автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Языковые и стилистические особенности ранней художественной прозы Гаяза Исхаки

Текст диссертации на тему "Языковые и стилистические особенности ранней художественной прозы Гаяза Исхаки"

$1 : ОН ~ 7 су У " Э

Казанский государственный университет

Губайдуллина Гульзара Фазулрахмановна

ЯЗЫКОВЫЕ И СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАННЕЙ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ПРОЗЫ ГАЯЗА ИСХАКИ

10.02.02. - Языки народов Российской Федерации

(татарский язык)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель — Заслуженный деятель науки Республики Татарстан, доктор филологических наук, профессор, академик Российской академии Гуманитарных наук

Хаков В.Х. л

5ЩГ

КАЗАНЬ-2001

Казан дэулэт университеты

у

Гобэйдуллина Гелзврэ Фазылрахман кызы

Гаяз Исхакыйныц башлангыч чор рщатына караган сэнгатьле прозасында тел Ьом стиль узенчэлеклере

10.02.02.—Русия Федерациясе халыкларыныц теллэре

(татар теле)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дорвж;э алу ечен башкарылган диссертация

Фэнни житэкче — филология фэннэре докторы, профессор, Россия Гуманитар Фэннэр академиясе академигы, Татарстан Республикасыныц атказанган фэн эшлеклесе В.Х. Хаков

Казан—2001

Эчтэлек

Кереш..........................................А

Беренче булек. г.Исхакый ижатыньщ башлангыч чорында

язылган сзнгатьле проза эсэрлэре теленен фонетик Ьэм морфологик узенчзлеклзре.......................15

1. XIX гасыр ахыры - XX йез башында татар здзби теленен торышы...............................15

2. Татар здзби теленен усешендэ Г.Исхакыйныц роле.......19

3. Г.Исхакый зсзрлэрендэге фонетик узенчэлеклэр...........

1.3.1. Г.Исхакый эсэрлэрендэ су зык авазлар системасы Ьэм аларнын язуда бирелеше..............28

1.3.2. Г.Исхакый эсэрлэрендэ тартык аваз узенчзлеклзре.........................44

4. Г.Исхакый прозасынын, морфологик узенчзлеклзре..........63

1.4.1. Исем суз теркеменэ хас булган грамматик категориялэрнен, кулланылышы................64

1.4.2. Фигыль суз теркеменен, кулланылышы.........SB

Икенче булек. Г.Исхакый зсзрлзренен; сузлек составы..........ios

1. Г.Исхакый эсэрлэренец теленз лексик-семантик анализ

hsM аларньщ классификациясе..................107

2.1.1. Терки нигезле сузлзргз лексик-семантик

анализ............................109

2.1.2. Г.Исхакый эсэрлэрендэ гарзп-фарсы. алынма-ларыньщ кулланылышы Изм аларга лексик-семантик классификация.................//5"

2.1.3. Эдипнец прозасында рус теленнэн h3M аньтн ama Конбатьтш Европа теллэреннзн

кергэн сузлэр.......................128

2. Эмоциональ-экспрессив сузлэр..................ß7

3. Гади сейлэм сузлере Ивм диалектизмнар..........140

2.3.1. Гади сейлзм лексикасы.................ш

2.3.2. Диалектизмнар......................т

©ченче булек. Г.Исхакый проз-асыныц стилистик узенчзлеклэре . . . ]52

1. Г.Исхакый эсэрлэрендэ портретларны бирудэ,

предметларны Ьзм куренешлэрне тасвирлауда кулла -

нылган сурэтлзу чаралары....................../57

3.1.1. Гаяз Исхакый прозасында сэнгатьле сурэтлэу чарасы буларак чагыштыруларныц кулланылышы........................

3.1.2. Г.Исхакый эсэрлэрендз кулланылган мета-фораларнын, стилистик роле, эдэби эсэрлэрнец идея-эчтэлеген ачу, образ

тудырудагы узенчэлеге..................^

3.1.3. Эдипнен сэнгатьле прозасында образлы сыйфатлаулар......................до

2. Г.Исхакый ижатында синонимнарньщ роле.........jS?

3. Г.Исхакый эсэрлэрендз фразеологиянен стилистик

кулланылышы...........................200

3.3.1. Г.Исхакыйныц фразеология елкэсендэге яцалыгы . . 208

3.3.2. Г.Исхакый прозасында мэкаль Ьзм эйтемнэр эстетикасы.......................¿10

es

Иомгак..............................

Эдэбият.....................................22$

Кушымта......................................2А0

Кереш

Татар халкыныц тарихын, иж,тимагый тормышын, бигрэк тз тел, эдэбият Ьзм фэлсэфи фикернед усешен Г.Исхакыйдан башка куз алдына китеруе мемкин тугел. Ун елдан артыграк вакыт эчендз татар деньясында бу эдипкэ менэсэбэт удай якка узгэрде. 80 нче елларнын, урталарына кадэр Г.Исхакыйньщ эсэрлэред укырга, хэтта аныд исемен дэ телгэ алырга ярамады.

Ул озак еллар буенча халык дошманы, сатлык ж,ан, буржуаз идеология колы буларак бэялэнэ килде. Аныц исеме эдэбият тарихыннан сызып ташланды.

Сиксэненче еллар уртасыннан илдэ башланган узгэрешлэрнед меЬим идеологик нэтижэлэреннэн берсе халыкларнын, тарихи-мэдэни уткэнен гад ел чагылдырырга мемкинлек ачылудан гыйбарэт иде. Шушы яда шартларда татарныц да куп гасырлык тарихын дврес яктыртуга игътибар артты. Шул нигездэ бу тарих уткэндэге тыю-чиклэулэрдэн арынып, тулырак курсэтелэ баш лады. Шуньщ бер нэтиж,зсе буларак, барлык шартлы киртэлэрне ватып-жимереп Гаяз Исхакый да туган. иленэ кайтты.

Мэгълум булганча, Г.Исхакый XIX йез ахырында ижат итэ башлый. Беренче башлап аца рус матбугатында игътибар ителэ. Яшь Исхакый турында беренче фикер "Казанский телеграф" газе-тасыньщ 1898 елгы 15 нче гыйнвар санында "Н.П." имзасы белэн бирелгэн "Из мусульманского мира" дигэн мэкалэдэ зйтелэ. Анда яшь мегаллим Гаязныц Яда бистэдэге Эмирхан мэдрэсэсендэ шэкертлэрне жэдитчэ укыта батилавы унай бэялэнэ Ьэм аньтн, бу

куркэм башлангычын килэчэктэ дэ дзвам итуен телэу белдерелэ. Исхакыйньщ здзби ижаты турьгнда да хэзергэ билгеле булган беренче житди фикер рус матбугатында чагыла1.

Татар деньясында здзби тэнкыйть фикеренец формалашуы Иэм усеп китуе кубрзк Г.Исхакый ижатын анализлау Ьзм бзялзу белзн бзйлзнгзн дияргэ мемкин. Аньщ иж,аты турында беренче ж,итди фэнни фикерне ЙАкчура "Гаяз зфзнде" дигзн мзкалзсендз ("Казан мехбире", 1906, 5 ноябрь) эйтэ. Ул яшь эдипнец беренче зсзрлзре нигезендз здзби сзлзте Ьэм татар эдэбиятында тотачак урыны хакында яза: "У л заманнан игътибаран фикеремдз тэмамзн урнашкан иде: миллэттэшлэрем арасында ике чын здип житешэ, берсе - хэссас (сизгер), атэшле (ялкынлы) миллзтпэрвзр, идеалист вэ романтик Гаяз, икенчесе - гасабый (кечле) тешлэучэн, миллэтен чеметеп сея торган рационалист вэ реалист Фатих (Ф.Кэрими)"2.

Кургзнебезчз, Октябрь революциясенэ кадзрге чорда Исха-кыйны милли позициядзн торып бзялзу ©стенлек ала, ягъни теп игътибар Исхакыйны миллзтпэрвзр эдип дип карауга, аньщ ижатында миллэтнен тормышы Ьэм язмышы мэсьэлэлэренец ничек яктыртылуына юнэлтелэ. Гомумэн, XX йез башы эдэби тэнкыйте Г.Исхакыйны ул дэвер здэбиятыныц теп фигураларыннан Ьэм эйдэп баручыларыннан берсе дип бзяли.

Э 1917 нче елгы Октябрь революциясеннен сон ада менэсэбэт . кискен рэвештэ узгэрэ, ченки ул милли азатлык хэрэкэте тарафдары буларак, яца хакимиятне кабул итэ алмый

1 Ашмарин Н. Несколько слов о современной литературе казанских татар -Журнал Министерства народного просвещения, 1905, 96.

2 Акчура Й. Гаяз эфэнде. - Мирас, 1992, № 6, 26 б.

Ьэм башта Себергэ, аннан чит илгз меЬаждрлеккэ китеп бара. Менэ шуца курэ аца совет системасыныц Ьэм идеологиясенец килешмэс дошманы итеп каралды. Шунлыктан бу эдипкэ совет шартларында куптерле меЬерлэр сугылды Ьэм ул тулысынча кире кагылды. Аны совет идеологиясе кысаларында бэялэу китте. Нэтижэдэ, Исхакыйга рэсми эдэби даирэлэрдэ дэ караш кискен узгэрде. Мэсэлэн, революциягэ кадэр Г.ИбраЬимов, Исхакыйньщ татар эдэбиятында тоткан урынын югары бэялэп: "Эдзбият мэйданында хэзер ид шэукэт илэ вэ ин, беек урында карт реалист Гаяз эфзнде тора. Бу мехтзрэм зат татар эдэбиятына башлап реализмны кертуче иде. Эле Ьаман да аныц мэукыйгысы (урыны) ялгыз диярлек дэрэжэдэдер. Без анын, хикэялэре кадзр реальный бер эсэргэ матбугатымызда очрый алганымыз юк эле."1

- дип язса, 1917 елдан соц исз, заман идеологиясенэ бирелеп,

Исхакыйны кубрэк иж,тимагый-сэяси планда бэяли Ьэм аца совет ¥

дошманы итеп карый, ягъни ада тискэре бэя бирэ. Аньщ бу карашы "Кара мыяклар, яки ак эдэбиятлар" (1924) дигэн хезмэтендэ чагыла.

Бездэ Исхакый иж,аты тулысынча тыелган дэвердэ керзшче

- эдипнец купкырлы зшчэнлеге чит иллэрдэ азмы-купме ©йрэнелеп килэ. Г.Исхакый узе 1951 елда терек телендэ "Гаяз Исхакыйныц эдэби эсэрлэре библиографиясе"н тези Ьэм анда 58 эсэрен атый. Теркиядэ Исхакый мирасын ачыклау, ж;ыю Ьэм саклау белэн озак еллар миллэттэшебез М.ТаЬир шегыльлэнэ. Эдипнец денья курэ алмаган, кулъязма хэлендэ калган эсэрлэренец, аерым алганда, меЬажирлектэге иц куренекле ижат жимешлэреннэн берсе

1 Габди (Г.ИбраЬимов). Татар матбугаты - Йолдыз, 1910, 12 гыйнвар.

булган "Олуг МеЬэммэд" тарихи драмасыныц сакланып калуында Ьэм туган иленэ кайтуында да без шушы фидакарь шэхескэ бурычлы. МеЬажирлектэ эдипнен, купкырлы эшчэнлеген тулы итеп яктырткан хезмзт "Милли керзшче Ьэм милли эдип Гаяз Исха-кый" дип атала. Ул 1955 елда Истанбулда тврек телендэ денья курэ.

Эдипнец туган илендэ исэ, аны татар двньясыннан читлэштеру сэясэте 80 нче елларныц уртасына кадэр сузыла. Бары шушы унъеллыкнын, икенче яртысыннан гына СССРда башланган демократия жиллэре тзэсирендэ меЬаж,ирлектэ туган жирен бер курергэ зар булып фани деньядан китеп барган миллэтпэрвэр эдипкэ караш узгэрэ башлый. Профессор М.Х.Хэсэнов тэкъдиме белэн 1987 елньщ 10 ноябрендэ СССР Фэннзр академиясенец Казан филиалы Г-ИбраИимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм тарих институтында "Татар халкыньщ купгасырлык рухи мирасын туплау, ейрэну, саклау Изм пропаганд алау белэн шегыльлэнуче комиссия тезу турында" институт директоры М.З.Зэкиев боерыгы игълан ителэ. Беренче чиратта Г.Исхакый исемен Иэм мирасын кире кайтару максатында тезелгэн Иэм бер-аздан "Республика рухи мирас комиссиясе" исемен алган бу ж,эмэгать оешмасыныц игътибар узэгендэ Иэрвакыт элеге олуг зат торды. Анын иж,атын барлауга, мирасын туган халкына кайтару Иэм пропагандалау эшендэ Казан дэулэт университетыньщ татар филологиясе, тарихы Ьэм кенчыгыш тел л эр факультеты профес-сорлары Т.Н.Галиуллин, В.Х.Хаков, Г.Ф.Саттаров, Р.КГаниева, Х.Й.Миннегулов, МГосманов, А.Эхмэдуллин, шулай ук Р.Эмирхан, Ф.Хатипов, Ф.Йосыпов, Н.Ханзафаров, Н.Хисамов, М Тайнетдинов,

М.Эхмэтжанов, Р.Нуруллина, З.Рэмиев, Ф.ИбраЬимова, ЛГайнанова, Ьэм башка бик куплзр зур тырыпглык Ьэм фидакарьлек курсэттелэр. Аларныц Ьэркайсы Исхакыйныц эшчэнлеген, ижатын терле яктан ейрэнеп купсанлы мэкалэлэр бастырган. Мисал ечен, Э.Кэримуллин Г.Исхакыйныц ижтимагый-сэяси эшчэнлеген» hsw аныц чит иллэрдэ милли азатлык хэрэкэтен оештыру моментларына кубрэк игътибар итэ Ьэм керэшче эдип шэхесен миллэт язмышы контекстында ацларга омтыла. Аныц бу карашлары "Г.Исхакый 1хэм Польша татарлары", ТКсхакый Ерак Кенчыгышта" исемле мэкалэлэрендэ чагылыш таба. А.Эхмэдуллинны Исхакыйныц сэхнэ эдэбияты елкэсендэге эшчэнлеге кызыксындырса, Ф.Мусин исэ, Г.Исхакый ижатында чагылган милли рух, милли яшэеш проблем-аларына игътибар итэ. Ул аныц ижатын милли реализм методына таянып ейрэнэ1. Х.Мицнегуловны Исхакыйныц меЬажирлек

чорындагы ижаты узенэ жэлеп итэ. Шулай ук ул эдипнец

«

г

эсэрлэрен Татарстанга алып кайтучыларныц берсе дэ. Аныц 1999 нчы елда басылып чыккан "Исхакый меЬажирлектэ" исемле мон-ографиясендэ эдипнец Октябрь инкыйлабыннан соцгы, ягъни меЬажирлектэге тормышы Ьэм ижади эшчэнлеге яктыртыла, теп эсэрлэре тикшерелэ.

Г.Исхакыйныц купкырлы эшчэнлеген системалы рэвештэ фэнни ейрэну буенча докторлык Ьэм кандидатлык диссертациялэре языла. Беренче докторлык диссертадиясе - Э.Сэхаповныц "Исхакый h9M XX йез татар эдэбияты" дигэн монографиясе китап булып денья курде. 1998 нче елныц декабрендэ Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият h9M тарих институтында Р .А Яруллина тарафыннан

1 Мусин Ф. Гаяз Исхакый. Казан: Тат. китап нэшр.-ты, 1998, 1906.

Т.Исхакый ижатыньщ идея-эстетик узенчэлеге (1897-1906)", 2000 нче елныц мартында Казан дзулзт университетында А.Кэримова тарафыннан "Г.Исхакый 1-щатында феминизм проблемасыныц идея-эстетик эволюциясе" дигзн темаларга кандидатлык

диссертациялэре якланды. Шулай ук В.Х.Хаков, Р.К.Ганиева, И.Б.Бзширова Иэм башкалар житэкчелегендэ Г.Исхакый ижатына багышланган курс, диплом эшлэре языла.

Г.Исхакыйныц бай эдэби мирасын ейрэнеп, андагы идея-эстетик карашларны яктырткан фзнни хезмэтлэр куп язылса да, бугенге кенгз кадэр аньщ эсэрлэренен, теле махсус ейрэнелмзгзн килеш кала бирэ. Дерес, эдип яшэп, ижат иткзн XIX йез ахыры - XX йез башы татар эдэби теле В.Х.Хаков, И.Б.Бэшировалар тарафыннан ейрэнелгэн. Аларныц хезмэтлэрендэ ПИсхакыйнын, теле турындагы мэгълуматлар гомуми характерда гына бирелгэн. Шулай ук Г.Сэгъди1, ШРамазановларньщ2 элеге чорга караган фзнни мэкалэлэре бар.

Теманын, актуальлеге

Мзгълум ки, матбугатта, эдзбият фэнендэ буген Гаяз Исха-кыйньщ тормышын, анын, купкырлы эшчзнлеген яктырткан мэкалэлэр, хезмэтлэр бик куп басылды Ьзм бу эш Ьаман да дэвам итэ. Аларда Г.Исхакыйньщ узгэртеп кору вакытына кадэр укырга тыелып килгзн бэИасез эдэби эсэрлэре, публицистик хезмзтлэре денья курде. Шулай ук аньщ мэгариф, сэяси Ьзм ижтимагый елкзлэрдэ куйган хезмэтлзре югары бзялэнде. Болардан

1 Сэгъди Г. Эдэби тел.// Татар эдэбияты тарихы. - Казан: Госиздат, 1926, 35-58. 168-1906.

2 Рамазанов Ш. Хэзерге татар эдэби теленен, сузлек составы.// Татар теле буенча очерклар. - Казан, 1954.

алда курсэтеп утелгэн Ь.Мэхмутов, Э.Сзхапов, И.Нуруллин, М.Госманов, РТаниева, Х.Мицнегулов, В.Хаков, Т.Галиуллин, Ф.Мусин, ЛГайнанова Ьэм башкаларны атарга мвмкин. Лэкин татар эдэби теленец усешендэ зур роль уйнаган Г.Исхакый ижаты, аныц эсэрлэренен теле гомумэн тикшерелмичз кала бирэ. Аньщ бай эдэби Ьэм публицистик мирасы терле жанр Ьэм формаларда татар миллэтенец саклану проблемасын чагылдыра. Язучы узенец эсэрлэрендэ халык сейлэменэ нигезлэнгэн язма эдэби телне куллана. Диссертация темасыньщ актуальлеге шунда ки, биредэ Г.Исхакыйньщ проза эсэрлэрендэге фонетик, грамматик, лексик-семантик Ьэм стилистик узенчэлеклзр гасыр башы милли эдэби теле урнэге буларак тикшерелэ.

Тирэннэнрэк уйлап карасак, Г.Исхакый XIX гасыр эдэби телен XX гасыр башы белэн тоташтыручыларнын, берсе булды. Ул шул дэвердэ тарих тудырган шэхес иде. Аньщ булмавы тел мэсьэлэлэрен ейрэнудэ фэнни-практик яктан да бер езеклек китереп чыгарды, тел-эдэбият фэннэрен ейрэнгэндэ чылбырньщ бер буыны езек иде. Бугенге кон тэртибендэ Гаяз Исхакый мирасын тарихи-лингвистик яктан объектив рэвештэ тикшеру бурычы тора.

Диссертяттиянец фэнни янялыщ XIX гасыр ахыры - XX йезнен, I яртысында яшэп ижат иткзн Г.Исхакыйньщ туган илендэ язган эсэрлэренен, телен, алардагы стилистик узенчэлеклэрне беренче мэртэбз комплекслы итеп, монографик рэвештэ ейрэнудэ.

саты - Г.Исхакый эсэрлэрендэ чагылган фонетик, морфологик, лексик-семантик Ьэм стилистик узенчэлеклэрне ачыклау; эдипнец

татар эдэби теленен уеетендэ тоткан урынын билгелзу Куелган

максатка ирешу ©чен тубэндэге бурычларга тукталу, аларны фэнни яктан дэлиллэу сорала:

1) Г.Исхакый яшэп ижат иткзн чордагы эдэби телнец табигатен Иэм вазыйфасын объектив-тегэл кузаллау.

2) Г.Исхакыйнын, тел концепциясен анлау.

3) Эдип Иэм жэмэгать эшлеклесе Г.Исхакыйныц уз чоры эдэби телен ни рэвешле куллануын Ьэм уз вакыты тэнкыйтендэ ничек итеп бэялэнуен ачыклау.

4) Г.Исхакыйнын, телгэ карашын, телне устеругэ Ьэм камиллэштеругэ керткэн елешен, аньщ эсзрлзрендэге тел-©слуб чараларын, сурэтлэу алымнарын тикшеру.

5) Язучыныц индивидуаль тел-стиль узенчэлеклэрен ачыклау.

Аларны ейрэну татар тел белеменец аерылгысыз бер кисэге

булып тора. Тикшерелэ торган мэсьэлэлэр шул чордагы ижтимагый-тарихи вакыйгалардан, шул заманныц теленнэн, язучы яшэгэн тирэлектзн аерьш каралмаска тиеш. Бу эдэбият Ьэм тарих фэннэре белэн дэ тыгыз бэйлэнештэ бара. Шуны да истз тотарга кирэк, Г.Исхакый эсэрлэренен телен тикшеру эсэрнец композициясе Иэм образлар системасы белэн бердэмлектэ карала, комплекслы рэвештэ ©йрэнелэ. Шул рэвешчэ, татар теленец объектив усеш кануннарына туры килерлек объектив жирлек эзерлэнэ. Шул юнэлештэ мэсьэлэнец фэнни-теоретик Ьэм практик ягы ачыкланды. Ул хэзерге кендэ мэктэплэр Иэм югары уку йортларында узлзштерелэ торган белем системасы белэн зарури менэсэбэттэ каралды.

Г.Исхакый эсэрлэренен тел-стиль узенчэлеклэрен тикшергзндэ фактик чыгяняк итеп янын 1898-1911 елларда язылган "Тэгаллемдэ

сэгадэт яки гыйлем угрэнудз рэхэт гомер", "Кэлэпушче кыз", "Бай угълы", "Очрашу яки Гелгыйзар", "Габдулла", "Солдат", хикэялэре Ьэм "Телэнче кызы", "Мулла бабай" романнары алынды.

Методологик чыганаклардан Э.Р.Тенишев, НА.Баскаков, Э.Н.Нзжип, ЛЖзлэй, ДГ.Тумашева, М.З.Зэкиев, В.Х.Хаков, Г.Ф.Саттаров, Ф.М.Хисамова, И.Б.Бэширова, Ф.Э.Ганиев, Х.Р .Курбатов, И.М.Низамов, А.И.Ефимов Ьэм башкаларнын, фзнни хезмэтлэре файдаланылды.

Г.Исхайкый эсэрлэренец телен тикшерудэ тасвири, чагыштырма--тарихи, статистик методлар Ьэм функциональ-стилистик анализ кулланылды.

Диссертация материаллары буенча Казан дэулзт универси-тетында 1998-2000 елларда уздырылган йомгаклау

конференциялэрендэ чыгышлар ясалды. Тубэндэге темаларга язылган мзкалэлэр басылды:

1. ГЛсхакыйньщ башлангыч чор ижатында алынма сузлэр (1898-1911).// Языковая ситуация в республике Татарстан: Состояние и перспективы. Часть II. - Казань, 1999. 100-102 с.

2. Гаяз Исхакый иж,атыныц стиль узенчзлеклэре./ / "Мэгариф" журналы, 2000, №5. - 31-32 б.

3. Гаяз Исхакый прозасында сэнгатьчз сурзтлзу чарасы буларак чагыштыруларныц кулланылышы// Тел, эдэбият Ьэм халык ижаты мэсьэлэлэре. — Казан: Фикер, 2000. — 6669 б.

4. Гаяз Исхакый прозасыньщ тел узенч^лекл9Ре-/ /Татар теле, эдэбияты, тарихы - уткзне Ьэм бугенгесе. - Казан, 2000. - 280285 б.

5. Гаяз Исхакыйньщ фразеология елкэсендэге яцалыгы/ / КДУньщ та