автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Языковые процессы в прессе - лексика (на материале газет 1970-1990-х гг.)

  • Год: 1993
  • Автор научной работы: Габибова, С.Ю.
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Баку
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Языковые процессы в прессе - лексика (на материале газет 1970-1990-х гг.)'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Языковые процессы в прессе - лексика (на материале газет 1970-1990-х гг.)"

азэрба;чан елмлэр академшасы

и НЭСИМИ адына ДИЛЧИЛИК ИНСТИТУТУ .

Эл]азмасы Ьугугунда УДК 808.2-31.002(479.24)

.Ц.С . .. .

ЬЭБИБОВА СЕВИНЧЛУСИФ ГЫЗЫ

МЭТБУАТДА КЕДЭН ДИЛ ПРОСЕСЛЭРИ—ЛЕКСИКА (1970—1990-чы иллэрин гэзет материаллары эсасында)

10.02.02—Азэрба]чан турк дили

Филолокща елмлэри намизэди алимлик дэрэчэси ал маг учун тэгдим едилмиш диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы — 1993

Эсэр Азэрба]чан Елмлэр Академн]асы Нэсими адына Дилчилик Институту Муасир Азэрба^чан дили ше'бэсиндэ 1е-ринэ ¡етирилмишдир.

Елми роЬбэр:

' —Филолоки]а елмлэрн доктору, профессор М. Б. Мэммэдов Рэсми оппонентлар:

— Филолоклца елмлэрн доктору Р. Ч. МэЬэррэмова.

— Филолокща елмлэрн намизэди, досент Ч. Э. Мэммэдли.

Апарычы муэссиеэ: Н. Туси адына Азэрба|чан Педагожн Универснтетн.

Нэсими адына Дилчилик Институту нэздиндэ филолоюца елмлэрн намизэди елми дэрэчэси верэн Ихтисаслашдырылмыш .Шуранын (Д.004.07.01) ичласында олачагдыр.

Унван: Бакы, 370143, Ь. Щавид пр., 31, V мэртэбэ. Азэр-ба]чан ЕА Нэсими адына Дилчилик Институту.

Диссертаси}а илэ Азэрба^'чан Елмлэр Академи]асы Нэсими адына Дилчилик Институтунун китабханасында таныш олмаг олар.

мншдир.

Автореферат

кендэрил-

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби, филолок^а

елмлэрн доктору: -э

млэри доктору:

Г. И. МЭШЭДШЕВ.

1. ишин умуми сачшэси

- Мопзукун актуа-лнги. 1970-90-Ч" иллэрин Азэрба;}чан доври ' мэтбуатн эдэбя дилшязин фу к.ионал вэ стр'"<тур инкишафына, ху-сусэн лггэт тэркибинин ээнкинлэтмэсинэ кучлу тэ'сир кестэрмишдир.

Кочэн' 20 ил эрзиидэ елми-техники тэрэгги, кгтисади-сосиал инкитааф, ичтимаи-си,1аси вэ тллл о,1анмп мэтбуат дилиндэ Ьэм кэ-ми.Мэт, Ьгм дэ кв41фи,1,1эт дэ^ишикликлэрк эМэлэ кэткрмишдар. Бу дэ-Зшик-лик -;ез ^араднччлиги вэ созалма прососиядэ даЬа а,1днн муша-Ьидэ едилир.

Сез Зарадичшшгн дагал инклшафда олан лилгвистик Ьадисэ ол-мягла дилин 6утун сэви^элэри илэ снх джилдэ баглцдьгр.

Jeни сез илк дэ$э,эсасэн,мэтбуатда-ишлэнмэ^э башлаДыр. Ьэ-мин сезлэр ичтимаи-си,1аои вэ мэ'нэви Ьэ^атын дашн^нчусшт чев-рилир, сосиал тэлэбатн бу вэ ja дик^р дэрэчэдэ вдэ,-)ир. ГЛэЬз бу бахиедаи ,1ени сез терминлэрии гэяо^ дилиндэ ишлэнмэ, онларцн Заранма.^оляапннын тэдгиги хус/си э^эми^эт кэсб едир. Мэтбуат дилинин 1илаваситэ халгнн Ьэ^атн, дун;]акерушу илэ, башшчасы т.^' "дал вэ чягг/,'1,1 дт" пробломи илэ баглилыгы б.у мевзунур актуаллы-гынн пэртлэидирир.

Сон 20 иллик девр Азэрба,1чаннн ичтгмаи-«и;)аси Ьэ^атындр дэ-рин вэ кеклу лэЛитикликлэрин баш вермэси, мурэккэ(. вз кэрк11 сослал шэраитин ,1араш/ .сы, милли дэркетмэнин $ормалашмасн вэ с, илэ хвпактеризэ олуна билэр. Бу амиллэр тэдгиг едилэй деврун гэ-зетлэринин дилинин лехсикасша да вз тэ'сириии квстэрниидяр. 'Дис-сертаси.1ада бу дав рун эн сэчи^.1эви*дил хусусиД^этлори, хусус^н лугэт тэрлибиндэ баи верэн эсаслы дэЗишмэл.гп шэрЬ едилмишдир.

Белэ бир мевзунун чонкрет доврлэр узрэ нэзэгдзн кечирил-мэси дилчили,1имизДэ бир сыра акт>ал проблемлэрин, хусусэн дэ. сез Зараднчылнгы ггросесишн бир сьфа муЬга мэсзлэлэринин а,1дынлащды-рнлмаскиа да ,1арднм хостэрэр.

Тэдги.атш мэгсэд вэ вээифдлэри. Диссертаси^ада осмэг-сэд: 1/ Мэтбуатгд эдэби дил иормаларынлан истифа^э Золлршньг аш-кар едилмэск; 2/ Мэтбуатнн эдэби дилин инкишафина, о.чда Зэни гр а ».г 'а т и к - л е к о к к нсрмаларкн ^аранмаскна тг'скршин муэ.иэнлошди-Р'имэси.

Лззрба,1чан дллчили,1яндэ к тбуат дили тэдгиг олунаркзн эн чох биринчи исткгамэт он плана чэкихиш тзэ нэтичэдэ исэ эдэби дил нормалары илэ мэтбугтдакн ста дартлар гаршы-гаршыЗа rojy.ii-?лугадагр. }йлбуки Ьэр ики истигаглэт гаршнлыглы элагэ вэ систем Ьа-

лында езрэнилмалидкр.

Дисоертаси^ада мэгсзд вэ вазифэ кими ашагцдакы масэлалэр ■гоЗулур:

' - Тэлгиг члунан довруц го зет дклинин лексик хусусиЗЗэтларинин ej-рэнилшсу ;

- Л y гот '.эркибкндэ баш веран дил просослэри - езлаша вэ норма-лашма пр оеслэринин тадгиги;

- Рзлэшм; пэ нормалашма прооеслариндз jeun сездузалтма моделлари-нин ашкарланмасы;

- Тадгиг олуньн девр^н газет дтшшда ,1emi нормалашма ме.1лларинин муэззэнлошяирилмаси /аналитик форм^ларш оинтотик формаларла апаз-лэнмгси просеси; унификаси^а саЬасиндэ ,1 ни медллэр; диалект иг адаби дал лексикас» арасында гаршшп.тль' алагзнин гуввэтлэнм си;

jeни сезлэрин данншыг дилиндэ реаллашмисы пэ е./.

ГеЗд олупан магсад вэ вазифалорин Зорина Зетирилмаси ^чун ашагндакы конкрот дил маслаларинин тоЬлшш ен плана чакилмищцир: ' сез Зарадычшшгы просесинэ та'сир едан дилдахили вэ дилхаричи амиллэри муаЗЗаилашдррмэк; лугэт тарялбинин занкишгэвдирилшеин-да ооз Зарадычшшгытш * элуну догиглошцирмак; соз Зарадычшгагы-нын дэЗишкэн в а динаг.ик характеритш ашкар олунласи; сез Зарады-чылыгы уоулларннын Дексик-сомантик, мор^олси-синтактик, лексик-MopJоложи, лексик-синтоктик/ газет дилино иотинадэн езранилмэси .

Тэгдим с кутит да-сертасидада илк дэфэ олараг 70-90-чы илларин газстл-рг. ,да кедам дил просеслари, . XYcycaH да оез Зарадь"'штгы мэсалолзри р^ронилмиш, 20 иллик бир хеврун газет дилинда соз Зараднчилиплшн лексик, мор|оложи вэ синтактик парадигмаля', j узз чихарьжекншгр. Тэдгиг олунан дг.врун гээ~т дилг.ндэ jènn созлорин структур, -еемантик моделлэри /илкин вэ терама моделлзр/ муаЗЗэнлошдир^лшш, сез Заргчнчылнгында езлэш-ш просесинин уч мэнбэ ясасинда /гздигл АзарбаЗчан созларинин • фэвплапдыршшгоы; диалэ,.? созларинин адойи д'<ла, газет дилинэ кэ-тирилмаси; г.эвчуд сездгзалтма моделларк зсасьшда Зени сез Зарат-ма/ бага вердаЗи (амин дев^ун гэзот jnn учун са.иЗЗави Ьал кими rej. ояук ушдур. •

70-90-чк ил^эрин газет дилинда *злашма просеси Зени лексик нормалшаь. мо;1 ли к ми тзедиглэнмюцдир. Газет дилинин ЛУ1 ат тар-кибинда чидди вэ эеггяы да,1кшиклккларин бак вврдиЗи, лексикч«ор-ки-синтактик иормаларкн инкип:аф°етд1пи, термннолокиЗада исэ

унификаси^аннн систем шэклинэ душдуЗу муэЗЗэнлэг/шщго.р. Укифика-си,1а саЬэсинда Зеки пЗллэри догуран сэбэблэр дэ ашкарланмышднр. Бутун (-/ масололэр .¡алныз 70-ог)-чк иллэрин газет материаллары эсасында ,1ох, Ьэмчинин оввэлки иллэрин /1%0-19б0/ мэтбуат мате-риалларындан тэчрид едилмэмиш, эксинэ, онларла.сых элегэдэ ©Зрэ-нилмиш, Зори колдикча, мугаЗисз зр апарнлмшднр. Лни доврун газет дилинда сез Зараднчшгоги просеси дилимизин сабитлошмиш гаД-да-ганунларнна, лугэт тэркибшкн табиэтилг эсасэн реаллашдырыл-мышдыр.

Тэдгигатнн на зари . вэ. прау~ик_аЬэми.1 Зэти. Тэдгигатда бу девр /1970-90/ АзэрбаЗчан штб^ат ди/пшин ос^с инкишаф шзллэри муэ;)-Зэнлатдирилмит, сез вэ термин ,1 араличшшгшда сезалма просеси, дилин дахили имканларындан истифадэ. лексик-грамматкк дэ 311111.10, дилдахили вэ долхаричи амиллэр, адэС'1 дилимизин зэнкинлэшэсин-дэ соз ,1арадычшшгг'ын ролу, соз Зараднчшгапшла езлэшмэ вэ иор-малашма гфосеси вэ с. кими мэплэлэ^м нэзэрк эсаслары нЗдынлаш-дырылмншдыр.

Тэдгигатнн нэтичэлэриндэн соз Зарадычшгыгнна, матбуат ди-линэ аид моногра£к,1а, дэрслик ва дэрс вэсаитдэринин зазылмасын-да исти<|адд етмэк о..ар. ДиссэртаоиЗадакн бир с:гра практик нэти-чэлэр журналистлчр, рсдакси,1а - иашриЗдат ипгчилэр? учун дэ ^а,)-дала ола билэр.

Таптигатш_нотощ. ДиссертасиЗа Зазшгаркэн дилмили^ин тэд-гигат методлары эсас квтурулглуш, тэсвири, муга,1исэли методлар-дан истифадп олунмушдур. ИптерпретасиЗа олунан мэсэлэлэрэ синхрон аспе-тдэн Занашнлмыш, сосиолингвистик тэдгигата мурачиэт едилмигадир.

Тздгигата чэлб едилан манб тар. Тэдгигатнн эсас мэнбэлэри "Коммунист",/"Халг газвти"/ "ЕакьГ, "А&^рбаЗчан кэнчлэри", "АзэрбаЗчан муэллишп, "АзэрбаЗчан", "Азадлыг", "АЗдынлыг" вэ с. гэ-зетлэр олмутг тур.

ДиссертасиЗа И.Нэоют аднна Дилчилик Кнститутунун "Муасир АзэрбаЗчан дили" ше'бэсиндэ ¿а иисытутун елми сеютнаргада музаккрэ одилмишдир. Тэдгигатнн мэзмуну вэ нэ-тичэлэри республика дюгаилиринян елга-прг'-.тяк конфраноларында динлэнилмтап вэ топлуларда нэшр ртошшцдир, ДиссертасиЗа муда£иэ-• Зэ тогда.« олушка кими муэллифин мовяу илз багль 7 м^галэси вз 1 тезисл чап олунмупшур.

Диссертаси.1акнн гурулуту. ДиссертасиЗа кириш, уч {«сил, нэ-ткчэ вэ истифадэ едилмш адэби,-)^атын си;)аЬысывдан ибарэтдир.

2. ШИН МЭЗМУНУ

ДиссертасиЗанын "Кирш" Ьиссэсиндэ.мевзунун актуаллыгы, мзг-сэд вэ взэифэлэри, елми ^еняж^и, тэдгигаткн нэззри вэ практик вЬйми^ати осасландырулмми, мзнбэлэр Ьаггннда мэ'лумат верилшш-дир.

Диссертаси;)ашш би]эинчи £эсли "Муясие Азэрба^чан _'зтбуатун-25 в» термин ¿араднчнлнгинщ] всас инкша| ме^лларк" адланнр. Бурада А^эрба^чан мэтбуатн асасшща сез вэ термин Зараднчклнгы просеси мухтнлиЗ шмар узра доврлашдирил. :иш, Ьэр бир деврун сез вэ термин ,1арадычнлыгындакы ролу, бу просесин одаби дилимиг к занкинлэютэслиэ то'сири муэ,1,1энлэшдирилшг.:дир.

Сеэ Зараднчылыгында мэтбуат икк истигамэтдэ иш керур: а/ооэ-термин ^арадыр; <5/ дикзр тиллэрдэн ооэ-тормин елио ишладар. Мат-буатда йэ'зэн мэ'насы чэтин анлаяшлан терминлэрин изаЬн да вери-лир.

Азэрба^чан дялчил. ,-)ивдэ гэзот дклинин лингвистик вэ $унк- ' . сконал-услуби аспоктдо тадппинэ, эсасан, 40-чы иллардан башлан-ммш, бу мевзуда диссертаси;)алар вэ мэгалэлзг ЗазшшшдирЧ Еу тэдгкгатларьн на шэхси мушаЬид »л;>рин асаскндн бела ганаэтэ кэл-мэк олур ки, Аззрба,1чан газет днлиндэ с з ва тер ин Зарадычылы-гм гтросеск уч марЬалэда инкшпаф етмиидлр: 1/ XIX эсркн 70-чи ил-лэриндзн бу эсрин 20- т илларинэ гадар газет дилйндз сез ва термин ,1араднч11чнги; 2/ 20-60-чы иллэрин г;>эот дилк.нда оиз в'э термин Зарадичклнгн; 3/ .0-90-чи иллэрин газет дилиндд сеэ во тер-

1, Бах: Ширэли,1вв М.Ш, Эдаби дилжтизин инкушсфжда "Коммунист" гэ-зетинин ролу. Гоэетин XX У млдонумунэ Ьгср едрлгдкш хусуси мэч-муэ. Бакы, 1944; Ору ов Э.Э. "Экинчи" гэзетиьин дали. Нам. ди<х 1ак , 1947; Салманова Ь'.Ь. Азарба^чян од; 'и дили лугэт таркн-б~нин ззикинлзЕмэсинлэ болюевик мато/атшшн ролу /1905-1920/. Нам. дисс., Лакн, 1956; Мэшэдов М Б. Совет ченрундэ АзэрбаЗ-.аи мзтбуат далинин и1..п»ша}и. -'зз^б. ССР ЕА Хобэрлари, Эда- .

,1а-.. дил ва инчасзнат" серя^аси, 1967, Л 3-4, с.51-59; /лилов М.Я, Газет дал>... Бак!', АЛУ-нун нзшри, 1973; Мжмэдов И.О. "Кс сдуист" глетинин лексикаси. Нам. дасс., Бакы, 1973; Ма-медов гл.А. Г*и .'тш'й стиль сойрвмониого азербайджанского литературного АКЯ, Баку, 1973; 9ли,1ев ТА3» "Кэшкул" -'э-автинйн л1 те Д1л зср/. Нам. ди^.., Бакы, 1973; Мщзярй А.Ф. Гргу.с.:атичРскко нормы в язкке азербайджанской пе"ати /70-е годы/. А'С, Гчку, 1980; Будагош Г 1'. А^эрба.Тчан совет мэ буаты-нын дшга. -"Дгл мадани.илти**. Раки, "Еп.Г, 19^5, с.45-52.

мин ;1арадычнлктн.

Тэдгигатчнларьш фккринчэ, илк доврдэ сеэ вэ термин Дарады-чыльтк, эсасэн, уч мэнбэ,1э эсаолакмишдыр: аиа днлинэ, эрзб-фарс диллэринэ вэ рус-Авропа диллэринэ. Бу деврдг рус-Авропа диллэринэ je ни, мутэрэгги гугб кими ,1анашклмнш, она шЬум jep а,1рнлмышдыр ,

Икинчи деврун башлаигичн - эсршизин 20-чи иллэринин газет лйлиндэ соз вэ термин ,1араг.ы«ылыги ичтимаи-си,1аси хэттэ jonswuwjn Ьалда, 40-чы иллэрдэ ичтимаи-тэсэрруфат ме,1 "и гуввэтлэнмиищи. <Ъ'-ни биринчидэ ,:вни ичтимаи-си,1аси, икинчидэ ичтшаи-тэсэрруфат лек-сикас» формалашмш вэ бу истигамэтдэ инките}, етмгсндлр. Бу деврун сонларнна аид 1'эзет дилиндэ елми-техники тург.гги илэ багл» ,1ани сеэ вэ терминлэр мв,1лана чнхмьта, мурэкклб с«злар вэ сез бирлэшмэ-лэрин^ устунлук верил.мишдир. Космосун ;[этли илэ элагэдар мэ^Ьум вэ анла.1 ышлао мэЬз курэккэб гурул>п'.лу свзлэрлэ и^адэ олуимуидур: космик тэлгигат, кэми-nejK, встшнавт, сун'и nejK, датн.1нчы ракет, KocwviK ре,1с, сурдокамера вэ с.*".

70-чи илл р Азэрба,1чан гаает дилиндэ чох муЬум дил нросес-лэри башлачнр. Сез вэ термин ,1арадмчылнгнннн ,1-эня моделчэря Jop-малаши-п. Ичтимаи-си.1'пси, елми-тохники тэрэгг.и илэ баглы лилиммзин дахили еЬти,1атларнна у,1гун ,|ени сезлзр ^арадшыр. Ин^ормаси;)а ахынкнкн кучлэгчюи, ин|оомаси,1анын тэрЬиндэн чох, дузкун ворил-мэсинл, дэгигли,|инэ млраг мэтбуат дилини дэ пэсми сэнэд дилинэ ,1ахнялаитф!ф, Е.1ни з.чманда бунун эксинэ о.лпн просес кодир: ху-сусилэ'ВО-чи И.ЛЛЭрдэ 1у оэ i дикэр Ьадисанин маЬи.Цэти кеннк ifiDh од клип вэ белэликлэ, публисист дилэ елли-Хэлсэ^и даршипск, аналитиклик кэлир'.

Сон иллярин гдэет дилиндэ свз ,1араднчн.тыгы бахнмнндан квч-мипэ га.ЮТма ш;.1ли мутаЬилэ олунур. Кочмишэ га,1нднш ичтимаи-си,1а-ся вэ структур д^иэткликлэрлэ /демократи.Ш вэ муЬарибэ мэвзусу илэ/ баглнлнр. МЭСЭЛЭН, 20-чи иллэодэ чнхмш гэззтлэримизин лили н по 4YMhypnj Ьт, таможни, шэ<}ахана, кемругсшна, кэлэнэх, ким-назгИа, литсе.1, полис, биржа, подрят вэ с, созлэр, демэк олар ки, ЬО-?С/-чк иллэрин дилиндэ joxa чнхир. Сонралар - Азэрба;)чан-

1. ЬзчЩйв Т.И. Азэрба1чан эдэби дили тарихя, 2-чк Ьулсэ, Еакы. "Мааряф", 1987 с.31.

2. Мэммэдоп И.О. ftKcMf.iyiract" газвтинин локсикасы. Нам. дисс., Бакн, 1973 U.339.

3. Худи]ев Н.М. Азэр^а.^чан эдэби дилянин оовст девру. Бакн, "Ма~ ари-Г, 19В9, с.61.

да да Дани гурулушун иыартыларк кэр>нэндэ Зухарндакы габидцан олан сезлар индики гаэетлэрин дклмндэ "чучармаЗэ" башла,1кр, Зени-дэн фэаллатнр.

40~ш иллзрин мэтбуат дилиндг. кениш имдзнан Ьэрби термин-лар /танк, топ, эскэр, пи,1ада, кизир, зенит, ыина, чабЬэ, мудафиэ, Ьууут/., муЬарибэ, дивизи,1ь, рот?', гнргчы* вэ е./ Я0-90-чы иллэрин мэтбуат дилиндэ Зенидзн тзбии олараг ч'эаллашир. Чунки сон алты ияэ ,1ахнп муддатца елканик муЬариба шараитинда Зашамасы муЬарибэ ме в зу су ¡/ун, эЬвали-руЬиЗЗасшпш илк ионбада гэзатлэрдэ экс едил-мэсина сэбэб олмукщур.

ЯО-чи иллзрим сонуида "Зенидэнгурма" сиЗасэти нэтичэсиндэ кезлэнилмадан сосиализм муна^ибэтлари лахламага башлаЗыр, мэтбуат-" да капиталист мгнасибатлэриндэн доган Зени сезлар меЗдана кэЛир, Ьэмин сезлар бе,1нэлхалг тичарэта, харичи инвестисиЗа, Зени идарэ усулуна, Ьэр1и-си,1аси вази,13эта вэ с. аид олур. Белэликла, УО-чы иллэрин мэтбуат дилинда бу саЬэларлэ баглы Зени сезлар кениш иш-лэнир.

^ 80-чи .^ллэрда АзэрбаЗчанда идараетма Зенидан гурулур, тэсэр-руфатчылыгын Зеии формалары, Зени иш гаЗдаларн меЗдана кэлйр, Зенй игтисади муныскбатлар Зараныр, чэми-уэтдз Зенилашма просеси баш-ланыр. Бу Зеиилавмз марЬаласшш фэргландиран ан сэчиЗЗэви чэЬэт

0 дур ки, милЗонларла адам сиз^си ла1'ьЗдлик кирдабнндан чыхыр вэ фэал вэтэндагалыг мевгвзинэ кечир. ЧамиЗЗатдэ- кедэн бу Зенилэпмэ просеси матЗуатнн дилинэ да та'сир костзрир. Газет дилиндэ Зени игтнсади-твсэрр,$ат лекеккааы ч'-.р^и.лапнр, Бунларын чоху дилимизв каска вэ тэрчумз Золу ила дахю. одур. Масзлэн. озаллашдирмэ, кооператор, ичара. .сосгмл: шк^; яс-.т,■.угуп, фермер. тэсарруфатн, ичарэ Л9Ш1ВИЬ ^УйЛйЯР.'^.- • '-т я ушли ! 1алэадирмэ. тасарру-

фонду, сатыкалма гиЗ'лэтларк, Фр?.;ат1юсаблы кэлир. шэхси-З^р- •

'гоидансатыш базаплары вэ с.

Термин Зараднчьушги ироо. йм* Ли;» сира амиллэ^ тэ'сир едир: а/ Едми-тохнккя тэрэггшиш ки?-..л.;и ила элагадар газет дилянин лугат таркибиядэ ипигадилзн -,.,р, конкрет елм саЬэлзриня аЬа-

Тэ одир. Мэсалэн, конворсяон, компрессор, параметр. орижин д вэ с.

1 Ках■ Асланоа^В.И, Лексмк хуоусилатлар. -АзэрбаЗч"^I эдэби

* дШ тарихи /Совет довру/ . ЬакУ. "Ьлм1 , 1982, слгЗ.

б/ Йчткмаи-сизаск Ьадисэлэрин, игтисади-мэлэни элагэлэрин, бо;)-нэлхалг мунасибэтлэрин тэ'сири: видеокасет, визеопледбр, видеотелефон, видеопрокат, ви£ео|ит_1; ащиокаеет вэ е.; тичарэт лмэли;}-Затлары илэ баглы тер'дашэр: биряа, авнарлй_вал, бартер, щ-нечер, коммерси^а_^анкн_вэ о.

Тздгиг олунан довоун гэзетлэринин дилиндэ уму?штлэк сезлэ-рин тешинлэрэ човрилмаошган да шаЬидй олуруг: мэсэлэн, газан -Екскаваторун газанн долуб-бошалнрды /"Совет кэнди" гэз. 23.8,1988/ Бу чшлэдэ газан сезу терчиноложи характер алнб. З&амаг - а^агга-бнннн бир наву - дишли чархин. башмагн вэ с. Ади маиттат сезлэри елмк-технкки термина чеврилкр.

Тэдгиг едялан деврун газэт дилиндэ лексик-терминогожи тэр-кио'чэ ашагидакн сез груплары да шлэнир: 1/ кчтш/аи-ск^аси термя-нолоки,*а вэ номенклатура, 2/ алии-техники герминолоки;}а, 3/ еко- -прассив-емосионал лексика. Бу соз груплары диссортаси^ада кениш шэрЬ олунуб.

Муасир дв'рда республикада Денк ислаЬатлар Ьэ^ата кечири- _ лир, ;1ени ганунлар тэтбиг едилир, ,1ени тэсэрруфат сапэлари ,1ара-дылыр. МэЬз бу саЬэларлэ багли ;]енк счзлэр дараныр, дикэр доллар-дан алнныр вэ гэзет дилкнэ кэтярклир. Ьэмкн созлэри ашагыдакы са~ Ьэлэр узрг груг"ашлкрмаг олар: 1/ ^енк ганунларла баглы сезлэр: оаэлдзшлирмэ. инвентарлащлнрма, конвенои^а. йЭ.Ь№ЙЩ-

Лирма; 2/ игтисади ислаЬатларла баглы: дебитор борч. .бартер муга-вилэси; 3/ ,1г5ни тэсэрруфат с »Ьалари илэ баглк сезлэр: агрофирма. ■ (|"ша магазасц вэ с.

Бирянчи фэслин сонунда 70-90-чн иллэр Азэрба,1чан гэзет дилиндэ мгшаЬидэ олунан ¿ени медллэр умумилэшдкрилшш, онларын ел-ми сячи^эси верилмишдир. '

Фасил "Матбуат дилиндэ сез ¿апалкчнлнги прссеси'' ад-лан!ф: Бурада сез .1арядкчшшгннш: маЬи.т^зти ачылыр; бу саЬэ клэ баглы сезалгла просеси, сез ,1араднч"штгында дали дахили имкаяла-рнндан истифадэ, лексик-грамматик дэ,-)шмэ, бу лросесдэ юатирак едэн диддахили ва дилхаричи амиллэр, эдэби дллииизин лугзт тэр-кибинин зэикинлэшэсиндз сез ,1арадычылнгннын ролу вэ с. мэсгпэ-лэр тэдгиг. о луку р. Сез ,1 арадичилыг ыв да кки прос^син - озлэшэ ва лек с пк нормялашма просесинин эЬэми.иати квниа шш л\ландиршшр, тэдгиг едилэн д^вргн гэзет дилинла Зени созлэрин ф^аллашдирилма-см, диалек® сезлэринии эдэби дилэ кэтири.шзеи изаЬ едттлир. -

Сез ;)араднчылыгы дилд.а кедан даи.ш гфосесдир.' Бу мэтбуат да-

линд;> flaha тез коза чарпыр,

Сез Зарадычмлыгы реал Ьэгигэтлэ, hajarun оэу илэ муэЗ,1знлэ-инр, Ьзмчшии ункшпа^нн дахили ганунлар» илэ тэнзимлэнир. Ьэр je-'ни Заранан соз семантик элагэдэрин ранкарэнклк,-)ини езундэ ,-)аша-дыр. Соз ,1араднчнлнги дилин лугэт тзркибини ээикинлэшдирэн баюлн-ча ггросеслэрдэндир. "Созд. зэлтмэ дкл1.н сез еЬти,1атыннн зэнккнлэш-мэсиндэ эсас мэнбэ кими чкхми едир. Соз таркиби онун мз'насннын ■ дэрк едилмэсини вэ гавраннлмасшш аоанлашдкр.ф. Шэкилчилэрин мэ'-насыни муэ,-].1зн етмэк бачарнгы реал вэ потенсиал сез еЬти,1атинын арт1фнлмасына имкян ,1арадьф"Ч

Ьэр бкр дилин «зундэ мухтэлк|> вэ рэнкарэнк создузэлтмэ ва-ожтэлэрг вардыр вэ бунларын ,'васитэлэрин/ hap бири Ьзмин дилин дахили имканларына, грамматик га^даларына вэ ганунларына табедир. Намин ганунау,1 гунлуглар, эсасэн, уч структур-семантик моделда фор-малашыр:

1-чи модел i i coj, тест, вето, оч вэ с.

2-чи модел i—i о от-учу, онэм-ли, бахим-сыз вэ с.

3-чу модел' i i—i—ч телеефир. авиамаригрут, сэсдэнити вэ с.

Биринчи модел садэ, икинчи ыодел как + сездузэддичи шэкил-

чи вэ учунчу модел кек + кек гшраметрлэриндэн тэшкил олунур, Ьэр' y4 модвлэ yjryH формалашан сезлэр муаоир дилимизип лугэт тэркиби-ни аэнкинлэшдирир.

Ces зарадычнлыгы тэк структур-семантик моделларлэ де^ил, Ьэм дэ сеэлэрдэ "езлэимт" прососи илэ дэ сых баглыдыр. Буну нэ-вэрэ алараг, бу фэсилд^ сез Зарьдычилигинда "взлэшмэ" просвси xv-оуои белку алтында изаЬ олунур.

Сез ^арадычцлыгында.взлэшмэ прососи. Тэдгиг олунан гвзет материалларыннн кили узэрлнда муйгаЬидэлэр кестэрир ки, Азэрба;)-чан дилинин лугэт тэркибиндз r,|¡.) ¡-|,аро илынмилары нисбэтэн зэиф-лэмиш, дилчилик эдэби,1,1ати!1,па "г ¡лзиш" цдланан просес башламыш-днр. Ну просес Азарба^чан дилинэ тарихэн квчииш вэ бу кун истэр фонетик, семантик, истэрсэ д.< о,4огр£ф1К, орфоепик бахыадан езу-

1. Зелинская Н.И. Русское словообразование. Кишинев, "Думка", 19ЯЗ, стр.3.

* CD »одел сез ïн KôKviiv бт-адмрир.

О СОЗЙ Г0Шу.ЛЯ11 jailW С«'ЗДТЗЭДВДЧИ шэк лчя.

I I—-i " ' ') ики сезун оирлашмаск.

- э -

ну логрултма,1ан лузумсуз эрзб-4арс алинмаларнннн дилшиздэн узаг-пагадырчлуасн вэ онларык энэзинэ, hap чзЬэтдэн мунасиб олан халио Азэрба,1чан сезлэришш ишлэлилмзсинц?н ибарэтдир. бзлэшмэ просеси девлэт сэ8и,),1эслндэ /лил си,1аеэти/ лепил, мзтбуат заеитосилэ, атагадан кедир. By просес дилимиздэ ез интенсшзли]и i-из сечилир. Тзэссуф ¡си, д/лмшзик лугзт тэркибиидэки бу тсбэт инкишаф Hej-линии зсао мэнбэлзри инаи,1эдэк езунун систашш лингпистик Ьэлли-II'и тапмамншдыр.

"бзлэшмэ" просеси 70-чи иллэрдэн бани/аса да бу хун чох интенсив характер.^ дир, дилин б vt yh услублярняы оЬатэ едир. Бу яро-сес Y4 мкнбэ эсаснпда баш ьооир: а/ гэдкм А.«рба,1чш1 сезлэринкн фзаллалшфьшмаси; б/ диалект созлэринин эдзби дилэ хзтирилмэси; в/ мезчуд слздузплтмй моделлэри эсаоннда ,1они сез ^арадклмаса. Ддзби дилнуиздэ л с .чей г. азлэшз илз ^апашы, грамматик тэизимлзн-мэ просеси лэ кедир^,

а/ 70-LV-4H яллэр мэтбуаткнда гадим Азэрба^чан сезларитш фзалдагшфылмас» диггэти чэл1 одэн чэЬэтлэрдэн биридир. Эсляндэ езлэгаглэ мэЬз бу гфосес паситэсилэ Ьэ^ата чечнрилир. Мзтбуат дили-нин лекскк '}ондунун зэнкиилэимэсияпэ бел? бцр чэЬэт диггзти чэлб одир: сез ,1 аз или абидэлэрдэн Ьазыр шокилдо котурулур, сезуя йзу млэ бэрасЬр эиун торэмэлэри дз дилэ кэтирилир, башга сезлэ, гадим милли мэнпдлп лексик ваЬидлэрдэн сез 1арадычшп,ты баэасы ки-ми кст>ф9дэ едилир, бу эеасда мухтялиф сездузэлтмэ васитэлзрилэ ,1е;щ сазлэр ,1арадилнр. Годил Аззрба^чан соэлэрннк мзтбуат диляяэ кэтирмэклз "Азадлиг" гззоти хусусилэ 4'зрглэккр. Газет халг оозу эяззкнэ ул^с, бе^ук нлсил эвэзинэ улуеоД, дева сезу эвэзинэ са-вая, куна»; сезу апэзянэ суч, "гздзм", "угур" ш'насшда гут соэу-ну, "гурмаг", "тикмзк" мэ'иасннда Дапмаг созуну, "харич"г "ба-;)1ф" не'каскада динару сазуну, "чатмаг", "говуиялаг" мэ'насннда улаюмаг сезгну, "душмэн" мл*настала ¿агн сэзуну ипшэтмишдир. Мара глндир ки, бэ'зи сезлэрин мэ'насы ме'тзризэ ичэрксивдэ ворилир. Мзсзлэн, Бу уруг /.чэскл/ колэчэ;|и илэ ,1 ашаji.р./"Азадлкгм гэз. Х5.7. Шгсэдинэ улашмаг /чатмаг/ учун чох эзк,1;|отлэр чэк-мэлидир /"Азадлыг" гзз» 3.3.1990/,

1. Гули.1ев З.Г. &ээрба^чан здэби диляндэ норма вэ кормалалгла, - Азэрба1чан эязби дилиндз норма вз кориалапла ыэсэлэлэри". Бакы, "Елм", 1991, с.4.

Годим Аззрба,1чан сезлоришш муасир мэтбуатын дилинэ кэти-рилмэси, езлу^ундз глусбат Ьадисэдир. Бу ики чзЬэтдэн эЬэми,-)^зтли-дир: бир тэрзфдэн муасир Азэрба,)чан дили алынмалардан азад олур, дилин ез сезлэри Ьэрэкэтэ кэлир, ,1енкдзк фэали^этз башла^ф, иккнчи тэрэфдэн исэ, дилимизин лугэт тзркиби гэдим созлэр Ьеса-бнна зэнкинлэшир, миллилэшир. Лакин гэпкм Аззроадчан сезлэрини вэ ашагнда Ьаггында данышачагнмнз диалэкт сезлэрини здэби дилэ кэтирэркзн чох еЬти^атлы олмалы вэ сезлэр саф-чурук едилмэлидир.

б/ дилимизин лугэт тэркиоиндэ дигг<)ти «элб одэн ю,1ллэрдзн бирк дэ диалект лексикасн илэ здэби дил лексикасн арасында гар-шшгогл!-' элагзнкн кучлэныэсидир. Ьунун н^ти^эсиндз сон иллэр диалект сезлэри мэтбуат дилинэ кэтирилир, 1у ;)олла здзби дилкмиз, мэтбуат дилимиз зэнкинлэшир. Умуш^этл.), диалочт лексикас 1 дил тарихинин о;)рэнилмэсиндз, изаЬлы лугэтлэрин тэртибиндз олтугу ■ кими, саз-термин 1арадачшщг1шда да чох гн^мэтли вэ звэзедилмзз мзнбздир1.

Диалект сеэлэринин мэтбуат дилинэ кэтирилмэси, п^р ше,1дзн эввэл, муэЗ^эк" "с..фбэст"ликлэ баглыднр. Артьт гззет дилинэ мэЬ-дудиЗ^эт го^улмур, "мз буат дшш далннз здэби дил/.н сезлэрикдэн" гурулмалыднр" фикри ез эЬзмиЗЗэтиня итврир.

Гззет дилиндэ диалект сезлэри ^упкои'чал-услуби кэгамлар-да ихлэдилир. Белэ сезлзрз тзИки^о дилпндз во мусаЬиблэрин нитгин дэ раст кэлирик. Диссертаси^ада мухтол л г^зет; >рин дилиндзн пврикмак - "а;)ры дуцмэк", гашзр "харнч тэрэф; ен", дэЛэмэ -"пондир учун ыа,1аш'мыш суд'", ошэ - "аогЛ.; дзфэ", тэрлик - '\1э-Ьэрин алтына го;!улал кечз", гшдг - "/»..вглц, дашаша", сивишмэк -"бирдэн-бир гачь-аг", ¿аиа^и - ".¡азда г:,,м1:дан Х'о.'цгн ,1уну"*вэ с. К глект сезлэри оечиллиш вэ '.'здгшч-га м,-,лб олунмудур.

Газет дилиндг даКа чо\' отнографш: сзу \1,1э дашндан диалект сезлэри мевсумм нам» бапш; р. !>у Ьал р<пон гззетлэриндэ

дяЬа чох мус .Ьидэ олуьур. ларьчач-таг тэсэрруфати клэ

баск диалект сезлэри клок т..'|>ду бэсл«н-а: т/.т гэзетлэрин дилин дэ кшэкмэ;)» бг.шлизпв: |рог...',ча[<лардг .¡ачшн ,1&^латлар змзлэ кэл-М.дйИ. /"лудаф-уршг" газ. 4.С.ГЛ«8, Чзбра.и.м р-ну/. Куниэрлэр бу

1. Мамвдов М.Б. диалектная лексика шк 'Дно из основных ср~пств йидюнщуализаць' : и типизации речи .¡«н!с,ч->:ьк->В. -"Тюркология", 1992, К' >,, стр.ч!. ф Аз.—|ба1чан дилкнпн диалсктоложк д.г гл. Нч:;,, ..964, с,°.41.

- и -

ил э'ла барака Зетишдирмишлэр /"Худафаркн" гэз. 15.6.1983/. Очага rojMar Y4YH талашр /одун гнрннтысы/ Знгырлар./"Араз" гэз. 5.11,1 "88, Фузули р-ну/. Эсли-'дэ "тохмачар" /тут багн/, "кумдэр" /барама гурду ca/Jiajan/, "талаша" /одун гыринтксн/ Доки деЗил. Бу сезлэри ja/пшз Намин тэсзрруфатла майгул оланлар б г лир. Фикри-мизчз, белэ сезларла эдэби далгг термшолоди фондуну зянкг.нлош-дирмэк олар. Ьэмин сезлэрин ишлэк даирэсини кешталандирмэк учуй икид.>лли вэ изаЬлы тергашоложи лугэтлэрдэ тасбит етмак лазшдкр»

в/ Jemi сезлэ*1 мевчуд создузэлтмэ моде-чэри эсаскнда да формалашнр. Сездузолтма моделями ко!шз олса да, онлэрнн jemi созлэр дузалтмалэ куч вэ имкннларн чатып. Масзлан, -чы, -чи, -чу, -ч^ шэкилчиси мопчуд вэ фэал. сездузалтмз моделларкндэн б%идир.. Бу гаэкилчи ила з&ман-заман Зени сезлэр Зарадь'лмш вэ jeiia дэ За-раи<инр. Jemi Заранан белэ сезлэрэ рщагыдакн нумунзлари кестэр-мэк олар: бастачи, сверчи, рекетчи, соЗлэмчи вэ с. Белэ сезлэр газет дилиндэ дэ фэал ишланир. .Mac;. «a, f.'ycirrn барзда сеЬбэт дг-шаркэн чох па. г адлы-санлн ифачыларн, баг- гачилэри хатнрлаЗнрыг /"Азадлыг" гэз. 17.7.1992/. Автобуслар Балакая аразисиндэ курчу роквтчилэрв тарафьндзн муЬаскрэЗэ алнндн /"Халг гэзе^и" 14.10. 1992/7""

Шэкклчклзрип кштиракн ила акала кэлзи 3«зни созлэр паггидпа диссертасиданын икинчи фэслиндэ даЬа зтрафли бэЬс едиляр.

Соз Дарадычндагшда ноЕмалгшла просеси. Сон иллар ЛзарбаД-чан д. дни« лугэт таркибиндэ чидди дэЗикикликлэр баш вермиш, тер-минолоки.тада нормалашма бз уняфккасиЗа систем шэклинэ душуш, а,1~ хин сечил-ш зеки лексиг; нормалакма меЗллэрн Заранмиш, натичэд^ бу нормалар даЬа да мвЬкэмлэнмип вэ сабиглэпми. дир.

Лексик нормалар Дмлин грагг-атик нормаларына нисбатэн даЬа даЗишкэн олур. 80-чп иллэрин газет дял: ндэ мушаЬидэ олуиа.. оз-лэпш' просеси Зени лекекг нормалаша медли кими тэсдиглэнди. Щдп артнг дилимузин 6утун услубларинда '¿¿нба-мз^хаз, мэчм^э, hyí¡¡vh9, 1:12~,ЛЭтчы, £5,2« r¿'2lí?3> УЕйШЛ» HÍS5S» Í2EM?» ногто^и-ÍÍ222E» f¿i22rIÍ'2EiIÍÍí:í • вэ с- араб-фарс мэ.лали с^злэринэвэ-

зинэ у.1гуи олараг, гаднаг, топл^, орнэк, арапшнрма, арашшрнчы, ¿узиллик, а мам, балли, де^им, бичим, бахчл;,. угщ,. ¡£¿§2 сазлари-нлн ишлэнма.;и там нормалапиагдадкр.

Ку ггормалакиа просеси Ьазнрда инаньтп /вэкалэтнама/, динля-З.ичи /мудавим/, ¿инчэлиш /мл' nyimj j а г/, cqprv /мусапиба/, copar /мэ'луглат/, бирбаша_ /мусгэгюл/ ва ти".та Зени сезлэрдэ дэ му-

шаЬидэ о луну р. Кестарилун сеэларин (дмисинын дшжиизда итланма тез-ли^и ejHii олнааа да, .штат 'сэркибинда Ьэмпи Hopi/илашма просеси ар-тыг сабитланмак узрадир, бу инкиш&{- Mej.w. лугзт таркибшшн кстига-МЭТЛЗрИНДУН (ЗИрИ к ИМИ OJ3 vii v кзстэрир.

Тадг/.г олунан доврун газет дилинда мутаЬидэ олунан ,1они нор-малаша ме^ллэри amai идакилардир:

11 ч T.QSiiiiiatlL'i SHiilii'Iii'i tCDiiiiJyh™ н^осеси. Го*

зет дилинй» луг.¡т тзркибкнда мгшаЬид.» олунди .¡они нормлаинн лэркнден *>ирн аналитик :{ррмаларын ииигетик jopMаларяа «вазланмаси просоеадир, Мэсалэн, тарлхэн дилммпзла сабитлзшмиш анздан^о-шаг,

SSiSESSLilSiisiiS // QiiiSL'iiii.LiiSiifidt^ilE» ULiKB-Kl-iiiii^ йуЬбзт^-тмзк, 'JtiS -лэЬат_етмак ьа c. бу типдзи о лип бирлэшчалаоа-у^гун олараг догул-маг, исма£ламаг, дакмыг, слМаглащмjk, иао.яэЬатл^птк сезлари ила авоэлзнласи просеси кедир.

АзарбаДчан дили оз грамматик гурулулуна кера синтетик дил- . лэрз дахилдир. Демэли, аналитик диллэрдэн 4->ргли олараг куа,1.1ан грамматик $ормалар, гурулушлар ики вз даЬа артиг созлз до.|ИЛ, Азар-<?а;)чан дашшд? бир се зла дв,1илйр вз ^азыльгр1-. Бу прооесин ahai.mj-4 jam ондалыр ли, пив гара<£дэн, мураккэб Зормалар сада ^ормаларла эвээлэнкр, длкар r.vp -.{дан иса, ,1еии созлар эмал;. калир, дидцэ гэ-наэт ,1аралыр. паи, Ьесаб_втм>к_и4адэси аналитик $ормададыр, Лакин сор ил«. 1|»:н иитбуаа дилинда бу аналитик ^.орлани саДмау созг звэз отмшяир: <)а.'ш;;з МП Аналитик ilnjopnacuja- Марказинин мз'лума-тшш верна кл;. наолфасшш битмиш с«1ац тслевичи^а ыиркзтинин pah-бэри ... /"Аиадлнг" г.гз. 20,2.199'Л/.

Сон девр газет сэ1ыч<зл^ркня'> истй_о«маг - "стила^дак, гонаг втмак - гонаглау&г, мудч^из^етмзк - тз[«.1иш_сахламаг ~ дэстэклэ-MsK эьаэлэнмзоя да бу .•'збил^.-нлнг.

йС ЁЙШё-ЗШЙШ Ей ШАйО&с^Лё 'JiiLzilU'JUi IgHg мо^ллар. Мувсир Азар-ба;|чак даляюш лу»-;>г тэрлибин.»! г,и динамик Ьиссаси олаи теркиноло-■ ки^ады сон кплэрда иирмыгмкод в- уни^икаоида саЬасшша до Дани

• ме^ллзр мушаь'.тп - oz-ynyp. Ызтбуцгни дчлиндо Лзарбадчан дилинин оз

• дахида жгканл«]'!» Ьеоа^рна lAi.-m:»!«« то]Аганл^.рин cajMa артмаоы бу

катичяондч:, МушЬ^г.» опил •!> а^лач /тормоз/, нэ.^г.сл-ик /форточка/, ¿елчака^ /'с.квпзнлак/, ¿игучц /мгрзттиб/, ^олла^ыш /nyrjcB-ка о, кят т^-рчкачар Ьаггинла дис^ертас/.^анын мува^от белма-

1. Шкрали.1ев M.I'i. Хулщев Н.М. '"objt навру Аззсба1чан эдаби ди-лл. -Аээрба1чо<г ччаб» днлн тарлхи. Гаку, "Елм", 1991, о.245.

синдз зтрафли ма'лумат норшмшд.ф,

ГУс дхлвндэн во рус дани васитэсило Азэр0а;'|чан штбуатшшн дшгднэ чечэк Аарогга м лазали термиилзр фонеткк, график» орфографии чоЬгтдон унификасиза олунур. ¿окатик чэЬзтдэн ^У ;1РИН-

сипа кор.) рус дилиндэ олеп йир снра сэслзр АззрбаЗчан дилиндэки сзслзрлэ узгуилашднрплкр. Гпзет дилиндэ бу !фиясуиз кврэ у,1гуала-шан а:иаг'»дак1; терм! нлзр ишлэдилир: коонерасида /кооперация/, со-2пал /соииал/, сурчриз /сюрприз/. Гщйик ^эМтДйИ Бу

прннсипэ коу« э - о, и - ,1 е.'-слэриггин уиификасизаси мушйЬвдэ олунур. Мэсэлзн, ек£Погкси1а /экспозиция/, конпй^е^ /конвейер/ ва с. 5 М 2 Е 0 й* 2 £ _ 4 2!.' 31П 2 2 9219: ириясипа кэрэ рус дклинз мэх-

сус гопа самктли сезлзр АзэрбаЗчин дядина тэк дамит шэкликдэ уни-фикаси,1а олунур. Мэсэлзн, панорам / ианораша/, програм /тоограм-ма/, ексгг2«с_/зсспросо/, комппо.тас /компромисс/ вэ с.

Тэдгиг олунан деврун газет дилиндэ грамматик чоЬэтдэя норма-лашан алннма созлэр дэ чох ишлэнир. Алннма сезлэрдэ грамматик чз,-Ьэтдзн нормалашма АззрбаЗчан дилинин еэунэмзхсус мэ'на имканлары илэ тзнзим едилир. Буиа керэ дэ алыша сезлордэки шэкилчллзр учун ' хусуси еквивалеит мумкук дезилдир. Зксинэ, сез олан дилдэки ¡язкял-чи алшша сезлзрдэки йир нечэ шэкшгчи илэ мэ'на гаршшшгы фарада билэр. Мэсэлзн, рус дилиндэки -изм, -ист шэкилчили созлэр АззрбаЗчан дилиндэ -чИ, -чклыг^ шэкилчилэри илэ лормалаяшр: .демократизм - аемокЕатчилнг, б>£ВОК£атном - буро^атчмнг, моделист - мо-деричи.МушаЬидз апардкгнмиз довр*н гэзет дилиндэ елэ алынма термин-лэр дэ ишлэнир ки, онлар Ьолэ но'рмалашма 1фосеси кечмэмкгадир. Ла-

кворум, коксецс^', плурализм, клуар во с. терииилорин газет дилиндз кениш шплэкмэси вэ бу алннмалардан ¡лифа Ни нктгдз дэ и«ти-фадэ олунмасн бела созлэрин норма кими гэбул олунмасша аоманэт верир. Ону да геЗД едзк ки, кворум сезу мэтбуат дилинэ дахил олан-дан сонра Зет^са^ сэзу дэ мездана кзлди. ¿етарсад созу дилнмиэия гаЗда-ганунларына у.Згуи кэлди,1я учун квовум сезуцу ограден чыхарнр, б/ ¿еии соклзрин дынщаит &ишн,зз Ее^глашшси: Газет дилйндз Зонк 1 сезлэрин муэЗЗэн б1ф гиски рус дилкндзки моделларин «сасшда ;]а- ' раннр. Бу Золла даранаи сезлэрин меЗдана кэлг.эсиниз АззрбаЗчан дц-липин структур-сеыантвк имканлары муэззан дзрзчэду екаявалунт хй-рактнри даишЗыр. Бэ'зэн Зени Заранан сезлзр, аа^анача^,

¿¡ОЦЗ^ШЭ. содул^м^, чкмо^лш, члэки^илми ?э с. даншыг .цилшда чэтин реаллшвнр. Данмилг дилкндэ зсас о'тибарч югз рус дклй мо~ двллэринлои еУХ&иоЕка, И2Б25§1Ш§» . иЛЗЗйЙййУ

вэ с. ист»¿ад»- олунур.

^ни свзларин данышыг дилиндэ реаллашаси ^олларынын муо;|-Дэнлэпщирилмэси нитг мзл»ни,'|,1ятт1нкн нуаоир „роблемлэриндэн бири-дир. Ииди днлимиздэ пут^овка созунун гаршшг.ты кп?.:и ¿олла^ш, гщогул сезунун гари"'лиги кши ишбурахма, отгул созукук гаршшшгы «ими знззку , подрат сезунун гаршылыгы к ими кегу^эш еквивалент-лэри эмэлэ хэлмишдир. Бу екви^алснтлэрин дашмнг диливдэ реал-лашмась: гчук эдэби дилдэ интенсив ишлэнмэсинин муКум ролу нардир. Лакин онларнн озу гэзет дилиндэ паралел иг чилдэ ишлэнир.

Мэтбуат шикщэ лексяк - терминоложи ла^л^» 157П-90-чы ил-лэриг гэзет дилинин лок„ик - терминолож;: тэркпби мухтэлиф вэ рэнкаргнкд р. Бу ла,1 ичтимаи-си^аси Ьэ,1атын бутун саЬэ"эринк еп-ткза едир.. Гэзет дша...ин бу тэбэгэсинэ торниноложи ваЬидлэр, умумхалт.' даншыг сезлэри, нублискс? сезлэр, рэсми-ишкузар лексика, тарлхизч вэ архаиэмлэр, вулгаризм вэ эчнэби сезлэр дахилд. р.

Тодгпг ед^лэн деврун гэзет дилиндэ елмин, техниканын, тэ-сэрруфатын, мэдэни^этин йутук саЬэлуринэ апд термкноложи ваЬид- • лэр ишлэдшшр.

к21§52 __>нол<~ти ваЬидлэр: актитурк, ."идли дирчэлии, гар-

швдурма, Азадлыг ме^данн, ^етэрса,-}, довлотсизлэшдирглэ, чумЬуриЗ-Дэт; си. аск-игтисади терминолози ваЬидлэр: сэЬтвдар-коммерсп^а банки, телехоымуникасп,1а, вал,1утанын дахили *,_)Нэрли;]и, тоталитар систем; игтиса^и терминлэр; банкнот, вексел, екисси^а, лисензиЗ", истекал хэрчлэри /истеЬса. мэсрэцлэри/, подрат /ьпдэлик/, брак /чыхдаш, зад/; педагожи те]зминлэ£: с.икифдрнкэнар кш, куну узадыл-мыш груп, академик саат; публисист те емкшгэе: подборка /сечмэ/; техники терминлэр; конвв^в'-чашдирмэ, бузмэ конструкси^алары, газ-лавдьгма; и£ман тьрминлэри; су полосу, грогме^стер; тибб термин-лори: госшиал - Ьоспитал, сэЬра Ьоспиталы, реанимасида отьглары, хэрэк вэ с.

Дилдэ. заранан паралеллик, 39'ни е^ни мэфЬуму икч-уч термин-лэ и$адэ етмэк фактларч муасир гэзетлэрин дилиндэ мушаЬц;.- олу-нур: тормоз // э^лэч, образ // сурэт, конфликт // ,лунагишэ // лх~ т'длаф, идеда // га1о, тернии // истилаЬ,, мэншэ // кенезкс, г/-чэррэд // абстрак™ вэ с.

Ме^ЖЫЭ ¿МёЩ £22 ^вшкнлтц: 'брифинг,

■■квас исида, клавиатура, кондуктура, алтеркаткв, инфраструктур, контракт, коммерси^а, коррупси^а, млфида", плур лизм, спонсор, розйьтаси^а, дотаси,1а, вето, акс~|)а, емисси^а, паритет, коали-;.-.лон, тс-т, деклораси,1а, инфл^аси^а вэ с.

Мэтбуат дилинда £амиля1а эвсзкна содад, шгурализм звэзпкэ чокфикирлилу.к, де$исит авазина гэЬэтлик, партн.)Срлуг эвэяи з оо-таг.якг шяклинд? игалэнэн терчкнлэри геЗд еда билзрик.. Бир сира баЗ-налхалг терминлэр ксэ олдугу кими тзшшр. Онларш чохунун Аззр-баЗчаи дилиндэ гаршшшги Ьэлэ тапклмамшдар. Мэсэлзнг Сон заман-лар мэтбуатдаизда мэрди говма!* l£ü3!lii21iiä?Ji xejjni гуввэтлзниб /"7 Kyh" гэз. 26.9.1992/; Jenir japanait L^tíMtliSííja магазалары си-зинлэ рэгабэт а пара биларми? /"Cahap" гэз. 6.9.1992/; Бу Азэрба;)-чапиг ehTvja4jiapum вэ очун бизнесияин шфраструктуруна хэрчлэнз-чэкдир /"Азэрб&Зчан" газ. 2..j. 1592/; Е.Мэмм^дов парламент сечки-лария;,а мо г луб олачагы тэгдирда паритет эсасда коалисион he¡ сума-тин даранмасынн re jри—mymkyh Ьесаб етди /"Азэрбазчан" гэз. 5.7. 1992/; Сон бир нечэ азда Оренбург универсал рек~*онларарасы бир-каскчда акси^аларнн /ги^мотли кагнзларын/ гиЗмоти ик-д дафа арт-мншдыр /"'Ха^ гэзети" 2.П.1Ь;)2/.

Бу белмздэ зерилмш терминлэрин эксориЗЗэтк, 80-чи кллэрдан ссшра эдэби дилэ дахил олтлуш вэ матбуатда каниш ишладилмэja баш-ланмшдыр.

. Болэ гэиаата кал-^ билзрик ки, терминлэрин газет жанрларин-да чох пилздилмэси табиидир. "Герминолокк^анкн истифада олунмасы MYajjan услуби колоритла, гат'илик вз дзгиглик, маЬкэмлик вэ тер-мнколоя! ггитглн Зыгчамлыги ила элагэдардыр"*.

ДиссертасиЗанын учунчу фэсли "Мэтбуат дминда сез ¿аращчы-адланнр. Бу фэсилдэ сезлэрйн лексик-семантик, мор-фолояи вэ синтактик усулла Заранма просеси иэлэнилмиш, Ьамчинин калка на абревиатур усулларыжт ролундан данышшшшдыр. Соз ja-ратма просеси ¡лухтзлкф усулларын кемаЗилэ баш верир. ha,мин усул-лзр сабитлэшмкш дил ганунларшга асасланир.

12IÍ5S 1_2§Цан свзлап. Je' i сезлэрйн формалашмаош;--да чэ мэтбуат дилина кэтирилмасиндз лекскк Зол /усул/ зсао рол оЗнаЗир. Бу Золла эмэлэ колэн jewi сезлэр газет дилинэ Ьэм Ьазыр тэкилдэ, Ьэм да оозун ф^рмасынга - таркибинда MYajjaK да;|ихиклм едилмэкла каткрилир. И'-инчи про^есда сззун семаиГикасиндасдэЗи-шиялпк баш верно.

' Лени созпарии лексик усулла амэлэ кэлмэсиндз алын»чалар му-Ьуу макбэлэрдан cajiuup. Jeни сээлар эн чох рус лили ьэ рус дали

Í. Солганик Т.Н. О языка raatru. 1.1., -кт< -во .Моск.. Ун-та, Ы50 стр.2?. с

васитрсилэ Аврс: т диллэрмндзн, ссн эамаштар йог» турк дияккдэн алшмккшыр.

. Газет дилиндэ кшлэнэи рус алш;у,алариН1!Н статусу дклдз со-оиолояси ({акторларла тэнзимлэнир. Бела сэзлар алия-техники м^'лу-матлары jajbrp, Пу тэбии занхкнлзнма прооесипдз газет дули "сгз-качГ! вэзи|эсшш Дерииа Деткрир. Бел» сеяларин ипладилмасинда, ди-лин дахшт ганунларкна табо елилдасгшяо гэзет дата он енрада ду-рур. Лени сезлар газет дилино тэкчэ рус дилиндэн де.Щл, Авропа дклпэркндэн дз кечир. Альималарын 6о,1ук гиеми локсрк-семанткк характер дашы^кр. Бола ки, лексик-семантик ашмаларда дикзр диллн сезлари тарч-ша одилмир, оляугу к ими сахланшшр. Газгтлардан ке~ туоулмуш яль'нтадар бу гэбилдавдир: ¡>ат с и ¿а, мо£, бартер, спикер, пикет, вето, лисензкДа, картон, дебат, конвонои]а, коипсампс ва с. Ратси^а ила билдирдплэр кн, дунами Дахынльтдгаднр /"Г.'кллэт" газ, 7.11.1992/; Ивдк бартер ,1олу ила мак мубадиласи дабдздир /"Халг гэзетк" 9.10.1992/г Ермзнистан ичтимак компромисса кэлмак (¡икркн-дэ двДил /"-йзадлк газ. И.8.1Р92/,

Сон- илларин гэзет дилинда турк дяливдан кечмж хв.)ли локоик-сешнтик альнмалара раст к а лирик: баоггнн /сэдр/, тимашачн /оеДрчи/, ca.i /иемрэ/, ола,1 /пгдисз/ вэ с.

Газет дилинда локскк-^ор^олояи алычмалар да чох шля пир. Ну-ваЬидэ олунан -баз, -хана, -дат, -стан, -шунас. шэкилчиларинии ш-ткршск ила Дени сгзлэр Дарадилкр. Мэсалан, мв^данбаз -/Сир чох адамлар мездакбаза чеврклжшщи /"-Jeire 4ккир" гз?. 14.10.1990//; сзнкэ£даж - /Зекар Мэммздоа сэнкэрдаиы Елчин Оручопу jamw хатгф-Лй1ыр /''А?эр1атчанп гэз. 7.11,1992//; шбаз - Дурчу иабпзляры иг;га рееггубликамнздадыр /"Холт гззэгя" 14.10.1992//; ч§гдаж - /На-тиг Ндхчю-андакн чагзаи ичтиуш-сиДйси дуруму кекш тэЬлил етди /"А(1 дмешс" гэз. 30.10.1992//,

мс'лтэоила ¿апанан ¿ени сезлэп. Абрешшси;)а -сюз дараднчгтаггк демэкдпр. Лексик абревиаси,-|а.тар сезлара хае олан бутун эламэтлзрэ маликдлр1. Тадгиг одилзн докрун гэзет дилинда абсевиатурлар ааагыяакы саЬалзрла баглн июладклмикдяр:

1. ОиЦсатлз баглн пллэнанлар: АХЧ /АззрбаЗчан Халг МабЬэ-си/,. ШШ /Лзарба^шя №шт йстиглал ПартиДясн/, КЬ /Йчра 1аки-

I, Ллилов M.?.!. Аббревиация s современном Азербайджанском «зыке. ИГЛ, Баку, 1986; стр. 38.

ми,1.1эти/ ЭДБ /./.устагил Девлзтлор Бирли^и/, ВШ /Вэтэндаш Ьэмрэ'З-ли,1м Партита с»/, 'ЛГН /Милли ТлЬлукпсизлик Назирли^и/ вз с. би ишлз баглн и'гслэнэнлэц: ХТДД /Хусуси Тэ'Зинатлы Полис Дзстзси/, АД34 /Азарба^чан Де^уичу Элиллэр Ч,гми1,1зти/ вэ с. 3. Игтксади.1,1ат-ла баглн шлонянлзо: ВЛФ /ВаЬид Балчуга Фонду/, УИБ /Умумдун^а Инкишаф Банки/ вз с. ¿^^лм^тоЬсил музссисзлзецнин адла^и илэ ба£ч лы_игал.2нзнлзр: ААК /Али Аттестасида Ксмисси;)асн/, АПУ /Азарба^чан Педагожи Униварситети/, ПДУ /Бакы Довлэт Университети/, ТИП Аеле-визи,1а Информаси,1а Программ/ вэ с.

Матоуатда мурзккоб ихтисарларин инисиал, Ьеча, парсиал Дпс-сэлэрэ болунмуш/ вэ гар1Ш!нг-мурз1скзб типлэринэ рас? кэлирик. Мэ-сэлэн, Фил^акын тзлэЛэлзри .¡ахиш билик нума,-)иш етдирдилэр /"Халг гззети" 27.1.1991/; Родколлекида хусуси гзрар гэбул етди /"Елм" гэз. 15.7.1989/; .Тарднмлар "КАМАЗ" кашннларнвда дашыннрды /"Халг Гззети" 10.12.1991/.

Г'влэликлэ, .тени милли абревиатурларын майдана кэлмэси ичти-маи-сиЗаси вази^этлз, дэрин за коклу дэ3ишикликлэрлэ баглыдыр. Абревиатурлар газет дилинин лакониклиДини тэ'мин едир, ¿ерсиз тэк-рарын гаршысыны алыр. Абревиатурлар дилдэ гэнаэт ^арадыр,

Морфоложи ус^лла амэлэ кэлзн .1ени сезлзр. 70-90-чы иллэрр! мэтбуат дилиндэ морфоложи усулла сез даратмага кучлу ме^л ;)арав-мшднр. Бу эн чох "коммунист",/"Халг гэзети'/, "Азадлыг", Азэрба;)-чан" вэ с. гззетлэрин сзЬнфэлэриндэ мушаЬидэ олунур.

Ьазырда дилимизин пени соз ;)араднчшшгкнда 50-дэн чох шэ-килчи иштирак едир. Бу шэкилчилэр мэншэ е'тибары илэ мухтэлифдир. Jeни сезлзр Аззроа^чан дилинин езунэмэхсус шэкилчилэри, Ьзмчинин араб-фарс вэ рус дили шэкилчилэри эсасында формалашыр.

а/ АзэрбаЗчан дилинин езунэмэхсус шэкилчилэри эсасында фор-малашан сезлэр: бэстэчи, пиаотчи, аевлэтчилик, уафи^ачудаг, топлу. чохсв^ли, езэллик, дкнчдлиш, билки, илишки, ¿аз§2, дщ>ма, ачигла/маг/. дэстэклз/мак/ вэ с. Бела сезлэрин эксэри^атя-нэ эввэлки девр гэзет дилиндэ да тэсадуф олунурду.

б/ Ррэб-фарс шэкилчилэри зсасннда формалашанлар: 11нди дэ ди-лимиздэ зрэб-^арс шзкилчилэрц илэ сез ;)аратглаг нросеси давшл едир, Бу, чэтбуат дилиндэ дaila тез мгааЬидэ олунур. -да£ шзкклчиси илэ$ СэКмдар; -баз шэкилчиси илэ: дшбаз; -кав шэкилчиси ¡из: £§Ьибкаа» -пэрэст такилчис< илэ: си1асэтп---рэс -хана иэкгичиси ила:_щэ£д-*ана вэ с. сезлэр эм>лэ кзлыж,пир. Бу сезлэр 70-90-чы кл мзтбуат дилиндэ тама'шла,]онл пэ'нада и:шг,нмк... ва гэзет дилинин хусуси а>к~ .

сикась ними гизмэтлэгдирилмэлидир. .

в/ Рус иктерносжонал пюкилчилэри эсасывда формалашан сезлэр: : Рус-инторносионал шэкилчилэри сезлэрин сонуна вэ енунэ артнрылыр вэ jени ^чшш лекси'к ваЬидлэр эмэлэ кгтирир. Ьэмин шзкилчилэр бунлардщ) : -ист - екстцемтст, §кспрессиониот ; -то£> - инзоctojd , 220-вакатор; -жи - етноеколояи вэ с.

Синта^тик усулла сшлэ кэлэн ¿ени сезлзр. Сон иллэрдэ син-тактик усул пэтбуат дилинда эн мэЬсудлар саз Зарадычшшгы васитэ- ' ляряндэн биринэ чеврилшшдир. Гэзет дилиндэ Дени мурэккэб сезлэр Ьэг.; дексик-спнтактик, Ьэм дэ морфоложи-синтактик Золла ¿арадыл-иышднр. Биринчк (-]опла э»«элэ кэлэн мурэккэб созлэр, анчаг лекс"к ваКидлэрдэн ибярэт олур. Мэсэлэн, улусо^, синэбэнд, сонуч вэ с. , Морфоложя-синтактик Долла эмэлэ кэлэн мурэккэб созлэрин компонент-лэринэ im лексик, Ьэм до грамматик шэкилчилэр элавз олунур. to-оглэн, содгщнм, кундогар, ■ ,1етэрса.1. гаршыдурма вэ с.

Бу тэдгигать'-шзда 70-90-чк иллэрин гэзет дилиндэ ишлэнэн jo-ни мурэккэб соз/ijï ттг Ьиссэлэрн илэ и&адэсинэ керэ ашагыдакы типлзрэ белыми мэгсэдэу,1гун са,1М!лгаг: исшгисгел_модели илэ гуру-лап мурэккэб сезлэр: Лилэдз адамбашша душэн орта а^лыг эмэк har-гынш кк:и мислккдэн аиагыдир /"Ул|дт" гэз. 27.10.1991/; си$эт-

клэ гурулан мурликэ-о созлэр: Улутурк. улусо,| бизэ jap олеун /"АЗдкнлиг" гэз. 4.5.1990/; саД-исим модели илэ гурулан му-. рэккэб сезлэр: Азэр1а;)чан ониллкклэ^лэ, ¿узилликлэ^лэ онун эрази-синдэ jaraajEH 6утун инсанларнн вэтэн.ч гшлу;адур /"Баки" гэз. 5.11. 1987/; -/сим-jэ'ли си.)^т модели илэ гурулан мурэккэб сезлэр: Кэнд гумбараат^нлаодан атэшэ .тутулурду /"Азадлиг" гэз. 31.10.1991/; • еэ лпиирини кордулэр /"Коммунист" гэз. 15.8.1989/;

илэ гурулан мурэкк-б сбзлзр: ^Таначагдпл-2ZPÏ3 мэктэгэлэрып тапшнрнлнб ку., курчулзрэ бензин сатмасынлар • /"Халг гззети" 14.10.1992/.

\ Гззетлэрдэ биринчи тэрэ^и ¿¿¡энм оезу, i. жнчи тэрзфи мухтэ-.теф мззмунлу лексик ваЬидг >рдэн дуззлэн мурэккэб созлэр дэ тез-тез етплчнир: блкэдзн хаммал вэ сон мэЬсу.са чеврилм^а ДаримЕабри-кат а-сннлара ,|ол вбпмэ;'|эчок /"Азадлыг" гэз. 22.9.1992/; Боксчу-лар Аа^финала чкхдылар /"Идаан" гэз. 13.6.1981/; 0 1арымззриф гнз у.т /"Коммунист" гэз. 15.1,1988/. Икинчи тэрэфи agaçu, га-d'lrij. этра'Хи, алтн, усту созлэрл нлз дэ и|адэ олунан мурэккэб сез-лэря г.-'зэтлзрдз рзст кэлмэк олур. Мзсэлэн, Улгсларарасы элагэлэр

меЬкэмлэнди /"\задлиг" гэз. 31.10,1992/; Парлзментлэрлраоы кичик ичласлар да кечи^илирди /"Азадлнг" гэз. 31.10.1992,/; Сечкигабагн ; компанийалар мутэшэккил кечирилирди /"Халг гэзети" 7.10.1991/; Гарабагэтра|н вурушалар сэнкимирдк /"СэЬэр" гэз. 22.12.1989/; Горбочовла Буш суалт» га jiff да керуидулэр /"Коммунист" гзз. 15,1» 1989/; JepYCTY амзлиЗ,1атлар гаЗдаскнда иди /"Коммунист" гэз. > 7.12.88/. * ■;

Гэзет дилиндэ ,-)ени мураккэб сезлэр тэкчэ дмшга имканлар Ьесабкна де^ил, Ьэмчинин бе;)лэлшлэл характерли сезлэрин васитэ-силэ да (Нрмалашыр. Бе^нэлмилал характерли сезлэр мураккаб бир-лэшэлэрии илк компонентини ташкил едир. Ьамин компонентлэр зсй-сан, теле, радио, кино, видео из с. кили алннмалардан ибарзтдир, Бу'лексик ваЬидлар васитэсила ;)аранмнш телефакс. телвкузку, радио-. niec.. кинодрам, киносфера, киноман, видеотелефон.. видео-азы вэ с. кими бирлэшмалар мэЬэ 70-чи иллардан сонра гэзет дилиндг иилан-ма^э бащламшднр.

Тэдгиг олунан гззетларин дилиндэ исми сез.бирлэшмэлэринин. hap Y4 невундэн истифадэ олунмуш вэ бу бирлэшмалэр ¿ени ичтимаи- ' сиЗаси муЬитлэ сэслэшир: ганлн JaHBap, белнэлхалг иглим. Гафгазг еви,- ШэЬидлзр Хи^абани. Хочалы фачиэси. митинг булбуллэри.. тест

зака_ахынн,. агакар.лгг ипигн, парламвнтин_спикери, ¿енидан^ гурманын перспектипэри. милли мэчлисин кундэли;)и вэ с.

' Ы.Б.Мэммэдовун костэрдиди кими, "матбуатда икинчи вэ учун-чу нев исми сез бирлэшмэлэри даha чох ишлэйир. Бела бирлашмэлэ-рин матбуатда кшлэнмзсинин езу да кечичи характер даты^ир. Бэ'зэн бир сез васитэс!.1э дузэлэн, дахуд муэдзэн гэрарла элагэдар Царапан бир груп бирлзшма .Myajjan вахтдан сонра матбуатда кшлзнмир, Захуд ифадэчиси. оддугу варлнг кими башгасы илэ авэз едилир"1.

Семантик усу^ига амэлэ калан ,1ени сезлэр. Газетларин лекси-каеннда елз сезлара раст кэлмэк олур ки, буилар адэби дилишздэ мевчудпур, лакин оиларн башга сезлэрдэн a jьран эламот эввалки мэ'-наларнндан узаглашалары вэ чохмэ • налшшга догру инкишаф етмэлэ- ' ридир. Мзйз бела сезлэрин газет саписаларинда ишлэдилмзеи бунла-

1. Маммадов М.Б. Совет доврундз Азэрба,-)чан мэтбуат дилинин инки--Азэрба1чан ССР ЕА Хэбэрлэри, "Эдэби-Нат, дил вэ ннча-сэнэт" cepiijacu, 19G7, № 3-4„ с. 5?.

лар-im ичтгслаи-ск^ас;; вэ кутлэви характер кэсб етмэсшш тэ'мин едир1.

Сон илларин газет дилинда свмантик инкишафла баглы ишлэкэн лексик ^аЬ.иллэрдэн бири 6a¿ сазудур. Эвваллэр бу сез варлн, зэн-кин оланлара деДилирдисэ, инди ",1олдаш" мэ'наоинда иштанир ва му~ рачиат $ормаоы кими истирала едилир. Бу Ьагда "Азадлнг" гээети Да-зыр: "Демократии Ьарэкат Долдаго сезунун зеринэ бэД сезуну гаДта-ранда "мэнфур совот беДнзлмилэлчклиДипин" ачыгнна, иккузлу^унз гэ-зэб олараг мклли эн'апэни дклэ гадтармаг ки.га озуыу дуДду вэ сез-суз дилдаки бу гаДтарнльшш кэламш ичинда нэсэ истэкли анлам бол-лугунун олмасшш да срзди. Анчаг Ьзм дялчилэрпмиз, Ьам сосигтог-ларштнз - ^илологларшчз бу созлэрин нэ олчугуну душунмэк Ьаггнн-дд дутунмэлидирлзр" /5.9.1992/.

gor созу Дазнлн абидзлэримиздэ "догулмаг", "корунмзк", "галх-маг" мэ'наларкнда ишлэнмишдир. Муасир мэтбуать-; дилинда исэ ighü элавэ - лотенсиал мэ'налар газанкшднр. Мэсэлэн, Je ни тиши эдэ-биДДат лог^Щи^ /"ДдабиДДат" газ. 15.7.1991/; Ичэридэ Дени бир турк Ьекумэти jjo^cy /"Халг газети" 3.3.1992/; 1971-чи илдэ С'Узу-ли раДонунук Jyxap» Се;)идэЬмэдли кэндиндэ догулуб /"Улдуз" жур. 1992, №. 7-8, с. .44/,

Japnar сопунун мэ'насы ha'.:»ja мэ'лувдур, Лакин ашагвдакн чумлэда бу соз семантик Ьадисо натичзсиндэ Дени ма'налы созэ чеь-рилмишпугр: Гардапш Руф'атин с о J ла ди к.лэ р и нда i i бир jag па г сечди /"Мчллч?" г=з. 10.11,1992/; КулЬусо^и Ьусе,)ноглукун мэнсур шо'р-лзрнндзн бир ¿agrar. /"ГдобnjДат" газ. 11.3,1992/.

K'í¿[Ka усулу клэ сез ¿арадкчшшгн. Рус дилинин тэ'сири ал-тшпа онун структуруна зсасланараг меДдана калан нураккаб калка-лярин 70-90-чн илларин АзарбаДчаи матбуат дилиник ээикинлэпмзс'.ш-дэ муЬум ролу варднр. Мзтбуат дклиндэ ишлгнэн Ьамин калкаларкн пкп трупа адирмаг олар: а/ орижипалдан там тзрчума о.чупан мурак-

калкалар: оэунутзнгид - само1с2итт»ка, ¿елидангурма - пщоп-гро1'ка; б/ Ддрммкаляаяяр ШДИСЛ'Л'ЛЭЦПй - Ü2LL2"

T.S'-lí'i'üíPi - кинозритель; Еадисвр^илига - фалиопщгг^ча сэ с.

70-90-чн илларин газет дшншда "асас - канар", "эсас - ара-^н", "асас - дахили", "асас - хавичп", "асас - ичи" моделлори

1, Мэ^мэиов И.О. "Коммунист" гоэетянин локсикасн. Нам. дисс,, Баки, 1973, с, Ш>.

илэ эмэла катан вэ калкалашан ифадэлэра да раст кэлирик: Туркн-Зэдэн калан абитури,1ентлэр мугавиладэнкэнар университетлэра га-бул олуначаглар /"Халг гэзети" 10.8.1992/; Ра.1онларарасц автобус-лар вахтлы-вахтында ишлзмир /"Совет кэндп" газ. 20.6.1990/; НУ аилхаеичи амиллзрин та'сири илэ баш верир /"Эдэби^ат вэ инчзсэ-нат" газ. 13.2.1984/; Хэстэни уракдахили азэлэлэр нараЬат едкр /"Коммунист" гэз. 3.1.1980/. .

Диссвртасизанын "Нзтячэ" Ьиссэсиндэ тздгигатын эсао муд-дэала,.ы умумилэшдщйшшидир:

-Тэдгигат нэтичэсиндэ муэ^анлэшдирилмишдир чи, 70-чи ил-лэрдэн газет диликдэ чох муЬум дил просеслэрм башламышдьф: ces Зараднчшшгннин ,)ени моделлэри формалашмш; лугэт таркибиндэ дэ-Зишмэ просеслэри сур'этлэнмиш ичтимам-си;)аси, ^осиал-игтисади, е.таи-тохники Ьадиоэлэрлэ, наи-Tij^этлэрлэ баглн, дилимизин дахили имканларцна у,1гун ,1ени сезлэр Зарадылмыш; рус дилиндэн алынан je-ни терминоложи ваЬидлэрин эдэби дилимиздэ иплэдилмэси давам ет-миш, милли ичтимаи тэфэккурун, ичтимаи фикрин нйилиЗЗэтлэри мэт-буат дилиндэ оз ифадэсини тапмш, аналитиклик муэЗДэн Ьэддэ чат-мшднр. ;

-Муэ,1,1эн едилмишдир ки, 70-чи иллэрдэн сонра гэзет дшг'чдэ термине 'о;*и сабитлэшма башламыш, инкишаф вэ занкинлзщмэ ашкар îte-рунмуш, диликизин милли дэ^эрлари эсас кетурулмушдур.

-70-чи илларин сону 80-чи иллэрин зввэллэриндэн е'тибарэн гэзетлзрдэ демократиклэшмэ ме^ли гуввзтлэямиш, милли озунудэркет-мо ичтимак-сиЗаси Ьэ.^атда баш веран г.адисэ вэ просеслгрин маЬи'-,1этини o,1psiiM3i3 истигамэтлэндирилмишдир.

-Гэзетлзрдэ мушаЬидэ олунан дил просеспэриндэн бири дз ез-Лзшмэдир. Эзлэтмз уч мэнбэ эсасинда /гэдим Азарба^чан с< лэринин фэаллатдирнлмасн, диалект сезлэринин эд^би дила кэтирилмэси, мев-чуд сездузэлтмз моделлпи эсасында ^ени саз Даратма/ баш черир, -80-ч/ иллзрдз рзлэп; i3 просеси jemi нормалашма меч ли кию тзедиг едилминнир,

-Тэдгигатдан бел^ нзтичэ^о кэлэ билзрик кг, дилямиэ1?н муа-сир инкют | сзпил<)зсиндэ ме,1дана. чнхмыи Зени сезлэр чзмОДг.ян индики hajaTiiHa дайр анлаЗыгаларн, ичтимаи-сиЗааи реалдыгларц да ha до."' ун вэ дузкуи экс етди-жак бахим'.'.чдан муг ффэги.-уэтлидир. Ич-Tii'.-an-cMj~cn Ьэ^атин ^гтун саЬэгэрина езун; > экс етдирэн «этбуа-ti;h лексикасы да уомиЗЗэтин илкишафьч*^ мгвафиг олара^пэ^ишяр je-

нилэшир, тэкмиллэшир, лексик - терминоложи систем даЬа да зэнкин-лашир.

Диссертаси,-)аннн эсас мэзмуну диссертан ни ашагыда квстзрч-лэн чап олуы.г/ш ;)одг - мэгала вэ бир тезисиндэ ез эксини танмышдыр:

1. Мэт уат диляндэ терпинлэр, -Азэрба;]чан терминолокиЗасы кроблемлэри. Елми-практик конф- ансын материалларн, АШ-нин нэщри, Бакн, 1980, с.37-39.

2. Муасир доврдэ доври мэтбуат вэ ел ч-техники тэрэгги. , -Азэрба,-)чаи дилчили;)инин актуал проблемлэри. Кэк • дилчи"эрин рес-гп/блиг т. кон<$ранснннн материалларн, Бакн, "Елм", 1989, с..12-14.

3. Аз ;баЗчан мэтбуат 1'нла ,-)они рус алннмаларк. -Я~ыкозне контакты и литературно связи. Кэнч алимларин республика елт кон-<{рансыннн мэ'рузэларинин тезислэри. М.Ф.Ахундов адына АПРЗИ, Бакн, 1990, с.133-134.

4. Мэтбуат дили вэ ономастик ваЬидлэр. -АзэрбаЗчан ономас-тикасы проблемлэри. З-чу елмп-нэзэри конфранснн материалларн. Бакн АПИ-нин нэщри, 1990, с.231-232.

5. Азэрбч^чгн ди~».нин лугэт тэркибиндэ е~лэшмэ просеси. -Азарба^чан дили : асир мэрЬэлэдэ. Кэнч дилчилэрин 2-чи республика конфр^нсннш материалларн. Бакы, "Елм", 1990, с.6-8.

6. Муасир Азарба^чан дили лггэт тзркк /индо ¡тт нормалашма меДллэри. -Азэрба;)чан эдэби диливдэ норма вэ нормалашма мэсэлэла-ри. Чанч дилчилэрин З-чу республика конфрансшын материалларн, Бакн, "Ели", Г„Л, с.32-34,

7. Мэтбуатда ономастик ваЬидлэрин 3аз шляпы. -ЛзэрбаЗчан ипомасткггасн проблемлэри. 4 !У елми-назэри конфранснн материалларн. ~акн, АПУ-нуи натри, 1993, с.217-218.

8. Гэдим А"->рбаЗчан сезлэрирчн мэтбуатда ишланмэси. -харихи вэ татбити дилчилик. Кэпч дилчилэрин 4-чу республика :онфраисннын материалларн. Бакы, 1993, с.66-68.

С.Ю.ГАШБСВА

ЯШКШЫЕ ПРОЦЕССЫ В ПРЕССЕ - ЛЕКСИКА /на материале газет 1970-1930-х г.г./

РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа ппсвящена исследованию языковых про-цесгв прессе на основе материалов газет 1970-й0-х г.г. О гт^я релью провидится анализ лексических осоьешностей языка газет указанного периода, прослеживаются основные тенденции процессов, проиг 'одяцах в словарном составе язнка - национализация л г~рма-лизация - выявляются новые словообразовательные модели, исследуются явления, так замела аналитических ¿.орм синтетическими, новые нащавления в области унификации, усиление взаимосвязей мех-ду лексикой дита|йтурного язр"а и диалектов и 1. д.

В результате исследования установлено, что с 70-х г.г. в язкне газет происходили ваннейшие процессы: формирование новых . словообразовательных моделей; ускорение процессов изменения; образование новых слов за очйт внутренних ресурсов азербайдаан-ского яшка в связи с ойцоственно-политичесвима, социальво-вноно-мнчесними событиями и 'чучно-техническим прогрессом; исшпьзова-кие в азербайджанском литературном языке терминологически-! единиц, заимствованных из русского языка; отраженно в языяе прессы наЦио-нально-обцествслного мшления.

Тан, в процессе исследования выяснилось,, что с конца 70-х -качала 80-х г.г. в газетах заметно усилились тенденции демократизации; в результату роста нациеналыюго самосознания усилилось стремление к познании сущности явлений и процессов, происходящих . в обцественно-налитичесной кизни ст)занн.

Один из наиболее ярких процессов, наблмаемьх'в прессе, -национализация. Она п.эисходит на осно: з трйл источников: 1/ак-тив"зац!ш превних азербайджанских слов; 2/ проникновение' диалектных слов в литературный я;.¡ж; У/ образование новых слов,на основе имеицихся словообразовательных .доделей.

В С0-х г.г. процесс проявляется как тендень«1я к нормализация. Опной из новых тенденций нормализации является замена чуяуц • строи. . . а^ербайднапелого ясьна алалигичесг'цх (¡.огм синтетическими.

Мокло пщпти и такому Еиводу, что новые слова, вознянкие ня уровне современного ^увашя, являются взечда удачпима с точки прения наиболее полного и тог шго от; т'е^ия понячлй а реад.Л ой-

/

цественно-политичэсиой и социально-экономичрской чкзня. И лексива пресен, отракаоцая все стороны ялзни, изменяется соотзетствен-■ но общественному развитию. Она постоянно обновляется, соверше -ствуетоя и обогавде1. леиск'чо-терминслогичесную систему.