автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Жизнь и творчество Бадри Чочи

Текст диссертации на тему "Жизнь и творчество Бадри Чочи"

донишго^и давлатии миллии точикистон

/

(

л

ь V

ГАЙДАРОВ ФАХРИДДИН НАБОТОВИЧ

РУЗГОР ВА ОСОРИ БАДРИ ЧОЧЙ

(рисола барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филологй)

Устоди ро^намо: доктори улуми филологй, профессор X. ШАРИФОВ

ДУШАНБЕ - 2002

му^аддима

Аср^ои XIII-XIV дар таърихи адабиёти классикии форсии то^икй чи аз назари та^аввулу тараедии назарию амалй ва чи аз чщати зу^ури че^ра^ои мандури адабй добили тава^ЧУ^ аст, вале ^аёти адабии ин давра аз ин тарафи масъала ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Давраи мазкур бузургтарин симо^ои адабиро ба майдон овард ва шо^кори^ои адабии шоёнеро пешкаши форсизабонон кард. Ху^уми мугул ва оцибат^ои он ба илму фар^анг ва адаб шикасти сахт оварде бошад ^ам, бунёди онро заиф гардонида натавонист. Аз тарафи урдуи Чингизхон истило шудани Осиёи Миёна ба авзои илму фан ва адабиёт зарбаи сахт расонид. Дар асри XIII ва авоили асри XIV адабиёти форсй дар Осиёи Сагир, ^ануби Эрон ва )(индустон, яъне дар он кишвар^ое, ки дар та^ти тасарруфи мугул^о к;арор нагирифта буданд, риво^у равнав; меёбад. Фацат дар охири асри XIV ва ибтидои асри XV марокизи адабй аз нав дар Мовароунна^р ва Хуросон руй ба пешрафт ва тараедй мени^ад. Ма^з дар ^амин даврон, ки дар ^аёти и^тимоиву фар^ангй радду бадал^о ва ко^ишу афзоишоти бештаре роич будааст, шахсият^ои бар^астаи адабй зу^ур карданд.

Дар баробари че^ра^ои адабии маълум дар адабиёти нимаи дуввуми асри XIII ва аввали асри XIV шахсият^ои то кунун ба таври лозима ношинохтае низ ву^уд доранд, ки са^ми эшон дар тарви^у та^аввули адабиёти классикй кам набудааст. Ба ин гуру^ метавон шоири со^ибдевон - яке аз в;асидасароёни маищури давраи мавриди назар Бадриддин Му^аммади Чочиро шомил кард.

Та^лилу таджик;, баррасй, муайян кардан ва омузиши ^ама^онибаи авзои сиёсй ва фар^ангии му^ити адабии он давр а^волу осор, нусха^ои давовини ашъор ва махсусият^ои ^удогонаи осори шоирони то кунун ба

^адди даркорй шинохтанашуда умуман ва Бадриддин Му^аммади Чочй хусусан аз чумлаи яке аз вазифа^ои аввалиндара^аи илми адабиётшиносии муосир ма^суб мешавад. ^алли дурусту илмии масъала^ои баршумурда боиси шинохти комил ва маърифати нисбатан са^е^е дар бораи адабиёти давраи мазкур ва рушан гаштани к;онунмандии тараедиёту та^аввули ботинии адабиёт дар давра^ои минбаъда мегардад.

Омузиши мавзуи мавриди назар боз аз он ^и^ат ^ам ч[олиб аст, ки Бадриддин Му^аммади Чочй дар баробари со^ибдевон будану сабки хос доштан ва эътирофи мацоми хоссааш аз чониби бузургони илму адаб, давомди^андаи беназири к;асидаи классикй бо услуби хос мебошад. Илова бар ин мазмун ва мундари^аи осори Бадри Чочй ва махсусан цасоиди у басо пурму^таво, баландмаънй ва аз ^и^ати забон фасету равон ва дилпазир аст.

Шуруъ аз царни XV, андаке баъд аз сари Бадриддин Му^аммади Чочй, то нимаи аввали асри XIX муаллифони тазкира^о ва дигар сарчашма^ои адабию таърихй ро^еъ ба рузгори шоир ва мероси адабии у маълумоте додаанд, вале ахбори он^о ни^оят кам ва барои дак;ик; тайин намудани мак;оми адабии Бадриддин Му^аммад нокифоя мебошад. Ахбори мав^уд фак;ат аз ишораи ном, мивдори абёти девони шоир ва баъзе намуна^о аз ашъори у иборат аст. Дар ин миён асари Биёсиддин Му^аммади Ромпурй бо номи «Кошиф ал-асрор» ё худ Шар^и цасоиди Бадри Чоч муътабартарин сарчашма дар шинохт ва маърифати осори Бадри Чочй ма^суб мешавад, ки дар инбора ва дара^аи омузиши рузгор ва осори шоир дар боби дуюми ин рисола ба таври муфассал баррасй хо^ад гардид.

Мусташрщону адабшиносон аз отози, асри XX шуруъ карда, дар асоси маъхаз^ои хаттии мав^уд ва в;абл аз ^амаю беш аз ^ама, «Кошиф ал-асрор ё худ Шар^и цасоиди Бадри Чоч», ба монанди Садриддин Айнй

(37,69-72)', Эдуард Браун (54, 129-134), Сайд Нафисй (67, 202-203), Забе^улло Сафо (79, 858-868), Му^аммадвафо Ба^оев (45), Г.Алиев (38,6869), И.Низомиддинов (68,25-28; 69, 51-52), МДодирова (63,69-71), Холщ Мирзозода (66, 49-50), муаллифи бахши марбути китоби «Адабиёти форсу то^ик дар аср^ои XII-XIV» (36,190-196) ва дигарон ро^еъ ба рузгор ва осори шоир мацола^о ва асар^ои илмй (дар бахши кучаке аз ин гуна осор) таълиф намуда, ^араёни рузгори уро нисбатан ба танзим дароварда ва баъзе хусусият^ои ашъорашро муайян карда бошанд ^ам, аглаб оид ба рузгори шоир ва ашъори у бештар аз пешиниён ицтибос оварда ва муло^иза баён карда аз худ назари тозае илова накардаанд. Яъне дар бештари сарчашма^ои адабию таърихй ва ^амчунин дар тадк;ик;оти имруза низ ^амоно такрори баъзе унсур^ое, ки дар гуфтаву навишта^о будаанд, ба назар мерасад. Дар нати^аи омузишу та^лили осори Бадри Чочй ва тадв;ик;оти ба он марбут се омили ^олибу назаррас му^им ва зарур будани таздицу баррасии а^волу осори шоирро так;озо менамояд:

а) то ^ол ба таври комил таэдик; нагардидани мавзуи мавриди назар;

б) мацоми баргузидаву бар^астаи осору а^воли Бадри Чочй дар таърихи адабиёти аср^ои XIII-XIV;

в) дар тамоми сарчашмаву тадк;ик;оти мавриди назар зикри масоили таджик; ва та^лили а^волу осори Бадри Чочй.

Му^ак;к;ик;они мазкур ва чанде дигар, ки дар фасл^ои ^удогонаи рисола аз он^о ёд кардаем, аз ниго^и вусъати назар ба масъалаи мавриди таздик; ба ду даста тацсим мешаванд. Ба гуру^и аввал му^аедицоне шомил мешаванд, ки бевосита зимни коркой илмй - тадк;ик;отй ва барраси^ои Чудогонаи хеш ба ин масъала наздик шудаанд. Чунон ки дар мавриди лозима ишора хо^ем кард, дар ин гуна кор^о андеша^ои добили цабул хеле кам ва он ^ам нокифояву бидуни чустучу^ои амик;у дацице сурат

1 Разами к;абл аз вергул омадаи цавсайн шумораи тартибии асареро, ки дар Китобнома омадааст ва арцоми баъд аз он са^ифаи онро нишон меди^ад.

гирифтаанд. Ба гуру^и дуввум адабиётшиносони маъруфе, ба монанди Садриддин Айнй, Забе^улло Сафо ва Му^аммадвафо Бацоев шомил мешаванд, ки илова ба таздщу баррассии рузгор баъзе хусусият^ои ашъори шоирро мавриди омузиш царор дода, инчунин аз ашъори у интихобан намуна^о овардаанд.

Садриддин Айнй дар «Намунаи адабиёти то^ик» баъд аз нак;ли рузгори Бадри Чочй ва ишора ба девони у дар хусуси ашъори шоир ацидаи худро таъкидан чунин баён кардааст: «...аз ашъораш маълум мешавад, ки со^иби тарчума, ба ^айъат ва нучум хеле вуцуф дошта, хазинаи лугати гариба будааст» (37,70).

Забе^улло Сафо рузгори шоирро бештар бо истинод аз мероси у мавриди омузиш к;арор додааст. Дар асари Забе^улло Сафо аз ашъори шоир он пора^ои шеърие, ки шоир тавассути он^о баъзе ла^за^ои рузгори худро баён кардааст, зикр гардида, муаллиф дар асоси ин абёт ла^за^ои Чудогонаи ^аёти шоирро ба ^алам додааст. Инчунин, Забе^улло Сафо маълумоти баъзе тазкира^оро, аз к;абили «Хулосат ал-ашъор ва зубдат ал-афкор»-и Та^иуддини Кошй, «Сафинаи хушгу»-и Биндробан Доси Хушгу, «Махзан ал-гароиб»-и Шайх А^мад Алии ^ошимй ва «Су^уфи Ибро^имй»-и Алй Ибро^ими Халил, ки дастраси мо нагаштанд, дар асари худ зикр намуда та^лил карда ва илова бар ин баъзе хусусият^ои ашъорашро баён намудааст (79, 852-859).

Му^аммадвафо Бацоев дар мацолаи «Бадри Чочй - суханвари маъруф» ва дар китоби «Адабиёти форсу то^ик дар аср^ои XII-XIV» (цисми 2) ^араёни рузгор ва мероси адабии шоирро мавриди омузиш царор дода, тахминан соли таваллуд, санаи ^ичдеат ба Хиндустон, баъзе сафар^ои шоирро дар асоси «Кошиф ал-асрор» зикр карда, инчунин аз ашъори шоир баъзе пора^ои шеърй оварда, мавзуъ ва баъзе хусусият^ои онро баён намудааст (45; 36, 190-196).

Бо вучуди ин х>ама коркой ан^омдодашуда, ки бешуб^а, барои тадцщи масоили мавриди назар заминаи лозимаро фаро^ам овардаанд, бисер ла^за^ои чараёни зиндагии шоир, таъсир ва накриш вазъи сиёсй ва фар^ангии Осиёи Миёна ва ^индустони замони шоир ба ру^ияи э^одй ва сабки нигориш, мивдори абёт ва мазмуну мундари^аи девони ашъори у то ^ол цоравшан мондааст.

Аз ^амин сабаб таздицу тадв;ик;и а^волу осори Бадри Чочй дорой а^амияти назарраси илмй буда, барои муайян намудани характеристикаи таърихии адабиёти то^ик дар к;арн^ои XIII-XIV ва ташхиси х>аёти адабии он давр нацши му^им дорад. Зеро Бадри Чочй аз пешравтарин намояндагони адабиёти цуруни зикршуда аст ва месазад, ки дар чорчубаи таздици осори у хусусият^ои нисбатан куллй ва умумии адабиёти он даврро бозгу намоем, чун бешакку тардиде таърихи адабиёти ^ар халк;, таърихи забону фар^анги у дар асоси осори саромадагони бузурги адабиёти гузашта та^ия мегардад ва Бадри Чочй низ аз он сатр истисно нест. Бар замми ин забони осори Бадри Чочй дар фасо^ату салосат нотакрор буда, аз ^унари волои э^одй, завк;и баланд ва диди амик;у дониши комили шоир ша^одат меди^ад.

Маводи му^имтарин ва асосии тадв;ик;оти мазкур аввалан осори худи шоир ва баъдан сарчашма^ои таърихан ба даврони шоир наздиктару нисбатан комил ва бевосита ба таздщу та^лили а^волу осори шоир бахшидашуда, ^амчунин шуру^и бар ашъори шоир таълифгардида ба шумор мераванд.

Бинобар ин дар рисола кушиш намудаем, ки бо диди тоза ва дар асоси сарчашма^ои дациц ва нисбатан комил рузгор ва осори Бадриддин Му^аммади Чочиро ^адафи омузиш к;арор биди^ем. Феълан дар ихтиёри мо ба масобаи сарчашмаи муътамад ча^ор нусхаи девони ашъори шоир ва «Кошиф ал-асрор» ё худ Шар^и касоиди Бадри Чоч-и Риёсиддин

Му^аммад царор дорад. Бо истифода аз нусха^ои мазкур ва маълумоти сарчашма^ои дигари илмию назарй, адабию таърихй ^араёни зиндагй ва э^одиёти шоир, мик;дори цасоид, цитъаот, газалиёт, тагаззулот, рубоиёт ва микдори умумии абёти девон, микдори муцоисавии абёти нусха^о, сабки нигориш ва му^тавои ашъори шоирро ба таври муфассал баён кардан мумкин аст. Баррасии мантией ва ^алли дурусти масъала^ои мавриди назар барои ташаккул ва та^аввули адабиёти форсизабони доираи адабии ^инд ва масоили марбут ба таърихи адабиёти форсии то^икй, равобити адабию фар^ангии мардуми Осиёи Миёна ва ^индустон аз а^амияти назарй ва амалии вофире бархурдор аст. ХамчУнин> тадк;ик;и комили ин мавзуъ ба мо имконотеро фаро^ам меорад, ки таърихи мав^удият ва муносибат^ои мутацорибаи ^авза^ои адабии ^удогонаи таърихии адабиётамонро дар давра^ои ало^ида ва мухталиф ба таври комил та^лилу таджик; намоем.

Дар рисола ^аёти сиёсиву фар^ангии замони зиндагии Бадри Чочй батафсил таздик; гардидааст, ки он аз а^амият холй нест. Зеро вазъи сиёсй ва фар^ангии замон аз омил^ои му^имтарине ба шумор мераванд, ки бо таъсири он^о мазмуну мунд^ри^аи бадеиву адабй ташаккул меёбад. Аз тарафи дигар асари бадей бе ^ец шакку гумон та^ассумгари ^аёти сиёсй ва фар^ангии замони худ буда метавонад. Бинобар ин масоили мазкур дар ин рисола тавъаман таздщ гардида, дар асоси он хулоса^ои мушаххаси таздицй бароварда шуданд.

Хулоса, дар рисола кушиш ба харч рафтааст, ки дар асоси омузиши осори илмиву адабй ва таърихй, сарчашма^ои гуногуни хаттй ва мероси адабиву шар^и^олии Бадри Чочй ду масъалаи ба ^ам пайванду му^имми илмй таздик; мегардад:

а) ^аёти сиёсй ва и^тимоиву адабии аср^ои XIII-XIV ва таъсири он ба ^аёт ва ру^ияи э^одии шоир;

9

б) ^аёт ва э^одиёт, му^тавои осори Бадри Чочй чун чузъи таркибии ^аёти адабиву ич;тимоии аср^ои XIII-XIV.

Рисола аз мук;аддима, хулоса, се боб, ки дар навбати худ ба фасл^о Чудо шудаанд ва китобнома иборат аст.

БОБИ I

ВАЗЪИ СИЁСЙ ВА АДАБИИ ЗАМОНИ ЗИНДАГИИ

БАДРИ ЧОЧЙ

1. ВАЗЪИ СИЁСИИ ЗАМОНИ БАДРИ ЧОЧЙ

Бадриддин Му^аммади Чочй дар замоне чашм ба дунёи ^астй кушодааст, ки цариб тамоми сарзамини Мовароунна^ру Хуросон ва шимоли Эрон дар нати^аи ^амла^ои пайдарпаю ва^шиёнаи лашкари Чингизхон ва пасояндагони у ба харобазор табдил ёфта буд.

Дар бораи авзои сиёсии замони зиндагии Бадриддин Му^аммади Чочй муаллифони сарчашма^ои таърихй ба монанди Рашидиддин Фазлулло^ (18;26; 27;28), Атомалик ^увайнй (31; 32), Мирхонд (29), Хондамир (25), Шарафиддин Алии Яздй (34), Му^аммад К>осими Х^индушо^и Астарободй (1), Зиёуддини Баранй (12) ва дигарон ба тафсил маълумот додаанд. ^амчунин, муаррихони ватанию хори^й, аз цабили Б. Рафуров (55; 58;59), В. В. Бартольд (47,48), И. П. Петрушевский (73), К. 3. Ашрафян (42; 43; 44), Е. А. Беляев (51), Н. К Синха, А. Ч. Бенерджи (82) ва амсоли эшон дар асоси сарчашма^ои мазкур ва муътамади дигар ва асар^ои илмии таърихй коркой зиёде ба ан^ом расонида, авзои сиёсии ин даврро ба таври хеле муфассал бозгу кардаанд.

Бинобар ин, мо кушиш менамоем, ба сарчашма^о ва асар^ои мазкур такя намуда вазъи сиёсии Мовароунна^ру Хуросон ва Эронро ба таври хеле мухтасар баён созем. Инчунин, азбаски Бадри Чочй баъди ^и^рат аз Мовароунна^р ба цисмати шимолии ^индустон дар дорулхилофати Де^лй сукунат ихтиёр карда ва боции умри хешро он 40 сипарй намудааст, лозим

донистем, дар атрофи вазъи сиёсии салтанати мазкур низ каме андешаронй намоем.

а). Авзои сиёсии Мовароунна^р, Хуросон ва Эрон Чи хеле ки таъкид намудем, дар давраи валодати Бадри Чочй цариб тамоми сарзамини Мовароунна^р, Хуросон ва шимоли Эрон зери тасарруфи ^окимони чингизй в;арор дошт ва харобазореро мемонд. Хучуми лашкари мугул бо сардории Чингиз ба Осиёи Миёна дар аввали асри XIII ба ву^уъ пайвастааст. Дар он рангом давлати Хоразмшо^и^о дар сари к;удрат буд ва Мовароунна^р, Афгонистони кунунй ва цисмати бузурги Эронро дар бар мегирифт. Сабаби аслии ^анги байни Чингизхон ва Му^аммади Хоразмшо^ ^анг^уй ва забти замини бегона аз ^ониби ^арду ^оким бошад, сабаби зо^ирии он аз ^ониби чанговарони Му^аммад Хоразмшо^ кушта шудани то^ирони чингизй мебошад, ки соли 1218 бо гумони чосусй ба к;атл расонида шудаанд. Баъди ин воцеа Чингизхон аз Хоразмшо^ талаб менамояд, ки мусаббиби ин фо^еа ба у супорида шавад ва товони ^исороти воридшударо биди^анд. Лекин фиристодагони Чингиз аз тарафи Хоразмшо^ ба к;атл мерасанд. Ин рафтори Хоразмшо^ ^учуми Чингизхонро ба Осиёи Миёна метезонад ва соли 1219 забти ин сарзамин аз тарафи чингизиён шуруъ мешавад. ХУЧУМИ Чингизхонро Рашидаддини Фазлулло^ дар «^омеъ ат-таворих» баён намуда, аз он чумла таъкид менамояд, ки "чун Чингизхон ба азми вилоёти тозик барнишаст ва ба ша^ри Утрор расид, бародарон Чу^й ва Уцтойро ^и^ати му^осираи он ^о бигузошт ва мустахлас гардониданд ва баъд аз фат^ ба падар расиданд ва баъд аз он уро бо Чу^й ба му^осираи Хоразм фиристод..." (28, 763).

}^амин тавр, пайдар^ам сарзамини Осиёи Миёна, Афгонистони кунунй ва цисмати бисёри Эронро чингизиён зери тасарруфи худ медароранд.

Аз истилои сарзамини Осиёи Миёна ва Эрон дере нагузашта дар байни хон^о ва ашрофи мугул нисбат ба ахолии муцимии наво^ии забтшуда ду тамоюл падидор мегардад. Мацсаду мароми ин тамоюлот аз тарафи Петрушевский И. П. таъкид шудааст (73,48). Ро^еъ ба ин масъала Бобовой Бафуров низ ^амацидаи Петрушевский буда, аз чумла таъкид менамояд, ки «тамоюли аввал аз к;исми зиёди ашрофи бодиянишини ^арбй, аксари шо^зодагон ва баъзе цоон^о иборат буд. Намояндагони ин тамоюл беибо мардумро талаю тороч намуда, андешае надоштанд, ки дар нати^аи харобазор намудани ша^ру де^от ва хо^агии халк; худро хеле зуд аз даромади бе^адду ^исоб ва оидоти мунтазами замин, касбу ^унар ва ти^орат ма^рум месозанд.

Намояндагони тамоюли дуюм дар идораи давлат бештар ба феодалон ва ашрофони ма^аллй ва то^ирони бонуфуз такя карда барои пешрафти хо^агии халк; кушиш^о менамуданд, ки дар нати^аи тарак;к;иёти хо^агии халц даромади эшон низ меафзуд» (59,614).

Бояд зикр кард, ки тамоми сарзамини Мовароунна^р аз замони забти чингизиён то нимаи аввали асри XIV дар ихтиёри писари дуюми Чингизхон Чагатой ва пасояндагони у к;арор доштанд, ва бо улуси чагатой ёд мешуданд. Дар ин хусус Мирхонд сухан ронда, аз он чумла таъкид менамояд, ки «Чингизхон ба ^ангоми цисмати мамолик Туронзаминро, ки воситаест миёни К>арок;урум ва Эрон ба Чагатой арзонй дошт» (29,68). Атомалик ^увайнй Чагатойро ^амчун хони бота^аввур ва сиёсат ва хушунат ёд кардааст (31, 236) ва Рашидаддин таъкид менамояд, ки Чагатой подшофе одил ва бо^иммат буд (28, 762). ^окимони ма^аллии чагатой дар идораи давлат бештар ба савдогарони бонуфуз ва феодалони ма^аллй такя мекарданд. Аз чумлаи феодалони ма^аллй метавон Махмуд и Ялаво^ ва баъди сари у писараш Масъудбекро ном гирифт, ки дар идораи ^окимияти ма^аллй та^ти фармонбардории ^окимони мугул ширкат

меварзиданд. Бино ба гуфтаи Атомалик Чувайнй, Мангуцоон он чи Мовароунна^ру Хуросон Утрор ва билоди Уйгур ва Кашгар ва Хоразму Фаргонаро ба Масъудбек бахшида буд (32, 74).

Дар давраи ^окимияти Масъудбек кушиши ободонии ма^ал^ои харобгардида каме ба чашм мерасанд. Албатта, Масъудбек дар истисмори мардуми за^маткаш аз падараш Ма^муди Ялаво^ монданй надошт, аммо каме х>ам бошад, аз илму фар^анг хабардор буд. Аз ин ру барои азнавсозй ва ободонии баъзе манотици ин кишвар кушиш^о намудааст. Аз он чумла, у дар ша^ри Бухоро ва атрофи он бино^ои нав бунёд ва бо номи худ мадрасаи бузурги Масъудия бино намуд (35, 247). Аз он чумла, дар ибтидои солкой 70-уми асри XIII му^имтарин исло^оти пулй мегузаронад, ки соли 1271 эълон шуда, асосан дар давоми бист соли охири асри XIII амалан ^орй гардид ва муваффацият пайдо намуд (59, 617).

Ин азнавсози^ои Масъудбек ба бисёр ^окимони мугул хуш наомад ва мугулоне, ки ^окимияти Хуросонро ба узда доштанд, дар солкой 70-уми асри XIII чанд маротиба ба Бухоро ^уцум карда ободонии ша^р ва атрофи онро аз нав ба харобазор табдил доданд.

Дар пешрафти ицтисодиёти мамлакат ва ободонии он ^окими дигари чагатой Кебекхон (1318-1328) низ хеле кушиш^о намудааст. У дар наздикии Насаф барои худ кушке бино мен�