автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жизнь и творчество Абу Мансура Дакики

Текст диссертации на тему "Жизнь и творчество Абу Мансура Дакики"

АКАДЕМИЯМ ИЛМХОИ ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН института ЗАБОН ВА АДА БИЁТИ Б А НОМИ РУДАКИ

Бо х,укми дастнавис

/

Я

4* МАЛИКОВА АНЗУРАТ САЪДУЛЛОЕВНА

Ь-'

ХАЁТ ВА ЭЧОДИЁТИ АБУМАНСУРИ ДАКИКИ

Ихтисос: 10. 01. 03- Адабиёти халк^ои мамоликы хорицы

Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология

Рофари илми: доктори илми филология, профессор Р. ХОДИЗОДА

Мундарица

Му^аддима...................................................................3

Боби аввал

Шар^и а^вол ва осори Дакщй................................... 7

1. Иттилооти сарчашма^о.............................................. 7

2. Муло^изоти ахрм таэдик;............................................. 9

3. Ном ва насаб...............................................................10

4. Лакэб............................................................................10

5. Мавлуд.........................................................................11

6. Зодго^.......................................................................... 11

7. Му^ити адабй ва давронй камолот............................12

8. Да^икЯ ва Гуштоспнома..............................................13

9. Фарчоми зиндагй..........^..............................................15

10. Осори бозмондаи Дак^к^..........................................16

Боби дуюм

Мазмун ва мавзуи шеъри Дак^к^...............................20

1. Мадера.........................................................................20

2. Тасвири табиат........................................................... 25

3. Ишк;.............................................................................. 28

4. Ахлок;........................................................................... 30

5. Ох,анг^ои шиква ва х,узну анду^ аз фалак................ 32

6. Майгусорй ва озодманишй......................................... 34

7. Ча^онбинии Дак^к^.................................................... 35

8. Суннат ва оинхри мардумй дар шеъри

Дак^й........................................................................ 39

Боби сеюм

Сабки шеъри Дак^щй................................................. 43

1. Тахайюли бадей дар ашъори Дак^и^й....................... 44

2. Дак^^й ва забони форсии нав ................................... 49

3. Лугат ва ибора^ои фар^анг...................................... 52

4. Вожаномаи тавзе^ии ашъори гиноии

Дак^к#......................................................................... 54

5. Вожаномаи басомадии ашъори гиноии

Да^ики.........................................................................123

6. Фехристи вожаёб (конкорданс).................................138

7. Хулоса.........................................................................163

8. Китобнома.................................................................. 166

му кадди ma

Саргузашт ва х;аёту осори андешамандони бузург таърихи зинда ва сарнавиштсози миллат аст. Х,амчунин омузиши ах,вол ва осори шоирон ва бузургмардони илму фарх;анг барои муайян кардани мавк,еи ичтимоии шоир ва рох,и тайкардаи шеъру адаб ва ниёз^ои таърихиву фарх;ангии мардуми он рузгор ах;амиятнок аст.

Мутаассифона, барои чунин пажух,иши амину доманадори илмии адабиёти асри X маводи хеле ночиз дар даст дорему халос. Аз симохри бисёр омухтании шеъру адаби асри X бахусус аз Рудакй, Дак^цй, Шах,иди Балхй, Абушакури Балхй, Робиаи Балхй, Хусравонй ба чуз аз байтной пароканда девоне бок;й намондааст. Камни осори бозмондаи бадеии шоирони мазкур боис шудааст, ки касе ба тад^ици х,амачонибаи х;аёт ва фаъолияти он^о х,иммат накардааст. Бахусус то ба имруз рочеъ ба х,аёт ва фаъолияти симои чолиб ва омухтании адабиёти асри X Дак;ик;ии Балхй на тан^о тадк;икрти муфассали илмй сурат напазируфтааст, х;атто бисёр пах;лухри шарх;их;олии шоир торик ва бах;снок мондааст. Рочеъ ба масъалаи зодгох; ва мазх;аби вай байни пажух,ишгарон бахрхри доманадор ва фарзияхри гуногун идома доранд. Аз Дак,ик;й то ба рузгори мо осори хеле ночиз бок;й мондааст, аммо ин мероси кам чй аз лихрзи мазмуну мух;таво ва чй аз лихрзи бадеият хеле мумтоз буда сазовори шинохт ва омузиши амици филологист. Зеро Дации,й аз шоирони шухратёри замони Сомониён буда, дар х,ама жанру навъхри роичи адабй шеърхр сурудааст.

Шеър ва адабиёт дар рузгори Да^ик,й >^ануз давраи рушду такомулро мепаймуд. Огози давраи навини шеъру адаби форсии-точикй бо соддагй ва наздикии хеш бо рузгори мардум хеле мумтоз аст. Дар андак муддат ин адабиёт шухрати оламгир пайдо кард ва ба чрцам такомул афтод. Пайравони устод Рудакй зиёд шуданд. Бо ташаббуси Рудакй истеъдодхри навин вориди адабиёт мешуданд ва адабиёт низ самт^ои такомули худро на танхр муайян кард, балки чун оинаи тамомнамои рух,и замон ва ормон^ои мардум хизмат кардааст. Дар таргиби анъана ва суннат^ои эронй са^ми боризи худро гузоштааст.

Дар ин радиф кушишхри Дак,ик,й низ чашмгир буд. Аз ин ру омузиши ашъори бозмондаи Да^ициро зарур донистем. Эхроси ин зарурат боиси тадвини ин рисола гардид. Ин чунин ба баррасй ва тах;лили муфассали осори у кушиш ба харч дода шуд. >^арчанд тазкиранигорон ва мух;ак,к,икрни таърихи адабиёти форсии тоники рочеъ ба фаъолияти шоирии Дак,ик,й дар мавридхри гуногун маълумот додаанд, вале ин тазаккурот нок,ис ва мубох;исавй ба

назар мерасад ва чавобгу ба илми адабиётшиносии муосир нестанд. Зеро мух;аккик,он маълумоти ах,ли тазкираро айнан такрор кардаанд ва ё бар гуфтаи онх,о чизе аз худ афзудаанд, ки мубо^исавй менамоянд. Хонанда аз маълумоти онх,о рочеъ ба ному насаб, лацаб, зодгох; ва масъалах,ои дигари шарх;их;олии Дак,ик;й маълумоти к,онеъкунанда пайдо карда наметавонанд. Аз ин ру тадвини ин рисоларо рочеъ ба х,аёту фаъолияти Дак,и^й муфид донистем, то фарзия ва назария^ои лажух,ишгаронро оид ба шарх,и х,ол ва осори у тах,лмл ва чамъбаст намоем.

Рисола дар се боб омода шуд. Азбаски х,ануз масоили шар^их;олии шоир ба таври мушаххас ва дацик, дар ягон асари таэди^отии адабиётшиносй иншо нашудааст, боби аввали рисола рочеъ ба шарх;и ах,вол ва мероси бозмондаи шоир тахсис дода шуд ва ин боб «LLIap>^i а^вол ва осори Дакией» унвон дорад. Дар х,амин боб ахбори тазкираро, андешахри му^ак,к,ифн, рочеъ ба ному насаб, зодго^, давраи камолот, фарчоми зиндагй, мероси шоир, девони осори бозмондаи у маълумотхр оварда шуданд. Бештари мух.ак.к.ик.он Дак;и^иро Самарк,андй, Туей, Марвй, Балхй ва ё Бухорой хондаанд. Вале мо назарияи Балхй будани шоирро Чонибдорй кардаем.

Боби дуюми рисоларо омузиши мазмун ва мух,тавиёти ашъори гиноии шоир фаро мегирад. Аз ин ру угн боб «Мазмун ва мавзуи шеъри Даци^й» унвон гирифт. Дар ин боб аввалин бор ашъори Да^и^й аз лих,ози мазмуну мух,таво дар алох,идагй ва пурра тах,лил ва барраей шудааст.

Ашъори )^ар шоир оинаи тамомнамои >^аёт ва х,астии х,амон як миллат аст. Аз руи мавзуъ таэдик, намудани мух,тавои шеъри Дак,ик,й мак,ом ва чойго^и уро дар олами шеъру адаби асри X собит хох,ад кард. Аз ин ру мавзуъ^ои му^ими осори бозмондаи Да^и^й аз к,абили мадера, тасвири табиат, ишк,, ахлок, дар х,амин боб ба доираи 1ахр\лг\ кашида шудаанд.

Тах;к;ик;от ншион дод, ки мадех,а дар эчодиёти шоир мавк,еи намоёнро ишгол мекунад. Мадх,ия>^ои Дак,ик;й ва шоирони муосири вай бо самимият ва ба х,аёт наздик буданашон мумтозанд.

Тасвири табиат дар шеър аз тарафи Дак,ик,й хеле мо^ирона сурат гирифтааст. Дар асри X шоиреро пайдо карда наметавон, ки дар эчодиёти у табиат тасвир нашуда бошад. Аммо табиат дар тасвири Да^ик,й шукуху чилваи зебое дорад. Бинобар ин баъзе мух,ак,к,ик,онм осори Дак,ик,й уро шоири "мазмун^ои ошикрна ва тасвирсози чамолу чилваи табиат" баршумурдаанд. (89.33.36.)

Мавзуи ишк, низ аз мазмун^ои марказии осори Дак,ик,ист, аммо ин ишк, бештар аз таманниёти моддии шахеи ошик, ба Чавлон омадааст. Ишцу му^аббат дар шеър^ои шоир к,ариб дар

>^амаи шаклхри назм боздид мешавад. Ин мавзуъ низ барраси гардид.

Яке аз мавзуъх;ои печида ва ба^сталаби осори Дацик;и муаммои чахрнбинии динии уст. Бештари мух,аккик,он андеша доранд, ки гуё Дак,ик,й зардуштимазх,аб будааст. Х,ангоми баррасии ин мавзуъ фикру андешах,ои мух,ак,к,ик;они мухталиф оварда шуд. Зардуштй будани Дак;ик,й чандон сах;ех; нест. Вай як муъмини содик, ба назар меояд. Ин андешаро номи арабии у х,ам собит мекунад.

Шеър, адабиёт х;амеша аз фарх,анги мардум, аз зарбулмасал ва мак,олх;ои халк,й бах,ра мебардорад. Х,амин таъсирпазирй аз фар^анги шифох,ии мардум дар адабиёти асри X аз чУмла Дар шеъри Да^ик;й ба назар мерасад. Аз унсур^ои фарх,анги мардум дар шеъри шоир хеле фаровон ба кор рафтааст.

Омузиши хусусиятхри поэтики, нак,ши тахайюлоти бадей дар шеър, муайян кардани сабки фардии шоир аз масоили умда ва асосии илми адабиётишиносй аст. Барои муайян кардани неруи хаёл ва таъин кардани услуби эчодии вай боби сеюми рисола ба масъалаи поэтикии ашъори у бахшида шуд. Ва ин боб «Сабки шеъри Да^икй» унвон гирифт. Рочеъ ба сабки эчодй ва тахайюлоти бадеии шеър^ои у маълумот дода шуд. Тахайюлоти бадеии Дак,ик,й бештар дар ташбех,созй ба зух,ур омадааст. Адабиёти бадей бахсус шеърро наметавон беназардошти хусусиятхри забонй дар ало^идагй омухт. Забон рукни асосй ва омили нахустини адабиёти бадеист. Халлоцияти хунарй ва услуби фардии х,ар шоир дар корбаст ва офаридани вожах;о зухур мекунад. Аз ин хотир сах,ми Да^ик,й дар ташаккули забони форсии нав муоина карда шуд. Забони шеъри шоирони асри X хеле содда ва орй аз такаллуфот аст. Аммо он^о як теъдод калимотеро ба забони адабй овардаанд, ки барои хонандаи имруз мушкилписанд аст. Барои рафъи ин мушкилот фарх,анги осори гиноии Дак^иро мураттаб сохта ба боби сеюми рисола илова намудем.

Хусусият ва фарк,ияти асосии кори мо дар омузиши осори Дак,ик,й аз он иборат аст, ки дар ин пажух,иш аввалин бор ба хусусиятхри забонй ва лугавии ашъори у дицк,ати махсус дода шуд. Фарх,ангх,ои тавзех,й ва басомадии ашъори гиноии Дак,ик,иро омода сохтем.

Дар фарх;анги тавзе^й >çap вожаро бо шарху тафсираш оварда шуд. Вожаномах,о дар асоси х,уруфоти арабиасос мураттаб шуд. Вожаномаи тавзех,ии ашъори як шоир барои

6

бегалат хондани вожах,ое, ки дар матн ба кор рафтааст ва барои кушодани маънии шеър ба хонанда кумак мерасонад.

Бо сохтани вожаномахои тавзе^й ва басомадии ашъори гиноии Дак;ик,й сабку услуби эчодии у ва х,усусиятхои лугавии ашъори вай муайян гардид. Бо сохгани вожаномаи басомадй бошад ду кори муфид анчом ёфт: аввалан калимоте, ки дар матни муайян ба кор гирифта шудааст, федрист ва зери боби федристи вожаёб (конкорданс ), сонй чандомади калимоте, ки дар матн истифода шудааст маълум шуд, ки натичаи он зери боби вожаномаи басомадй оварда шудааст.

Агар дар пажухишхои пеш аз мо суратпазируфта маълумотдои хеле ночизу мубодисавй ва пароканда рочеъ ба осору ахволи Дак;ик,й омада бошад, мо онх,оро то хадди имкон ба доираи та^лилу баррасй кашидем.

Чун дар ин тадкик;от аввалин бор ба осори бозмондаи Дакикй хам аз назари сабк ва хдм мазмуну мухтаво ва ладзахои зиндагии у дивдати махсус дода шуд аз ин ру рисола «Х,аёт ва эчодиёти Абумансури Дак;ив;й» ном гирифт.

Бардошт ва натичдгирих,ои хешро дар кдсми хулоса зикр кардем. Рисола бо китобнома ба анчом мерасад.

Х,ангоми иншои ин рисола пажухишхои муфиди олимони Эрон, Х,инд, Афгонистон, Точ;икистон ва тадк,ик;отдои шаркшиносон, мах,сусан пажухдшдои мухаккив;оне, ки рочеъ ба адабиёти асри X бахшида шудааст, мавриди истифодаи мухаккик, карор доштанд. Аз чумла аз тахкдаотхои устод Айнй, доктор Забехулло Сафо, Мухаммади Муин, Фурузонфар. Шафеъии Кадканй, Дабири Сиёк,й, Шиблии Нуъмонй, Сайид Амир Хусайни Обидй, Абдулхдй Хабибй, Сайд Махдуми Рахин, Илдомаи Мифтох, Абдулганй Мирзоев, Холив; Мирзозода, Шарифчон Х,усейнзода, Расул Х^одизода, Бертельс, Брагинский, аз фарханг ва лугатномах,ои форси фаровон исрифода карда шуд.

БОБИ АВВАЛ

шар*и ах.вол ва осори дакики

Бо зухури xßp як шоир ва ё ^унарвар дар чахрни андеша, тафаккур ва маонй навоварие арзи х,астй мекунад. Х,ар шоире бар сари масоили х,астй, адам, буду бош ва муаммохри гуногуни рузгори инсон бо шеваи хос ва кудрати тафаккури хеш меандешад ва фочиаву набард ва пирузихри >^астиро ба силки тасвир мекашад.

Абумансур Мух,аммад ибни Ах,мад Дак,ик,й аз шоирони тавонои асри X ба х,исоб меравад. Дак,ик,й пас аз Масъуди Марвазй дуввумин шоирест, ки барои ба назм овардани ^амосаи миллй х,иммат гумоштайст. Ва х,ам шояд аз нухустин шоиронест, ки ба тарик,и фочиавй ва хеле чавон мацтул гаштааст.

Пажух,ишгарони шеъру адаби порей ва муаллифони китоб^ои таърихи адабиёт аз ин шоир ном бурдаанд ва 40Й-40Й дар китобхр ва гузоришоти чУД°гонаи илмй рочеъ ба баъзе хусусияти осори Дак,ик;й маълумоти ночизе додаанд.

Мулох;изоти ахли таэди^ бештар ба ахбори тазкиранигорон бунёд ёфтаанд.

Аз ин ру лозим медонем иттилооти маъхазхрро зикр намоем.

иттилооти сарчашмах;о

Дар хусуси х;аёт ва фаъолияти Дак,ик,й нахустин бор Мух,аммади Авфй маълумот дода намуна^оеро аз ашъори вай зикр кардааст. Аз чУмла рочеъ ба шеър ва табъи равони у навиштааст: "Шеъри Да^ик,й аз кори дацку тори дик, дак^тар аст ва уро ба сабаби дик,к,ати маонй ва рик,к,ати алфоз Дак,ик,й гуфтандй ва дар хизмати умарои Чагониён буди ва зикри эшон эрод карда омадааст". (15.498)

Ризокулихони Х,идоят дар "Мачмаъ-ул-фусахр" аз Дак,ик,й ёдоварй кардааст. Рочеъ ба ному насаб ва пах,лухри зиндагии шоир маълумот овардааст: "Дак,ик,ии Марвй исмаш устод Абумансур Мух,аммад бинни Ах,мад. Бархе Балхй ва чанде Самарк,андй донандаш ва муосир ва маддох,и Оли Сомон хонандаш, вале дар ахири давлати Сомониён зухур намуда ва умарои Чагониён, яъне Абумузаффар Мух,точи Нагони уро навохта ва тарбият карда ва Дак,ик,й он тоифаро низ мидх;ат месуруда пас аз он ба хидмати султон Махмуд маъруф шуда ба назми ах;воли мулуки ачам 'маъмур омада ба тартиб х,икояти

салтанати Гуштосп мавзун намуда, >^азор байт аз у дар "Шо^нома"-и х;аким Фирдавсй мастур аст ва он Гуштосп аст, ки к,абл аз Фирдавсй манзум кард дар санаи 341. Ба сабабе дар дасти гуломи турк, ки ма^буби мулуки вай буд, кушта шуд". (8.18)

^амдулло^и Муставфй низ дар "Таърихи гузида" дар бораи Дацик,й чунин тазаккуроте дорад: "Дак;ицй муосири амир Ну^и Сомонй буд ва аз "Шох,нома" достони Гуштосб се х,азор байт гуфтааст ва >^аким Фирдавсй ^их,ати к,адри маърифат сухани онро дожили "Шо^нома" карда...(8.19)

Лутфалибеки Озар дар "Оташкада" аз Дак,ик,й сухан мегуяд. Ашъори уро меситояд: "...аз ашъораш чизе дар миён нест, аммо метавон ёфт, ки дик,к,ати табъ ва х,аловати калом дошта..." (14.341)

Низомии Арузии Самар^андй дар "Ча^ор мак;ола" чое, ки аз сафари Фаррухии шоир ба Чагониён сухан рафтааст, аз Дак,ицй ёд мекунад:

"Чун хоча Амид Асъад Фаррухиро назди амири Чарониён бурд, гуфт: "Эй худованд, туро шоире овардаам, ки то Дакик,й руй дар никрби хок кашидааст".(7.38)

Дар ин маълумоти мухтасари Арузии Самарцандй Фаррухй танх,о бо Дак,ик,й циёс шудааст на ба шоири дигар. Ва аён аст, ки ин ду шоир маддохрни маъруф дар рикоби Чагониён будаанд.

Носири Хусрави К^абодиёнй низ дар "Сафарнома" аз Дак,и^й ном мебарад. Уро назмкунандаи "Шох,нома" ва ашъори навъи разал мехонад:"... ашъоре аз газал ва к;асида низ дорад, ки дар меъёри шеърй бартар аз маснавии "Шо>^нома"-и уст. Сабк ва тарзи сухани вайро шоирони бузург чун Унсурй ва Фаррухй пайравй кардаанд".(13.9)

Х,амчунин Носири Хусрав нахустин бор аз шоири сох,ибдевон будани Дак,ик,й дар "Сафарнома" иттилоъ додааст: "Дар Табрез Катрон ном шоиреро дидам, шеъре неку мегуфт, аммо забони форсй неку намедонист. Пеши ман омад ва девони Дацик,й биёвард ва пеши ман бихонд ва >^ар маъние, ки уро мушкил буд аз ман бипурсид ба у бигуфтам ва шар^и он бинавишт ва ашъори худ бар ман бихондГ(13.9)

Аз ин маълумот бармеояд, ки Дак,и^й шоири тавоно ва со^ибдевон будааст. Цолиб он аст, ки девони Да^ик,й берун аз мух,ити э^одии вай дар атрофу акнофи олам низ шух;рат доштааст. Аз тарик,и шеъру шоири Дак;ик,й дар Табрез мах;бубият пайдо кардааст. Мутаассифона, ошуб^ои замон ва х,аводиси айём девони ашъори Да^ик,иро ба коми нобудй дардодааст.

Абдурах,мони Цомй низ дар равзаи ^афтуми "Ба^ористон" сухан аз Дак,и^й меорояд: "Дак,и^й - ра^има^уллох,, аз чумлаи

шуарои мотак,аддам аст ва ибтидои "Шо^нома" вай кардааст ва беш аз х;азор байт камобеш гуфтааст ва Фирдавсй онро ба итмом расонида.." (12.91)

Муаллифи тазкираи "Арафот-ул-ошик,ин" дар бораи Дак,ик,й чунин меорад: "Алх,ак, меваи нахли каломаш дар гояти мазза ва расидагй, шеваи нагзи баёнаш дар них,ояти дидат ва санчидагй, ахтари назмаш х,алк,а дар гуши х,илоли сипе^р карда, шо^иди табъаш бода дар согари ме>ф хурда, офтоби неки табъаш дар изоат чун закон зако, суруди мачлиси фитраташ дар сироят чун навои наво, му^ити хотироташ чун бахри гардуни маввоч, бурчи атри фитраташ рух,и .ило^аи фикратро меъроч, дар нихряти таэди^и маонй ва дар гояти тадцик,и сухандонй." (96.253)

Сирочиддини Орзу дар тазкираи худ "Мачмаъ-ун-нафоис" дар бораи Дак,ик,й чунин мегуяд: "Дак,и^й аз офтоб машхуртар аст."(96.253)

)^амаи ин маълумот^о лах,за>^ои чУД°гонаи х,аёту осори Да^ик,иро бароямон рушан месозанд.

муло^изоти ах, л и та^кик

Афкори ах,ли тащщ рочеъ ба ашъор ва а^воли Да^ик,й бар пояи андешаи тазкиранигорон бунёд ёфтааст. Х,атто дар баъзе масоили шарх,и^олии Дак,ик,й чизе аз худ бар он афзудаанд. Аз Чумла сари мазх,аб ва оини Дак,ик,й бах,сх,ои зиёде байни ах,ли тах,к,ик, идома ёфтааст.

Мух,ак,к,ик,и таърихи адабиёти форсй Шиблии Нуъмонй дар "Шеър-ул-ачам" рочеъ ба шахсият ва осори Дак,ик,й тавак;куф ва ибрози назар намуда, уро аз устоди камназири шеър ва забони форсй донистааст.

Х,амин мух.а^ик, интифди Фирдавсй ба "Гуштоспнома"-и Дак,и^иро нахустин бор эрод гирифта, иддао дорад, ки Дак,ик;й дар сурудани достон^ои х,амосй беназир аст.(63.39) Донишманди дигари шеъру адаби форсй Фурузонфар дар "Сухан ва суханварон" аз Дак,ик,й низ сухан ба миён меоварад. Уро шоири кудратманд ва закй мехонад ва сабки эчодии уро