автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жанровые и художественные особенности "Латаиф-Ут-Таваиф" Фахриддина Али Сафи

Текст диссертации на тему "Жанровые и художественные особенности "Латаиф-Ут-Таваиф" Фахриддина Али Сафи"

ТАДЖИКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

04.20 0.4 1 284 7 -

САЙФУТДИНОВ БУРХОН ХОДЖИЕВИЧ

ЖАНРОВЫЕ И ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ «ЛАТАИФ -УТ-ТАВАИФ» ФАХРИДДИНА АЛИ САФИ

Специальность: 10.01.03- Литература народов стран зарубежья

(таджикская литература)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание учёной степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук Абдусатторов Абдушукур

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

САЙФУТДИНОВ БУРХ.ОН ХОДЖИЕВИЧ

ХУСУСИЯТХ£)И ЖАНРЙ ВА БАДЕИИ «ЛАТОИФУТТАВОИФ»- и ФАХРИДДИН АЛИИ САФИ

Ихтисос: 10.01.03- Адабиёти халадои мамолики хоричй

(адабиёти точик)

Бо хукуки дастнавис

РИСОЛА

барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмх,ои филологй

Рох,бари илмй: доктори илмх,ои филологй Абдусатторов Абдушукур

МУНДАРИЧА

МУКДЦДИМА.................................................................4

БОБИ L РУЗГОР ВА ОСОРИ ФАХРИДДИН АЛИИ САФЙ

1. Зиндагиномаи Фахриддин Алии Сафй.........................11

2: Осори фикрии Фахриддин Алии Сафй..........................33

БОБИ И. СОХТ ВА МУНДАРИЧДИ «ЛАТОИФУТТАВОИФ»

1. Сохт ва мундаричаи асар............................................57

2. Хусусиятх,ои жанрии «Латоифуттавоиф........................68

3. Мазмун ва хусусиятх,ои гоявии «Латоифуттавоиф»..........76

БОБИ III. ХУСУСИЯТХ,ОИ БАДЕИИ «ЛАТОИФУТТАВОИФ»

1. Хусусиятхои услубии насри «Латоифуттавоиф»............98

2. Образхои асосии «Латоифуттавоиф»..........................100

3. Сачъ ва макоми он дар «Латоифуттавоиф»..................131

4. Иктибоси шеър дар «Латоифуттавоиф».......................139

5. Унсури арабй дар «Латоифуттавоиф».........................149

ХУЛОСА.....................................................................164

ФЕХРИСТИ АДАБИЁТ.................................................169

МУКАДДИМА

Дар таърихи адабиёти точик карни XVI яке аз даврахои пурмахсул ва бобаракат мах,суб мегардад, ки ба майдони адабиёт ва фархднг симох,ои бузургеро аз кабили Зайнидцин Мах,муди Восифй, Камолиддини Биной, Бадриддини Х,илолй, Абдуррахмони Мушфикй ва дигарон оварда тавонистааст. Вале бояд гуфт, ки то хануз а^вол ва осори на хдмаи намояндагони адабиёти ин давр ба таври кофй омухта шудааст ва чих,атх,ои норавшани зиндагй ва фаъолияти хунарии онх,о хануз зиёд аст. Аз чумлаи намояндагони тавонои адабиёти ин ахд олиму воиз, шоиру нависанда, факеху мухдддис ва муфассири Куръон Фахриддин Алии Сафй мебошад, ки чуз ишорахои алохддаи муаллифони маъхазх,ои адабй-таърихй ва осори илмй-тадкикотй дар бораи ахвол ва осори у тадкикоти алохидае анчом дода нашудааст.

Дар бораи чузъиёти зиндагй ва фаъолияти адабии Фахриддин Алии Сафй аз асри XVI ба баъд дар осори тазкира ва таърих, аз кабили "Тухфаи Сомй"-и Соммирзои Сафавй, "Рузи равшан"-и Мухаммад Хусайни Сабо, "Майхона"-и Абдунабии Фахруззамони К^азвинй, "Мачолисуннафоис"-и Алишери Навой, "Бадоеъулвакоеъ"-и Восифй, "Х,абибуссияр"-и Хондамир ва амсоли онх,о баъзе ишорах,о карда шудааст, вале хдмаи онхо зимни шархи х,олу осори падараш Хусайн Воизи Кошифй ва дар робита бо у дар бораи чузъиёти рузгор ва осори Алии Сафй низ таваккуф кардаанд, ки аз руи онхо баркарор кардани зиндагинома ва фаъолияти адабии х,аддалимкон муфассали у имкон надорад.

Тахдики илмии рузгору осори Фахриддин Алии Сафй дар Аврупо аз охири карни XIX ва ибтидои асри XX огоз ёфта, мусташрики фаронсавй Ш.Шеффер аз зумраи нахустин касонест, ки соли 1888 дар баробари нашри баъзе фаслх,ои "Латоифуттавоиф" дар бораи шархд х,олу осори Фахриддин Алии Сафй низ хеле мухтасар таваккуф

H

намудааст (130). Мусташрики рус А.Крымский низ ба ному насаби Алии Сафй ишора намуда, дар бораи ба калами у тааллук, доштани "Латоифуттавоиф", "Рашахоти айнулхаёт" ва маснавии "Махмуд ва Аёз" изгори андеша менамояд (82). Донишманди Х,инд Мухаммад Шафеъ соли 1937 дар катори намунахои насри адабии муаллифони форси баргузидаи хикоёти баъзе фаслхои "Латоифуттавоиф"-ро дарч намуда, дар бораи рузгору осори нависанда низ маълумоти мухтасар медихад (130).

Аз зумраи мухдккикони эронй Алиасгари Х,икмат дар китоби худ тахти унвони "Чомй" фаслеро аз "Латоифуттавоиф" бо номи "Латоифи орифи Чрм" бо сабаби робита доштани мундаричаи хикоёти он бо-рузгор ва шахсияти Абдуррахмони Ч,омй ворид карда, дар бораи рузгору осори Алии Сафй. мухтасаран таваккуф кардааст (149). Мухакдикони дигари эронй Чдлолии Ноинй дар мукадцимаи "Мавохиби алийа" ва Сайд Нафисй дар мукаддимаи "Лубби лубоби "Маснавй"-и Хусайн Воизи Кошифй дар бораи баъзе чузъиёти рузгору осори Алии Сафй низ изхори андеша кардаанд (55). Аз миёни хамаи мухаккдконе, ки мустакдман ба рузгору осори Алии Сафй таваччух зохир кардаанд, бояд аз А'хмад Гулчини Маъонй ва Алиасгари Муъиниён ном бурд, ки аввалй бори нахуст "Латоифуттавоиф" ва дуввумй "Рашахоти айнулхаёт"-ро дар Техрон ба табъ расонида, дар мукаддима дар бораи зиндагй ва фаъолияти адабии нависанда низ маълумот додааст (130;40). Вале бояд. гуфт, ки мукаддимаи Муъиниён нисбат ба тамоми навиштахои мухаккдкони дигар муфассалтар буда, масъалахои.бештари.марбут ба рузгору осори Фахриддин Алии Сафиро дар бар гирифтааст.

Дар Точикистон тахкик; ва табъу нашри рузгору осори Алии Сафй аз солхои хафтодуми карни бистум вусъат ёфта ва С.Хдлимов аз зумраи нахустин мухаккикони тоник аст, ки дар тули солхои 1966-1967 баъзе хикоёти "Латоифуттавоиф"-ро дар рузномаву мачаллахо ба табъ

расонида (9; 14), ахиран, соли 1968 мунтахаби хикоёти ин асарро бо мукадцимаи мухтасар дар шакли китоби алохдца нашр намуд (15).

Мухаккикони дигари тоник аз зумраи М.Чдлилова, М.Бакоев, М.Мирбобоев низ дар маколахои нудогонаи худ дойр ба масъалахои мухталифи рузгору осори Фахридцин Алии Сафй изхори назар кардаанд (122,123; 61; 91). Дар тахдики мероси адабии Алии Сафй инчунин хидмати М.Ахмадов назаррас аст, зеро у бори нахуст мавзуву мундарина ва сохтору таркиби асари номаълуми ин нависанда "Одобуласхоб"-ро барои ахли тахкик, муаррифй намуд (55).

Хдмчунин, дар бораи рузгору осори Алии Сафй адабиётшиносони тоник А.Афсахзод, У.Каримов, Р.Хрдизода зимни тадкик,и шархи.холу осори Ч,омй ё баррасии адабиёти асри XVI ёдовар шудаанд (53; 75; 121) ва дар «Энциклопедияи советии тоник» низ маълумоти кутохи умумй дар бораи Алии Сафй ба назар мерасад (126).

Бо вунуди ин маълумоти асархои номбурда дар бораи рузгору фаъолияти энодии Алии Сафй хеле мухтасар ва аксаран такрори якдигар буда, аз руи онхо тасаввури возехи шархи хол ва осори нависанда имконнопазир аст. Ч,уз ин то имруз дар адабиётшиносй ва шаркдниносй тадкикоти монографие дар бораи Алии Сафй ба вунуд наомадааст, ки маълумоти намъбасткунанда ва то хадци имкон муфассалеро дар бораи рузгор ва мухимтарин осори ин олиму нависандаи тавонои карни XVI форсу тоникро фаро гирифта бошад. Х,амчунин, дар бораи хусусиятхои жанриву сохторй, мавзуй ва бадеии "Латоифуттавоиф", ки аз машхуртарин осори адабии нависанда махсуб мегардад, то имруз тадкикоти илмии алохидае анном дода нашудааст.

Табиист, ки халли чунин масъалахо дар тахкикде нанбахои мухталифи зиндагй ва фаъолияти энодии Фахридцин Алии Сафй ва аз он нумла муайян намудани пахдухои норавшани насри бадеии асри XVI форсу тоник накдш муассире хохад дошт.

Бо назардошти ин хдма мо тасмим гирифтем, ки дар ин рисола бори нахуст дар адабиётшиносй ва шаркшиносй хусусиятх,ои жанрй ва бадеии "Латоифуттавоиф"-и Фахриддин Алии Сафиро мавриди тахлилу тадкик карор дих,ем ва дар баробари ин зиндагинома ва мероси адабии уро то хддди имкон ва тибки дастрасии маводи илмй ва адабй баркарор намоем. Аз ин хотир дар назди худ максад гузоштаем, ки хдлли вазифадои зеринро ба анчом расонем:

-баркарор намудани зиндагиномаи хддцалимкон муфассали Фахриддин Алии Сафй;

- шарху тавзехд осори фикрии нависанда;

- тах,кики дастнависх,ои осори нависанда ва тавсифи нусхах,ои кашфнашудаи онх,о;

- баррасии вазъи тахкик; ва чопи "Латоифуттавоиф" ва осори дигари Алии Сафй;

- таъйини сохт ва мундаричаи "Латоифуттавоиф";

- тахкики мавзуъх,ои асосй ва дастабандии онх,о;

- омузиши хусусиятх,ои бадей ва жанрии асар;

- пажухиши анъанаи "Латоифуттавоиф" дар адабиёти форсу точик.

Бо назардошти максаду вазифах,ои мазкур дар ин рисола саъй

карда шуд, ки бори нахуст шархд х,ол ва тавзех,и осори Алии Сафй хдддалимкон муфассал баркарор карда шуда ва хусусиятхои жанриву бадеии яке аз мухдмтарин асархои у "Латоифуттавоиф" муайян карда шавад. Аз ин хотир сохтори рисолаи мо аз мукдддима, се боб ва хулосаву фехристи маъхазх,ои илмиву адабии истифодашуда ташкил ёфтааст.

Бо сабаби он ки чузъиёти зиндагии нависанда дар тахкики осори фикрии у накдш бузург дорад, боби нахустини рисолаи мо ба омузиши муфассали чараёни зиндагй ва фаъолияти эчодии у бахшида шуда, дар он дар асоси маъхазх,ои адабй-таърихй, осори илмй-тадкикотй ва алалхусус осори адабии худи Алии Сафй-"Латоифуттавоиф", "Рашах,оти айнулдаёт" ва "Одобуласхоб" саъй карда шуд, ки чузъиёти зиндагй ва

фаъолияти эчодии у муайян карда шавад. Аз чумла, бори нахуст яке аз осори илмии у "Лугати Алии Сафй", ки то хол кашф нашудааст, дар хамин боб барои ахди тахкик, муаррифй карда мешавад.

Бобхои дуюму сеюми рисолаи мо ба тахкики "Латоифуттавоиф" ихтисос дода шуда, дар онхо масъалахои сохту мундаричаи асар ва хусусиятхои жанриву тематикии он мавриди тадкики хамачониба карор дода мешавад.

Зимни тахкики масъалахои марбут ба мавзуи рисола аз маъхазхои адабй-таърихй аз кдбили, "Мачолисуннафоис"-и Навой, "Бадоеъул-вак;оеъ"-и Восифй, "Х,абибуссияр"-и Хондамир, "Тухфаи Сомй"-и Соммирзои Сафавй, "Рузи равшан"-и Мухаммад Хусайни Сабо, "Майхона"-и Фахруззамони Кдзвинй, хамчунин осори адабии худи Фахридцин Алии Сафй чун "Рашахоти айнулхаёт", "Латоифуттавоиф", "Одобуласхоб" ва гайра ба хайси маводи адабй ва таърихй истифода бурда шудааст.

Инчунин, зимни тадкик; ба усули омузиши киёсй-таърихии масъалахои адабиётшиносй ва таърихи адабиёт такя намуда, аз осори илмй-тадкикотии адабиётшиносон ва шаркшиносони Аврупо, Хиндустон, Эрон, собик Иттиходи Шуравй, аз кабили А.Крымский, Э.Броун, Ян Рипка, И.С.Брагинский, Д.С.Лихачёв, М.Бахтин, Забехуллохи Сафо, Сайд Нафисй, Ахмад Гулчини Маъонй, Алиасгари Муъиниён, РДодизода, Х.Шарипов, А.Афсахзод, У.Каримов, С.Махдиев ва дигарон чун сарчашмаи назарй ва методологй истифода бурда шудааст.

Ба андешаи мо тадкики хамачониба ва монографии "Латоифут-тавоиф"-и Фахридцин Алии Сафй ва шархи холу осори у дар як рисолаи алохида дорой ахамияти назаррас буда, бисёр чихатхои норавшани насри бадеии форсу точикро дар интихои карни XV ва нимаи аввали асри XVI возех гардонида метавонад. Зеро Алии Сафй, бо вучуди он ки яке аз симохои боризи насри ин давра махсуб гардида, бо осори фикрии

худ дар ривочи илму адаби замони хеш накши муассир гузоштааст, хднуз рузгору осори у ба таври зарурй мавриди тадкик карор нагирифтааст ва симои эчодиву мухтавои осори фикрии у хануз барои ахли тахкик ва алокамандони таърихи адабиёти форсу точик ва аз он чумла насри бадеии он ба таври кофй шиносонида нашудааст.

Яке аз мушкилоте, ки кори- тахкики рузгору осори Фахриддин Алии Сафиро душвор гардонидааст, ин аст, ки аксари сохдбони маъхазхои адабй-таърихии муосиру мутааххири у ва муаллифони осори илмй-тадкикотй дар барои Алии Сафй зимни баррасии шархи холу осори падараш - Х,усайн Воизи Кошифй таваккуф кардаанд ва дар робита ба ин мавзуъ дар бораи Алии Сафй низ маълумоти чузъй ва умумй додаанд. Аз чумла, Сайд Нафисй дар мукаддимаи "Лубби лубоби "Маснавй", Ч,алолии Ноинй дар мукаддимаи "Мавохиби алия"-и Хусайн Воизи Кошифй, Алиасгари Х,икмат дар китоби "Ч,омй", А Афсахзод дар "Чрмй-адиб ва мутафаккир" дар робита бо мавзуи тахкики рузгору осори Хусайн Воиз ва Абдуррахмони Чрмй дар бораи баъзе чузъиёти зиндагй ва фаъолияти эчодии Алии Сафй низ таваккуф кардаанд.

Аз ин хотир мавзуи тадкдки чунин рисола дар адабиётшиносй ва шаркшиносй дорой ахамияти бузург буда, дар тахкики муфассали рузгор ва осори Фахриддин Алии Сафй аз икдомоти нахустин махсуб мегардад. Хамчунин халли масъалахои дар рисола матрахшуда дар омузиши минбаъдаи насри бадеии форсу точик дар охири асри XV ва нимаи аввали асри XVI рох хамвор менамояд, зеро Алии Сафй кабл аз, хама нависандаи тавонои замони худ махсуб буда, бо осори гаронбахояш дар тахаввули насри бадеии давраи мазкури таърихи адабиёти форсу точик сахми муассир гузоштааст.

Хамчунин, натичахои тахкики ин рисола дар омузиши минбаъдаи рузгору осори Фахриддин Алии Сафй, тахкики хусусиятхои хоси насри бадеии охири асри XV ва нимаи аввали асри XVI, таълифи фасли марбутаи таърихи адабиёти точик, китобхо ва дастурхои таълимй дойр

ба Фахриддин Алии Сафй ва адабиёти давраи мазкур, алалхусус насри бадеии он, хондани лексияву курсхои махсус дойр ба хаёт ва эчодиёти Фахриддин Алии Сафй ва адабиёти охири асри XV ва нимаи аввали асри XVI мусоидат карда метавонад.

Х,алли масъалахои дар рисола ба миён гузошташуда, инчунин дар омузиши минбаъдаи нусхахои мавчуд ва кашфнашудаи осори илмй ва бадеии Фахрид дин Алии Сафй, тахкики киёсй ва табъу нашри интикодии осори нависанда, аз кабили "Латоифуттавоиф", "Рашахоти айнулхаёт", "Одобуласхоб" ва соири онхо хидмат хохад намуд.

БОБИI. РУЗГОР ВА ОСОРИ ФАХРИДДИН АЛИИ САФЙ

1.1. ЗИНДАГИНОМАИ ФАХРИДДИН АЛИИ САФИ

Фахридцин Алии Сафй чун падари хеш Хусайн Воизи Кошифй олиму воиз, факеху мухдддис, муфассири Куръон ва шоиру нависандаи тавонои замони худ ба шумор мерафтааст. Дар бораи замони зиндагй ва вазъи сиёсиву ичтимоии Алии Сафй дар ин рисола махсус тавакдуф карданро зарур надонистем, зеро ин масъала дар осори илмй-тадющотии мухаккиконе, ки дар бораи рузгору осори намояндагони дигари адабиёти давраи мазкур чун Хдполй, Биной, Восифй, МушфикД ва соири онх,о тадкикоти монографй анчом додаанд (92;.75; 59; 45), мавриди бах,си муфассал карор гирифтааст. Факат хотиррасон кардан мехох,ем, ки даврони зиндагии Фахриддин Алии Сафй ба интихои асри XV ва нимаи аввали асри XVI мувофик; меояд, ки замони бухрони сиёсй ва нооромию катлу горатхо дар Мовароуннахру Хуросон ба сабаби инкирози давлати мутамаркази Темуриён ва чангхои горатгаронаи миёни Шайбониёну Сафавиён барои тасарруфи ин сарзаминхо ва окибатхои фочиабори таассуби мазхабии хукуматдорони шайбониву сафавй хдсоб меёбад.

Нуктаи дигаре, ки дар робита ба зиндагиномаи Фахриддин Алии Сафй бояд гуфт, ин аст, ки шархи холи намояндагони адабиёти ин давр, аз чумла. Биной, Хдлолй, Восифй, Мушфикй дар маъхазх,ои адабй-таърихй инъикоси бештаре ёфтааст, вале аглаби муаллифони тазкирах,о ва осори тахдикй аз кабили "Тухфаи Сомй"-и Соммирзои Сафавй, "Рузи равшан"-и Мухаммад Хусайни Сабо, "Майхона"-и Фахруззамони Кдзвинй, "Мачолисуннафоис"-и Алишери Навой, "Бадоеъулвакоеъ"-и Восифй, "Х,абибуссияр"-и Хондамир, "Таърихи назму наср дар Эрон"-и Сайд Нафисй, «Мухтасаре дар таърихи тахаввули назму насри форсй»-и Забедуллоди Сафо, "Чрмй"-и Алиасгари Х,икмат ва дигарон "агар х,ам чизе дар бораи вай навиштаанд, хеле мухтасар ва куллист ва бархе аз онон низ дар дунболаи тарчумаи ахволи падар чанд сатреро рочеъ ба

писар навиштаанд, ки ба деч вачд наметавонад мустанади садеде барои тахдик бошад" (40, 68-69). Аз ин чо метавон чунин тахмин кард, ки шояд муаллифони тазкирадоро бештар шудрати илмиву адабии падари Алии Сафй, яъне Хусайн Воиз ба худ чалб намуда ва ба шарди зиндагии у шояд дамин номи баланду шухрати падараш соя афканда бошад. Дар дар дол мо саъй намудем, ки дар асоси кдёсу чамъбасти ахбори маъхаздои адабй-таърихй, тадкик,оти илмй ва к;абл аз дама шадодати осори илмиву адабии худи нависанда чун "Рашадоти айнулдаёт", "Латоифуттавоиф", "Одобуласдоб" ва гайра зиндагиномаи даддалимкон муфассали уро баркарор намоем.

Дар бораи ному насаби Алии Сафй дар миёни шаркдшносон ва адабиётшиносон ихтилофе нест ва аз зумраи мудавдик;они аврупой А.Крымский дам дар бораи у издори мулодиза кардааст, ному насаби вайро "Сафй ному насаби пурра- Фахриддин Али ибн Хусайн" (82,132) зикр намудааст. Аглаби кулли мудаккикони дигар низ ному насаби, нависандаро дар дамон шакл зикр кардаанд. Вакте ки ба осори дуди нависанда мурочиат мекунем, мебинем, ки дар аксари таълифоташ худро бо дамон ному насаб зикр мекунад. Аз. чумла, дар мукадцимаи "Латоифуттавоиф" менависад: "Чунин гуяд дакдфи факир ба факру нестй мубодй Алй ибн Алдусайн Алвоиз Алкошифй алмуштадар бис-Сафй аййададуллоду би лутфилхафй..." (41,1) ва дар "Рашадоти айнулдаёт" низ омадааст: "Чунин гуяд факири бебизоати холй аз иститоат Алй ибн Алдусайн Алвоиз Алкошифй алмуштадар бис-Сафй саббатадуллоду ала мудаббатиди авлиёаду..." (40,1).

Маълум мегардад, ки лакаби аслии нависанда Фахриддини Алй буда, "Алй ибн Алдусайн Алвоиз Алкошифй» нисбати вай ба падараш аст. Тахаллуси адабии у, ки "Сафй" мебошад, бино ба кавли худаш маъхуз аз номи фарзанди фавтидаи Абдуррадмони Чрмист. Дар бораи таърихи пайдоиши тахаллуси адабии худ у дар "Рашадоти айнулдаёт" мегуяд:

"Аз иттифокоти ачиба он аст, ки лакаби уро (писари Цомиро.-Б.С.), ки "Сафй" аст, баъд аз вафоти вай тахаллуси ин факир сохта буданд ва лакаби ин факирро, ки "факр аст, таърихи валодати вай карда буданд..." (40,283). Аз ин гуфтахо хулоса мебарояд, ки тахал�