн ajflbiH олур ки, "Дзбистан" ушаг журналы олса да, двврун классик дил зн'знзсиндзн азад ола билмэмиш, орада ушаг дили учун эламэтдар сазылмазан, эдэби нормадан кзнара чыхан дил xycyci-ij ззтларинэ 30л вершшппдир.

Журналын дилинин синтактик хусусизззтлэри "Услуби белку, Чумлэ Ь.зчми", "Бздии диалоглар"j "Суал чумлзлэри", "Публисист мзгалзлзрин синтактик бичими" башлыглары узрз -тэдгиг олунур.

Аздындыр ки, ушаг нитгинин тзмэли сафлыг вэ садэликдэн зараныр. Сафлыг -- ушаг дилинин хэлгилиjидир. Садэлик -- асанлыгы, чевикл^и-дир. "Дэбистан"ын дилини нзззрдзн кечирдикдэ бу ики эсас- амилин бутун дил гатларыны зЬатэ етдизини кермэк олур. Бела ки, экэр се'пбэт дилин лексикасындан кедирсэ, бурада лугэт фондунун милли, анлашыглы ваЬидлзрдэн тэшкил едилмэси эсасдыр. Морфолоки системдэ да

Г.ЭМИН принсип ИЗЛЭНШНф. Вир Г5Д5Р мурэккеб ИШ сиктакспсин узэрИНЗ душур. Дилин материалы мзЬз синтакеисин васитэсилз динамика гаааныр, нитгэ чеврнлир.^

Ма'лумдур ки, hap бир дилин фикри ифадэ еден, нормалашмыш фэрдп чумла гурулуду, синтакгик дузуму вар. Бу дузум позулдугда чумла ар-тыг 'пэмин дилэ мэнсублугуну ктиряр, нитг чэтинлэшир.

Чумлэдэ милли ЕаМдя&ре вз морфйлокидада эеасланан чумлэ уэЕлэри - баш бэ икинчи дэрэчзли узвлзр, окларын ифадэ васитзлэри, еез бирлэшмэлэри, елэчэ да, чумлэ узвлзриник сыраланмаеы еинтакеиеик миллилиiинин есае кеетэричилернкдэндир.

Ушат дилинин (ушаг эдаби;паты, журнал ва дереликлэри) синтакеи-сикдэ икинчи асас- фактор садзликдио. Оинт-аксиедэ садзлик чевиклик, чевиклик исэ - асан охунуш, тзлэффуэ дункуллуду, анлама темпи демзк-дир. Бу еадэдик чумлэнмн гурулушча кеву вз чумла Ьэчми ила сых баглы-дыр. Бела бир чевиклиди даратмакын ]олу исэ ушаг ниттинин аз сезлу чумлзлэрини, данышыг акты иле бэглы чумлэ типларини, кундэлик унсиддэтдэ ольн чумлэ гурулушларыны ушаг здабиддатынз кэтирмэк, он-лардан дерли-дериндэ истифадэ етмэди бачармагдыр.

"Дэбистан"ын хидмэти Сир да ондан ибарэт иди ки, о, нормалы здаби дилин инкишафьна бачардыгы гздзр кемак едирди, сечиб гаддада салырды. "Модла Нэсрзддин" дилинин лорулугу иле,"Фудузат" исэ кзнара медли ила милли эдэби дил нормасынын инкишафыны музjтак гэдэр лэнки-днрдк.

Журналын сэ'пифалариндз мухтзлиф услуб нумунэлэрина - бэдии, ел-ми,публиеист,рзсми дазылара дер верилирди. Бу нумунэлэрлэ "Дебистан" ушаг мэтбуатынын дилинэ дени эдэби норма кэтирилирди. Бу корманык маЬи j jэти ондан ибарэт иди ки,ушаглар учун дазылан hap бир нумунэдэ, истэр бадии, елми, истзрсэ да публисист олсун, орада муэддэн ушаг пэдди кеэлэкилмэлидир. Бу дед план ушаг Ьэдди дилин бутун грамматик гатларыны еЬате етмэлидир. Бэдиилидин ушаг Ьэдди - ушагын даш сэекд дэсини нэззрэ алмаг, ушаг тэфэккуру илз гавранылмадан кениш тэсЕирлэр, классик мубалигэлзр, тзшбеГшэр, силсилэви бзнзэтшлэр ва бу кимк елементлэрдзн уэаглашмалы,hap бир бздииликдэ знлаиыглылыг нэзерэ алынмалы иди. Jam сэвиддэси вз билик даираси нэзэрэ алынмагла

1. Бах: Актуальные проблемы психологии: Сборник статей. М.: Изд-во Московского Университета, 1970, с. 69.

елми услублу лазыларда ишлэк олмалан терминлэрэ, дэрин елми изаЬлара евтизач зохдур. Елми мз'лумат ушагын анлалачагы тэрзда,бз'ззн дэ ¡пзд-дзн артыг еадэ шэкилдэ изаЬ едилир - тэки ушаг баша душеун. Бу да елмшшзин гавранмасында ушаг Ьеддидир. Башга услуб нумунзлэри дэ бу сэпкидз верилирди.

"Дэбистан" курналындакы мзтнлэрин сиктактик гурулушунун тэд-гигинэ о нумунэлэрин услуби белкусу кениш имкан зарадыр, Бела ки, орадакы бэдии, елми, публисист зазьшар езлэринин мззмун вз форма хусусиззэтлэри илэ бир-бириндэн фзрг лендами кими, Ьзр бир услуб нумунэлеринин ез тзркибиндз дэ груплашма вэ муэ^эн белку кедир. Бэдии нзср нумунзлэри вэ публисист мэгалэлэр хусусилэ бела белку сэрбзстлизкнэ маликдир.

Бэдии нумунэлэр ики трупа азрылыр:

1. ТэЬкизэ, Ьека]э типли нумунэлзр

2. Диалог, мукалимэ шаклиндз гурулан нумукзлзр

всрин эввэлэринда бэдии услубун асас елементлериндэн бири XIX эсрдэн башлалараг тэкдаллзшэн бэдии нэсрин XX эерин эввзлариндз зени шэкилдэ инкишаф етмзси иди. Бу инкишафда зсас истигамэт бэдии нэсрин аввэлки атрибутлардан хилас олараг^ классик формасьшдан узаглашараг, сада вэ хзлги бир дилдз инкишаф етмэси иди. Онун бу кезфизззтлэри газанмасында "Дэбистан"ын, елэча дэ бутун ушаг дэрсликлэри еэ жур-налларынын базук ролу олмушдур, чунки бэдии нэсрин еадэ умумданышыг актына табе едилэн илкин вариантлары маЬз ушаг эдэбиззатында за-ранмышды. Бу, бир тарэфдэн, эдэби дилин норма системиндэ баш верэн дэзишикликлэ элагзли идиса, икинчи тэрзфдан, буну ушаг нитгинин физположи инкишафы сэнэткарлардан талэб едирди. Нумуна кичик зашлы ушаглар учун нэззрдэ тутулурса, орада ;)ыгчамлыг даЬа мунасибдир. Мэктабзашлы ушаглар учун тартиб едилзн, ]азылан асэр исэ езунун да!ча мука.?,мал чумлэ гурулушу вэ Ьэчми ила сечилкр.

Тагжизэ типли бэдии нумунзлзр там шакилдз ушаг нитги тэлэблэри уаэриндэ гурулурду. "Дэбистан" дэрч едилдизи заман артыг бу тэчрубе вар иди, чунки ондан эввзл тартиб едилзн "Вэтэн дили", "Икинчи ил" дэреликдериндэ, "Бэеирвтуд-этфал" топлусунда бэдии услубун бу голу - ушаг нитги ус лубу ез имзасыны вурмуш, зерини тутмуеду.

1. Бах: Т. Начызев. Азарбазчан эдаби дили тарихи. II Ьиссэ. Бакы: Маариф, 1987, с. 32, 34.

"Дебиетан" журналынын да тэ1жй]0,нагыл типли бздии кумуквлэрин-де бу зн'знэеи дере лик, дили кеэлзнилир.

Толдакы эзнанз мзчлисдз kyj кзлэк чох иди. Ичэркдзн гавад саси ез арвадларын галмагалы жзлир иди. Чефэр арЕадлар ичиндэ анаеын кэруб онун jакына гсетди. Еалача orar арвад, ушаг илз долу иди. Гыэлар, кзлинлзр злван-злван либасларда эллзри Ьэналы гашкзз-лэри веемэли бир-биринэ гарышуб гармагарышыг гышгыра-гышгыра данышыб кулушурлэрди. Ики нзфзр еаззндз арвад гавал чалуб бимэ'на маЬнылао бзркдзн чыгырыб oxyjyp-лар иди. (Дэбистан. 1906, N%6) (S чумлз, 57 сев) XIX зерин сону XX зерин аввзлариндз he jara ззрурзт кими форма-лаиан ушаг эдэбйлаты, дзрелик вз гкурналларынын дилиннн синтакеиси (бздии уелуб нумунэлэринин тимеалыкда) букуккундзн бир о гздзр дв фэрглэнмир.

Бир дзфэ Бала Пэлэнклэ чох ити ахак сзрЬзд чазынын ^акындак кечирдим. Бирдэн ит jepa jaTbtö бзркдзн зинкилдзмэзэ башлады. Мен о саат кагыз-гзлзм чыхартдым вз "Пзлэнк душман изи тапмышдыр" -еезлзрини jasдым. Элимдвки зэнбилдзн "телефон" адлы кз^арчини чыхардыб, кагыэы онунла гаровул дзстесинэ кзндэрдим. Лолдашларым тез KSMâja кзлдилзр. Изи ту-туб KETMajô башладым* (о чумлз, 50 еез) Демэли, ушаг эсэрлэриндэ Ьечм тзхминзн 1,2-дзн 15,20 арасында ces ола билэр. вкэр бурада сез сыраеы, «умлэ узвлэри милли дилин грамматик ганунлары сзвиттзсиндедирсз, чумлз узвлэринин ифадз ва-еителзри милли ваЬидлзрдзн - еез бирлэшмаларнндзн ибарзтдирсз, бу-тевлукдэ чумлэ гурулушу садз вз мураккэблитикдэн аеалы олмазараг да-нышг аЬенкинэ jахыкдыреа, бу, ушаг дилинин синтакеиси учун нормал чумлз Ьзчмидир.

TehKHje, нагыл у&вриндэ гурулан бздии нзср нумунзлзрикин тарки-бккде мухтзлиф ее'пбзтлзр, диалоглар, суал-чаваблар, васитзли вз ваеитэсие нитг елементлзри кениш ишлэдилир. Тэбии ки, там диалоглар-дзн ибарэт нумунглэркн ее-асы меЬз Ьзмин мзнСзлзрдз rojyjiyp. Бир мз-сэлэ дз нар ки, те'лкм-гзрбилэ прос-ееи згу башдан-баша музллкм-

2. j. Кэримов. Оху. Икинчи синиф. Бакы, 1994, с. 45.

шаккрд, шакирд-шакирд, Еалиделн-шакирд уксил]зтиндэн ибарэтдир вз истзнилзн фикри, иде^аны ушаглара чатдырмаг учун бела диалоглар зс-а-еында ларадылмыш бэдии мзтнлэр элверишли васитэдир. Мараглыдыр ки, тадгигатчылар дилкн инкишафьшык диалогла злагздар олдугуку г~лд едирлер. Бу чэЬэтдэн Л. 3, Шербакын ашагыдакы фикри диггэти чэлб едир: "Диалогда лени сезлэр, формалар вз тзркиблзр логрулуб Ьаеырлакыр, мухтэлиф психодо.чи вэ физиоложи факторларын тэ'оири Ьаггында деи-мэн hap шел диалога аиддир вэ бу факторлары елр&нмзк HCTSjSH шэхс дилин пзмин тэеаЬур формасына мурачиэт етмзлидир".^

XX эсрин евЕэлзриндз "Молла Нэсрэддин" вэ лаэыларында букдан кстифадэ едирди. "Фу j уза?" дэ es невбвсиндз тзмтэраглы, взунзмзхеуе чумлэлэрлэ фэлсзфи фикирлзрини чатдырмаг учун бела усула мурачиэт етди.

Цурналдакы диалоглар мухтэлиф jam сзви;; лзларики зЬатэ едир. Орада кичжлаады мэктэб ушагдарыкын, Камин ушзгларла музллимлзрик, белуклзрин, валиделнлэрлэ ушагларын, елзчэ дэ белуклзрин «з арала-рындакы, билаваситз тадрислэ, ушагларла баглы диалоглары верилир. Мэ'лум мэеэлэдир, еепбзт «кар диалогдан, данышыгдан кедирсэ, бурада биеим учун мзрзглы олан сиктактик элчулер дэ мзЬз данышыг синтаксиси уээриндз гурулачагдыр, чумлелэрик типлэри, гурулушлары, Ьэчми бу данышыг гзлибинз салыначзгдыр.

Суал чумлалэри ушаг нитгиндз эеаелы jepsr олан синтактик ваЬид-дир. Ушаг тэфаккуру даима суаллар догурур. Налатда кердуклзрк ирили-хырдалы hep шел ушаг белниндз суал формаеыкда экс олунур. КЧуковски догру олараг jaabip: "Упагык sehKH инкишафы бизэ кз гэдзр дэлишкзн вэ энлашылмаэ керунсэ де,унутмамалылыг ки, 2 лашьгадан 5 jama гэдэр ушаг л ер курвсинин эн ишкенчзверичи махлугудур вз онун вердиjи суаллар, онун лорулмаз бе^нинин этраф му'пити тез дэрк етмэк кими взрури тзлз-батындан ирэли кэлирР'^

Тэсадуфи делил ки, ушагда hap Ьансы бир ма'луматы меЬкзмлэндирмэк учун елверишли усуллардан бири дэ суал-чавабдыр.

Суал чумлэлэри, мвнзусундан асылы олмалараг,"Дэбистан" журналы-нын бутун бэдии нумуналэриндэ вар. Нэзм вз heKaje типли бэдии нумукэлэрдэ hap чур - ади мэишзт суалларындан, Ьадисзлэрлэ, мухтэлиф

1. Бах: Ф. М. Arajesa. ШифаЬи нитгин синтаксиси. Бакы: Маариф,19?5,с. 16.

2. К. Чуковский. От двух до пяти. М.: Детгиз, 1952, с. 111.

фикирлэрлэ вэ а. илэ баглы суаллара раст калирик. Бунлардан фэргли олараг диалог шэклиндэ зазылан мэтнлзрдэ суаллар хуеуси мэгеэд излэзир, эксэрэн да кениш шзрЬ тзлэб едир.

Огуд - Бас бу кердукумуз куллэр Ьамысы бир чинсдан олдуглары Ьалда бунлар ачьшыб, амма о бириеилэр Нала ачылмамьан-лзр. Буна сзбэб нэдир?

Ушагын еуалларына атанын чаваблары да езни гурулушда, мазмунча фэргли верилир. Такчэ еинтактик чз}1этдэн дезил, лэкеикасына керэ дэ мараг догурур.

Ата - Бали огул, бели,бела шедлэрдэн икеан кэрзк ези ичун ибрет алмаг лазымдыр. Имди билирмиезн бу Ьалда сэн да о кезэл кердуклэрин балача хырда-хырда агачлара бэнзэ-зурс-ан? Экер ман дэ саки ез }талына, ез кефинз, ез бил-дикинэ бурахеам, о кзруб хошланмадыгын вз бэлэнмэдикин агачлар кими оларсын. Амма бах кзр ман дэ сана захшы та'лим на тэрбизэ вермэк учун мзетзбэ вермишэм. Орада сэнин мэ'луматын, биликин артачагдыр, (Дэбистак. 1906, 15)

Илк верилэн суаллардан адама ела кэдир ки, оеЬбэт тэбизтдэн кедкр. Чаваблар бу фикри башга еэмтэ денэлдир. Тэбизт билаваситз дидактика, а-э'лимлэ элагэлэкдирилкр. "Агач, кул, чине, багбан, гуллуг" кими тэбиэтэ аид лекс-ик ваЬидлэр "езлига, низам, ибрэт. та'лим, тэрбизэ, мэктеб, билик, мэ'лумат, муэллим" кими ваЬидлэрлз евазлэнир. Ушаг душунчзеикдз тэбизт бэ инеан мугадкеэ обдентине чев-р.члир, еднилещирилир. Ма'лум олакдак ыэчЬула керпу чзкилир. Матери-да вэ тэфаккур ва'пдэти заракыр. Лекеик а.здынлыг ва еинтактик еадзли-дин умуми а'панкиндэн ушаг реал Г^ат пагтында, онук мадди вз мэ'нзви терэфи паггында биликлэр алыр.

"Дэбистан" журналындакы бздии эсэрлэрдэ эдэби дил еин-таксиеи-нин ушаг дили нормаеы тэкмиллэширди, публисист мэгалэлзрин дилинда иса классик дил Спитакеиси дашама емруну узадарды. Кзмин мзгаззлэрда умумиликдэ эдеби дилик нормаеы кэзлэнилеэ да,бздии мзтнлэрлз мугади-еэдэ фэргли чеЬэтлэр шкарланырдн.

Еу чз'пзтдзн "Дэбиетан"да дзрч едилен публис-ист мэгалэлэри синтактик хуеусидзетлэрине керэ 3 група азырмаг олар.

1. Ушаг дили нормас-ына табе едилэнлэр.

2. Синтакс-исиндэ эдаби дилин классик тэваЬурунэ дахын оланлар.

•5, Османлы туркчасинин тэ'спри илэ лззыланлар. йкинчи труп мэтнлэри биринчилэрдэн фзрглзндирэн зсас аламэтлэр-дан бири изафэт теркиблэриндэн истиенасыз исткфадэ едилмаеидир. Статистик Ьесаблзмалар да буну тесдиглэлир.

ЗЕурнадын 1907-чи ил З-чу намрасиндэ дзрч едилэи мэгаладз 30, 7-чи немрэдэ 16, о-чи немрэдэ 16 изафзт, бунларла мугалисэдэ 1907-чи ил 1-чи немрэнин бздии мзтяиндз чэми 4, Э-чу немрэдэ исз так бир изафат - кемали-меЬрибанчылыг - ишлэнмишдир. Экс эр бздии мэтнлзрдз бир дана да олеун изафет ишлэнмзмкшдир. Елми мэгалэлэлзр да бу чэЬетден публисист мегалэлэрдэн сечилир. Мэе.: 1907-чи ил 2-чи немрздэ верилан елми мэгалэлэрда 2 изафэт ишлэнмишдир. Гезд едэк ки, р.ачминэ кера онлар арасьшда кзскин фэрг зохдур.

Эслиндэ ушаг нигги учун изафэтлерин, хусусилэ, гелри-анлашыглы изафэтлэрин чохлугу нормал Ьал делил, лакин мэсэлэзэ Сашга тэрэфдан дэ бахмаг тзлэб олунур. Публиеиетикз кутлзвилик демзкдир. Журнал сну Ьазата кечирэн вас-итэдир. Тэдрис проееоиндэ дэ мэтбуат органы ез йшкни керур. Эк&р "Дэбис-тан"ын бадии нэ елми нумуналэри ушаглар учун идке&, публшист мэгалэлзр Ьам ушаглар, Ьзм валид^нлэр, Нам дз муэллимлэр учун зазылырды. Бу мэгалэлзр муаллимлэри билаваситэ исти-гамэтлзндирирди, оклара алана мз'луматлэр зэрирди, ушагларла нечэ нитг иши апармзг лазым олдугуну кавэрэ чатдырмзга, зардым етмэзз ча-льшырды. Еир свела, "Дебистан" Ьзм ушагларын, Ьэм дэ муэллимлзрин журналы иди вэ бэ'зи мэ'луматлар 'пэм да муэллимлэр учун нэвердэ ту-тулдутундан, артыг иетэр-иетэмэз ушаг дили нормасындан кэнара чыхы-лырды (нсрмадан канара чыхмз 'факты).

Анын сазлэри таезввуфи-Ьзгиги узаринэ ваге олмуш-дур, эЬли-тэсаввуф Ланында дивани-Ьафиздэн мэЬбуб диван зохдур. (Дзбиетан. 1907, 14 7) Ьар Ьалда кичик^зашлы ушаг тэфэккуру эгыр елми зуклу эчнэби заЬддлэри гаврамагда ачиздир. Бу фактдыр ки, изафзт тзркиблзри классик дил таеапурудур, бу исз классик чумлэ гурулушуна апарыр - Ьамысы бирликдэ классик эн'энэви синтаксисин горунмасы, муЬафизэси демзкдир. XX эерин ушаг бадии нэсринин дили эдеби дилин классик бу-ховларындан азад олмага чалышыр, Лени, эчнзби елементлзрдзн тэмизлешшш милли дил ганунларына сезкзнзн бир синтаксис тарадырды. Бадии. наср дилиндэ бу просес сур'зтлэ кедирдисз, публисист ушаг дили лзнккма дар, фасклвлэрдз ирэлилаз ирди.

"Дэбистан" иурналынын II труп публисиет мзтнлзри учун характерна ояан, ушаг нитгини агырлаидыран, гаврамз сур'зтини лзнкидек еламзтлзрдэн бири грамматик чзЬэтдзн дузкун гурулмазак чумле типлэри вэ елчусуа кениш чумлзлзрин ишлвнмзеидир. Мэтнлэрдэ бел? чумлзлзрдзк истифадз едилмзси бир з^^'Дэн зн'энзви, девракыкы кечирмиш чумлз тип-лэринин берпаеы yahди кими, дикзр тзрзфдзн ис-з, еэнзткарын дил хэтаеы, услуб гуеуру кими изаЬ. едилмэлидир.

Елм вз тербизезз рагбзт кестзрмзк илэ нзикки вали-дезнлзриниаи зеунуздзн разы едиб бэлкз дз еэ мил-лэтинизи хошнуд вз бзхти.тар едзрсиниз. (Дэбистан. 1905,

î-;%S)

Эмма бундая сонра ишниз ¿«лныв сез илз олмузуб, не' лумат-ынизы jaxüH змзлиниз илз башгаларына дз захшы вэ кзвзл гэ'сириниз олачагдкр. (Дзбистан. 19D5, Ж 1) БаЬнддзр арасыкда грамматик уалашма негсаклыдыр.

Нукэмалар де]иблзр: "бир T-êp6Hj5 вз тэ'лимли ака jya ызктзб муелдиминдзн зфезлдир" чунки ушаг Ьзмз вахт анаеыныя ]з.нын-да олдуту учун биихтизар esуну hap ишдэ вз змзлдз она ох-шадызор, ушаг нзсиЬзт вз гуру сеэлз тэрбиззли оламаз. чунки свзун тз'с-ири эмзлин тз'сири кйСи ола билмзв, ока керз ки, ушагын квзуну.н гйбагьшдакы пие вз кеззл Ьзрзкзтлзр вэ змзл-лзр дэрЬал онун башьшда нзгш баглызор.бена бзр ин ушаг а чох кзсиЬ.зт вермзкдзн иез онун атрафында олан зшхаолардзн вахт-6*?eäxt анбаак ¡¡^ани-диггэт бз тз'лим-тэрбизэ Ьекмлзринэ мувафиг олан кзазд Ьзрэкэт нз змзллзри буруг етмзеи зфззл-дир. (Дзбиетзк. 1905, !•!% 1) Яяк бахыэда hep aie J умуми грамматик газдеиа узгундур, мззмун анла!£ь!глыдыр. Хаяг пикмзти илз баилатак чумладз Ьзмич фикир бир кечз мэрЬзлздз даьэм *тдирилир вз музллиф тввсизвси иле тамзмланыр. Анчаг мзезлэ бурасындздыр ки, фикрин битмэси, чумлэннк ифадз едилмзеи учун бир дзгигззз jaxKH, -техминзн 40 сакитз нитг акты ичра олунур. Бир-биринз гарышшш баш ъз будаг чумлэлзрин охукушунук фа-склйскелкзини д'/гкун апарылмазан дургу ишарзси эмзлиз;>аты чвтинлашдирир. Беркул звззин^ бз'ги зерлзрдэ кегт-з гозулмалы, фаеилз едилмзли иди. Fehajeî, зчкзбн грамматик гзлиб дз бу чаркэ<в гошулур - б^на бар ин, вахт-бевахт. Чумлз тамамланакадзк кз^с кзсилкр, ес-на чатана гедзр звбзлки фикир jS/waH чыхыр.

Бутун бу фактлар кестзрир ки, Седин нзер дилп илэ "Дзбистан" здзби дилин чанлы халг дили зг-ае-ында :<?нидзн гурулуб формалзшмзсында фэал, ардычыл иштирак едэрэк заманьи дил ахаркнда за чыгыры илэ ирэлилэзир. Онун публисиет дил к ис-з ^к'знэви кеклзрдэн вэ мухтэлиф дкл тэ'сирлзриядэн бирдзн-Сирэ уэаглаша билмззиб, бу ишз там гуввэ илэ гошула билмир. блбэттв, вэ joлyнy тапыб онунла аддымламаг да базук пунэрдир.

"Кэтиче"дэ эсас муддзалар умумилвидирилир, маддэлэрлэ зекунлаш-дырылыр.

Дисеертасизанын мввзусу ила баглы ашагыдакы эсэрлэр чап олун-мушдур:

1. XX эсрин эзвэллэриндэ ушаг есзрлзринин дилиндэ морфаложи норманын музj jэнлзшмэеи. - Турк диллэринэ дайр етимолож вэ тарихи морфолош тэдгиглзр. Елми эсэрлэрин тематик мэчмуеси. Бакы: АДУ нзшри, 1987, с. 76-79.

2. "Дэбистан" илк педагоги «урнаддыр. - Кунэш. 1991, NX 8, с. 8.

3. "Дэбистзн"ын лугзтиндз семантикакын наээрз алынмзеы. -Семантика мэсэдзлэри. Бакы: БДУ нзшри jjaTH, 1993, с. 28-30.

4. Лугатлзрин нитг инкишафында ролу: "Дэбистан" журналы нумунесиндэ. - Дил вз адзбиз jaT. Елми зсзрлзр. I бурахылыщ. Бакы: Иршад, 1993, с. 26-32.

5. "Дэбистан"ын дилиндэ эвззликлзрин ишлэнмэси. - Аспирант ве канч тэдгигатчыларын ЕДУ-нун 75 иллизинэ hscp олунмуа елми кснфрансынын тезислэри. Бакы, 1S94, с. 37.

6. "Дэбистан"ын дилиндэ чумле Ьзчми. - Дил вз эдэбилат. Нэзэри, елми, методик журнал. 1S97. П% 2, с. 25-28.

Язык датского журнала "Дебкеган"

Диссертация посвящена исследованию языка первого образца детской печати - журнала "Дебистан".

Цель исследования - лингвистический анализ журнала, а также определение языковых норм учебников, детской художественной литературы и детской печати на фоне общелитературного языка данного периода.

Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

В работе словарный состав журнала исследуется в сравнении с языком детских произведений, написанных в начале века, а также с точки зрения национальном и народности; факты уточняются на основе статистических данных; отличается соответствие языка этого журнала требованиям детской речи.

Анализируется и дифференциация содержания его словарного состава.

В диссертации проводится также морфологический и синтаксический анализ языка журнала "Дебистан"; выявляются характерные языковые факты, определяются нормы детской речи по всем языковым ярусам.

В процессе исследования наряду с рассмотрением психологических основ детской речи определяются и языковые нормы детской печати с теоретической и практической точек зрения. Учет научных психологических особенностей детской речи в формировании языка учебников подтверждается фактами. На примере конкретного периодического и печатного органа обобщаются лекеико-фразеологические и грамматические признаки азербайджанской детской речи.

Language of the children's journal "Dabistan"

The dissertation is devoted to the study of language of the first model of the children's press - the journal "Dabistan".

The goal of the research is the linguistic analysis of this journal and determination of the linguistic standards of the textbooks, children's books and children's press in the light of the general literary language.

The dissertation consists of "Introduction", two chapters, "Conclusions" and bibliography.

In this dissertation the vocabulary of the journal is studied in comparison with the language of the children's books, written at the beginning of the century, in the light of the nationality.

The author makes the facts more precise on the basis of the statistic datas, notes the correspondence of the language of this journal to the standards of the children's language and analyses the content differentiation of its vocabulary.

The dissertation contents morphological and syntactic analysis of the children's journal "Dabistan". The author reveals the typical linguistic facts and determines the standards of the children's language through all the linguistic storeys.

During the research are examined the psychological principles of the children's language and determined the linguistic standards of the children's press from the theoretical and practical points of view. The consideration of the scientific psychological peculiarities of the children's language in the formation of the language of the textbooks are confirmed by the facts. By the example of the concrete periodical and printing organ are generalised lexical-phraseological and grammatical signs of the Azerbaijan children's language.