автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.10
диссертация на тему: Журналистское наследие Назира Тюракулова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Журналистское наследие Назира Тюракулова"

РТ6 ол

1 3

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАГЫ КАЗАК МЕМЛЕКЕТТ1К УЛТТЫК УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба цуцьшда

Жолтай ЭЛМАШУЛЫ

■ НЭ31Р Т6РЕКУЛУЛЫНЫН ЖУРНАЛИСТ!К МУРАСЫ 10.01.10. -журналистика

Филология пллымдарыныч кандидаты гьшыми дэрежес!н алу дайындагаи диссертацияныц

АВТОРЕФЕРАТЫ

АЛматы. 1996 жыл

Жумыс Эл-Фараби атынлагы Казак мемлекетт1к улттык уни-верситетШц мерз1мд1 баспасез кафедрасында орындалды.

Гылыми жетекш1 - филология гылымдарынын докторы. профессор Тем1рбек Кожакеев.

Ресми оппояенттер: - филология гылымдарынын докторы,

профессор Файзолла Оразаев - филология гылымдарынын кандидаты Сер1ккали Байменшин

Жетекш1 уйым: Кожа Ахмет Иассауи атындагы казак-тур1к халыцаралык университет!

Диссертация 1996 ¡шлы сагат/р-ор

Эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт!к улттык университет^ 1н (480071. Алматы, Эл-Фараби дангылы, 71) жанындагы филология гылымдарынын докторы дэрежес1н беру жен1ндег1 Д. 14.А.01.22 мамандандырылган Кенест1н мэж1л!с1нде коргалады.

Диссертациямен Эл-Фараби атындагы Казак мемлекетт1к улттын; университет1н1н гылыми к1тапханасында танысуга бола-ды.

Автореферат 1996 жылы " ^ " таратылды.

Мамандандырылган Кенест1н ^

гылыми хатшысы. филология /Г) ¿тУ///

гылымдарынын докторы. профессор Ц¿и&^г ашев

Жумыстыц жалпы сипаттанасы

Такырыптын зэрул!г1: Кернект1 мемлекет кайраткер1. дипломат. журналист. эдебиетш1, галым Нэз1р Терекулулынын (1892-1937) ес1м1. шындыкка жуг1не сейлесек. казан; журтшы-лыгына кун1 буПкге дей1н ете жакын таныс бола алмай келе жатканы аньщ. Жекелеген тарихшыларымыз бен журналистер!м1з, зерттеуш!лер1м1з болмаса. к;алыц кепшШк онын ем1рбаянын гана 61л1п. баска кырларын толын танып болды деу ертерек. /Мысалы. . журналист1г1. эдебиетш1л1г1. галымдыгы.../. Ал. ол туралы кеп уак,ытк,а дей1н ундемей. т1с жармай келген болсак,. онын мынадай ек1-уш себеб1 болды деп ойлаймыз.

Б1р1нш1 себеп - Нэз1рд1н казак топырагынан тыс жерде окып, сырт жерде кызмет ету1. Ек1нш1 себеп - онын жазьщсыз жазаланып, ак~карасын тексерместен. 1937 жылы "халык жауы" рет!нде атылуы. сейт1п ете кеш акталуы.* Уш1нш1 себеп - жа-сыратыны жок. осы кунге дей1н Нэз1р ем1р1,Нэз!р кызмет1, Нэз1р шыгармашылыгы арнайы колга алынып,тубегейл1 зерттел-меу1...(Эрине, бул жерде мерз1мд1к басылым беттер!ндег1, жекелеген авторлардыц к1таптарындагы б1рд1-ек1л! макалаларды жокка шыгарып отырганымыз жок.)

Алпысыншы жылдарга дей1нг1 кезендег1 деректерд1 Караганда б!зд1ц колымызга тускен кужаттардын басым кепш1л!г1 - Нэз1рд1 каралау. оны тер!с кырынан кэрсету багытындагы жарияланымдар екен1н байкадык. Партия тарихынын очерктер1нде де. естел!к енбектер1нде де солай жазылды. Улкен жазушымыз С.Мукановтьщ 20-30 жылдар окигаларын кам-тыган ем!рбаяндык романы - "9м1р мектеб1нде" де соньщ салкыны сез1л!п турды**.

М1не. осындай, осы тектес п!к1рлерд1н бэр1 де Нэз1рд1 актап. халкына тез1рек оралтуга кедерг! болганы айтпаса да гус1н1кт1. Алайда. б1р нэрсеШн басы ашык. Нзз1р Терекулулы

*) Дэл1рек айтканда. ол 1937 жылгы 15 ш!лдеде КСРО 1шк1 1стер халык комиссариатынык руксатымен т1нтуге алынып. 3 сарашада мэселес! Жогаргы Соттын эскери коллегиясында ^аралган. Сейт1п. 1937 жылгы 3 карашада Мэскеуде атылган. 1ерек.тер "Т1рш1л1к" журналынан алынды. 1995 жыл. N11 (3).

**) 0м1р мектеб!, 3-том.- Алматн. 1970 ж.

- туган халкынын мэртебес!н тек ез жер1нде. кала берд! бурынгы Одак келем!нде гана кетер1п коймады. оныд атын дуние жуз!не 9йг1лед1. Бул - даусыз шындык. Олай болса. 61зд1н алып отыргап такырнбымыздиц мацызы мен зэрул1г1 ез1нен-ез1 тус1н1кт1 болса керек.

Такырыптын зерттелу денгей1.Казак халкынын зиялыларынын 20-30 жылдарда бастан кешкен киыншылыктары туралы кей!нг1 жылдарда гана тубегейл1 айтылып-жазыла бастаганы бэр!м!зге белгШ. Н.Терекулулы да сол отызыншы жылдардагы сталинд!к репрессияга ушыраган азаматтарымыздьщ б1р1. Сосын да ол туралы 00-70 жылдарга дей1н с.вз козгалмады десе де болады. Кей1нг1 2.0-30 жылдыц келем1нде белгШ галымдарымыз Б. Кенже-баев, ТДожакеев. езбек галымы Ф. С. Бэк1ров. жазушы-журналис-тер1м1з Ж. Арыстанов. Б.Койшыбаевтардык ецбектер1нде Нэз1р туралы арнаулы мак,алалар жазылып. онын, когамдык к,ызмет1 мен шыгармашылык карымына б!ршама бага бер1лд1.* онда Нэз1рд1 халкына жан-жакты таныстыру. онын ел1 уш1н аткарган жумысын саралау, артында калган эдеби-гылыми ецбектер1н талдау багытында б1ркатар кадамдар жасалганы сез1лед1. Бугаи коса эдебиетш1 галымдарымыз С.К,ирабаевтьщ. Т. Кэк1шевт1н. Ш.Елеу-кеновт1н. т.б. к1с1лерд1ц к1таптарында 1ш1нара болса да Нэз1р ес1м! аталады. Алайда бунын барлыгы да Нэз1р Терекулулынын шыгармашылыгы жен1ндег1 б1ртутас гылыми ецбек болып табылнайды.

Диссертанттын алдына койган басты пассаты мен м1ндет1 мынадай:

- БелгШ когам кайраткерШн мемлекет 1стер1мен айналы-са жур1п. кат-кабат тартысты кезецде уакыт тауып.шыгармашылык жумыстармен де шугылданганын гылыми тургыдан далелдеп шыгу;

- Онын журналист рет!нде кез-келген такырыпка терендеп барып, талдап, туб!рлеп жазудын. гылыми нег!здемелерге суйе-не жазудын шебер! екен!н ашу;

*) Кенжебаев Б. Жиырмасыншы жылдардагы казак совет эдебиет1. - Алматы.1962 ж.: Кожакеев Т. Жыл кустары. - Алма-ты, 1991 ж.; Бак1ров Ф.С. "Нэз1р Терекулов". "Революционер-лер. букара жетекш1лер!" деген жинакта. - Ташкент. 1967 ж.; Арыстанов Ж. Естен кетпес ес1мдер. - Алматы. 1972 ж.; Койшы-баев Б. Жазьщсыз жапа шеккендер. - Алматы, 1990 ж.

- оныц сышиы рет!нде ез заманындагы 6e.nri.nl-белг!л1 калам кайраткерлер1мен терезес! тец дэрежеде п1 к1р таластыра алганын (мысалы. Сэкенмен, Магжанмен, т.б.) талдап керсету;

- онын ауыз эдебиет1н1н жанашыры болганын. сондай-ак ез1 журналист-эдебиетш1 рет1нде жаркырап кезге тускен1н накты деректермен жуйелеп шыгу;

- онын. сондай-ак галым ретШде ез кезенДндег1 взект1 мэселелерге кызу араласканын. пШрталасына тускен1н, сод аркылы 61л1мд1 де 61л1кт1 азамат екен1н байкатканын керсету;

- ен сонында онын агартушы рет1нде б1ркатар макалалар мен окулмктар жазып. жиырмасыншы жылдардагы оку-агарту про-цес1н1ц алга басуына т1келей ык,пал еткен!н гылыми тургыдан жуйелеп беру.

Зерттеуд1н вд1с1 мен методологиясы. Бул гылыми жумысы-мызды жазу барысында 61з улттык журналистиканыц тарихы мен теориясын. ескелец адебиет1м!зд1ц аргы-берг1с1н сараланган б1ркатар енбектерге. тарихи монографияларга. гылыми-педаго-гикалык шыгармаларга кеб1рек суйен1п. сол аркылы ез ойлары-мызды тарката баяндау мумк1нд1г1не ие болдык. Бул ретте гылыми жумысымызга Мэскеу. Ташкент. Орынбор, Фергана. Алматы калаларындагы архивтерде сакталган. кеб1с1 эз1рше еш жерде жариялана коймаган тын деректер пайдаланылды. Такырыпты тия-нактап. дэйектеп. неПздеп отыру уш1н улкен галымдарымыз бен жазушыларымыз - М.Эуезов,С.Муканов. Б.Кенжебаев. М. Каратаев. К. Жумалиев,Е.Ысмайылов,X.Бекхожин,3.Кдбдолов. 8. Коныратбаев, Р. БердЮаев, 3. Ахметов. 3. Нарымбетов, Ш.Елеукенов. Т.Кэк1шев, Т. Кожакеев,с.Бейсенбаев,К.Нурпей1сов. N.Цозыбаев, С. Кирабаев, Ф. Оразаев, Р.Нургалиев. Н.Омашев. М. Койгелдиев. т. б. к1с1лерд1н эр кездерде жазган к!таптарн мен макалаларына жуг1н!п отырдык.

Ал. диссертацияныц нег!зг1 материалы рет1нде Нэз1р 'Герекулулынын ез1 басшылык, жасаган "Казак муны". "Акжол" га-зеттер! мен "Тем1рказык" журналынын кептеген сандары пайдаланылды. МэскеудеП куншыгыс елдерШц к1нд1к баспасы аркылы жарык керген б1ркатар к!таптар мен окулыктарды да нег1зге алдык.Сондай-ак зерттеу!м1зде Нэз1рд1ц "Жана эл!ппе" (1924). "Жана эл1п би неге керек?" (1924). "Жат сездер туралы" (1926). "Улт мэселес1 жэне мектеп" (1926) сек!лд1 к1таптарын т1лге тиек ет!п отырдык;.

Бул ецбект1ц жацалыгы - кайраткер-каламгер Нзз1р туралы туцгыш келемд! зерттеу ецбек екенд1г1нде.Ягни объект1с1 жаца. б!р1нш! рет кетерШп отыр. Буган дей!н Н. Терекулулын публицист, журналист-сыншы. галым-агартушы рет1нде толык та-ныган жок ед1к. М1не, осы багытта б1рк,ыдыру тужырымдар жасай алдык; деп ойлаймыз. Ал. ашкан жаналыгымызды б1рер ауыз сезбен тарата айтар болсак, олар мыналар:

- ар макдлаларына саяси астар, гылыми нег!з бере жаза-тын тегеу1р1нд1 журналист;

- адеби сынга да араласа б!лген улг здебиет1н1ц 01лг1р1 эр1 жанашыры:

- 61л1кт1 галым. 61л1мд1 педагог рет1нде артында мол мура калдырган каламгер. Осыларды жуйелеуге тырыстык. Гылыми тургыдан дэйектеуге эрекет жасадык. М1не, осынын бэр1 де диссертанттыц алдына койган максаты болатын.

Енбект1н теориялык жэне практикалык мэн1. Нэз1р Терекулулыныц шыгармашылык кырлары толык ашыла тускенде (журиалист1П. эдебиетш1л1г1. галымдыгы...) ол сез жок. казак журналистикасыныц жиырмасыншы жылдардагы кезенШен ез орнын ойып алмакшы.Буган енд1 толык мумк1нд1к ашылган сиякты.Демек. алдагы уакыттарда 20-30 жылдардагы репрессияга ушыраган кай-раткер-каламгерлерд1ц нурасы тубегейл1 зерттеле бастаса,сей-т1п тарихымыздын актацдактарынын беттер! кайта аршыла бастаса. бул 1сте Нэз1рге сокдай ету мумк!н емес. Ендеше, бул ецбек жазушыларымыз бен журналистер1м1зге,сондай-ак университеттер мен институтгардыц филология.журналистика факультеттер1 сту-денттер1не комекш1 оку куралы бола алады. Диссертация эс1ресе репрессия такырыбы тец1рег1нде 1зден1п журген жас тарихшыла-рымызга тын,соны деректер беру тургысында зор кызмет аткармак

Зерттеу жумысын сыннан етк!зу (апробация). Диссертация Эл-Фараби атындагы улттык университет!н1н мерз1мд1 баспасез кафедрасында талкыланып. кабылданган. Диссертациянын, нег1зг1 мазмунын ашып берет!н 2 к!тап ("Гибратты гумыр" (1995), "Нэз1р Терекулулы" (1996) жарык керд!, 8 макала жарияланды. Гылыми конференцияларда баяндамалар жасалынды. Баяндамалар жинактарга енг1з1лд1.

Диссертациянын курылысы. Диссертация к1р1спеден, нег1зг1 уш тараудан. корытындыдан. сондай-ак косымшалардан турады.

- 5 -

Диссертациянык нег1зг! мазмуиы

Диссертацияныц к1р1спес1нде мемлекет, когам к,айраткер1 Н.Терекулулыныц ем1рбаянынын кейб1р куцг1рт тустары. когам-дьщ-саяси кызметШн елге эл1 де белг1с1здеу кезевдер1 тари-хи деректермен байланыстырыла эцг1меленед1.

1. Нэз1р - публицист, редактор, баспагер. 1967 жылы Ташкентте басылган "Революциокерлер, букара жетекш1лер1" де-ген жинакта "Нэз1р Терекулулы журналист рет1нде тамаша та-лантты болган. фельетон, заметкалар жазып, басмашылыктыц контрреволюциялык мэн1н. уг1т-насихатыныц халыкка карсы сипа-тын эшкерелеп отырган..." деген жолдар бар.* Нэз1рд1ц К931Н керген. акылын тыадаган Жус1пбек Арыстанов б1р естел1г1нде "...неше алуан саяси. гылыми макалаларымен катар очерк-тер, памфлеттер, эдеби сын мен фельетондар. артурл! манызды хабарлар онык дарынды каламынан тынымсыз туындап жатты..." деп жазган ед1 кез! т1р1с1нде.** Филология гылымдарыныц док-торы, профессор Тем1рбек Кожакеев Нэз1рд1н eMipi мен шыгар-машылык, кырлары туралы алгашкщардыц 61pi болып макала жаз-ды.*** Ал соцгы б1р макаласында былай деп ой туйед!:"...оныц журналист1к мурасыныц ерекшел1ктер1не келеек, Нэз1р нег1з1нен сыни материалдар жазган. Оларын ерекше екп1нмен,адуынды арынмен. сын обьект1с!н ыктыра, буктыра жазган. Нысанага алып, д1ттеген адамдарын с1лк1леп, шацын Kara, ес1н кет!ре.сауырлап-сауырлап тастайтын болган..."**** Жогарыдагы келт1р1лген уш мысалдан кей1н б1з Нзз1р кан-дай журналист ед1 деген сауалга оп-оцай жауап таба алмакшы-мыз.Ол расында да терт аягын тец баскан тайпалган жорга журналист. кдламыныц жел! бар карымды публицист. Буган келт1р1лер мысал да. дэйек етер дерек те жетерл1к.

Жас ж!г1тт1ц каламгерл1к кызмет! калай басталып ед1? Ол Торгам Советтер1н1ц сьез1не дайындык жур1п жаткан шакта жа-былып калган "Казак" газетШн орнына шыккан "Казак муны" газет1н шыгару кезен1нен бастау алып жатыр. Осы басылымныц жауапты шыгарушысы - "студент" Нзз1р болды. Онын кызметкер-

*) Революционерлер.букара жетекш1лер1.-Ташкент. 1967. 124-6.

**) Арыстанов Е.. Естен кетпес ес1мдер,-Алматы,1972.57-6.

***) Жыл кустары. Алматы, 1991 ж.

**«*) Тегеур1нд1 журналист// "вркен". 2 кацтар. 1993 ж.

лер1 де енкей талантты ж1г1ттер ед1. Мысалы. газетт1н жауап-ты хатшылыгына Тем1рбек Жургеневт1 тандады. Кел1н ол улкен кайраткер дзрежес1не кетер!лд1. Газетте эртурл1 такырыптагы, эркилы багыттагы кызгылыкты материалдар жарык керд1. 0з бет-бейнес1. ез багыты болды.

Газетт1н б1р1нш1 нвм1р1нде Нэз1рд1н "Торгай сиез1" де-ген есеб1 жарык' керд1.* Бул материал ез1н!н, тШмен. такырыптык мацыздылыгымен ерекшеленед1. Казак, еибекш1лер1н1ц мун-муктажын баса сез еткен бул макала ресми макаладан гер1 толганыска кеб1рек уксайды. Эрб1р сейлемн1ц астарында Нэз1рд1н ащы т1л1."мактамен" бауыздайтын тапкыр тецеу1 байкалып отырады.

Мунда алгашкы Торгай сьез!нде каралган мэселелер. талкыланган жобалар егжей-тегжейл! талданып, авторлык тужы-рымдар берШп отырады. Макаланы оку барысында окырман жиы-лыс туралы зор маглумат ала алады.

Нэз1р макаласынын аягында жалпы казак журтшылыгына сез арнайды. "Ал.казак.тез кимыл кыл. елде советтер КУРУ 1с1не шугыл к1р1с. Адал ниет, ак журекпен 1с кылатын ум1тт1 аза-маттарывды бэйгеге кос..." дейд1 де. онан ер1 карай ез халкыныц ангалдыгын. сен1мпаздыгын, ойланбай 1с кыла салаты-нын тагы да ескерт1п етед1.

М1не, "Торгай сиез1" мазмуны айтып тургандай. жэй есеп емес. авторлык толганыска курылган тегеур1нд! макала. Пафос-ты макала. Демек, будан шыгатын корытынды - ол ез1н1ц жазып отырган обьект!с1н буге-цпгес1не дей1н аньщтап, тустеп жаза-ды. Тус1н1кт1 ет1п баяндайды.

Карымды журналист!цДазак муны"газет!не жарияланган тагы б1р макаласы "Ек1 езгер1с" /акпан - казан/ деп аталады.**

Ол бул макаласында елдег! ек1 езгер1ст! салыстыра отырып. халыкка онын айырмасьш угындыруга тырысады. Мэн1н аша корсетуге куш салады. Талдап айтады. Тус1н1кт1 ет1п ай-тады. Сейт1п, сон,гы жагында: "Окушылар байкаган шыгарсыз. ек1 озгер1ст1к айырмасы мынау: б1р1нш1 езгер!с. Россиядан жандармды куып шыккан болса, ек1нш! езгер1с, онын одактасы болган поме1ДИкт1. байлар мен попты жойды" деп туй1ндейд1.

"Ек1 езгер1с"- танымдык макала. Мунда автордыц саяси

*) Казак муны. N 1, 1918 ж.

**) Казак муны. N 2(13). 1918 ж.

танымы. терец бшм1 анык ацгарылады. Бул тургыдан алганда Нэз1р 9з iн1н 61л1м1н алган такырыбымен уштастырып отырады, соны нег1здеуге, шегелеуге. дэлелд1 ет!п баяндауга арнайды. Оган коса ол нен1 жазса да, сол оцигага. немесе сол мэселеге ез ойын, ез топшылауын ашык б1лд1ре отырып. окырманын ойла-суга шакырады.

Нэз1рд1ц тагы б1р кезге тусер ерекшел1г! - кез-келген такырыпка барар алдында ец ауел! окырманга не айткысы ке-лет1н1н. нен! жетк1збек ойы бар екен1н айкындап алатыны байкалады. Мейл1 ол есеп болсын. мейл1 ол шагын информация болсын - Нэз1р уш1н бэр1б1р. Ец бастысы - сол шагын хабарды окыган адам оз1не кажет дерект1 толык ала б1лу1 кажет.

Онын публицист рет1нде таныла тускен кезец! - Ферганада жумыс 1стеген шагы болып табылады. 1918 жылы Кокан каласына кел1п. б1рер жыл кызмет еткенде, "Халык газет1н" уйымдасты-руга т!келей атсалысты. Кокан калалык партия уйымы мен кала-лык СоветШн т!л1 болып саналатын бул газет сол кезедн1н саясатына батыл ун косты. уг1тш1, насихатшы болды.

Туркютан Орталык Аткару комитет1нде жургенде де езбек-ше шыгатын "Инхилаб" /"Революция"/, езбек, орыс т1лдер1ндег1 "Коммунист" журналдарыныц алка мушес1. "Жана epic" /1920/, "Ак жол" /1920/ газеттер1н уйымдастыруга т1келей мурындык болды. Жэй кургак басшылык жасап, акылгейс1ген жок. Ken рет-терде калай жазу керек екенд1Пн ез1 жазып. керсет1п отырды. Каламы журдек журналист aclpece "Акжол" газет1н1н беттер1нде кептеген макалалар жариялатып, сол кездег! айтыс-таластарга белсене араласты. Мысалы, 1922 жылдан бастап улт т1л1н да-мыту, 1с кагаздарын кос т!лде жург1зу мэселес! кун тзрт1б1не мыктап койылды. Буган коса бурынгы араб алфавит1н латын ал-фавит1не ауыстыру туралы сез терецдеп козгалып, оган мемле-кетт!к тургыда мэн бер1ле бастады. "Акжолдын" 1922-1925 жыл-дардагы сандарына ун!лсен1з, осы такырып тен!рег1нде п1к1рталасы узд!кс!з жур1п отырган. Солардыц арасынан Нэз1рд1н де материалдарын жи1 кездест1руге болады. Ол жазган "Эдет эдет емес, жен эдет" (1924 ж, N 465, 466), "Рас сезге шын жауап" (1924 ж., N 494, 495), "Шамданган - жец1лгенн1н белг1с!" (1925 ж.. N 531) сек1лд1, тагы баска да б!ркатар макалаларын окысаныз. Нэз1рд1ц гылыми публицистикага бей!м екен1н байкайсыз.

Мэскеуде журген шагында да Нэз1р баспасезден кол узген жок. Ол эс1ресе улт мэселес1н. улт тагдырын. онын т1л! мен эдет-гурпын унем! каламынан тыс калдырмауга тырысты.

Мысалы.оныц "Улт мэселес1 3-ш1 интернаиноналдык 4-ш1 конгрес1нде" деген макаласы басылды.* Макалага кез жуг1рт!п шыксаныз, онын саяси 61л1м дэрежес!н, дуние жуз1л1к саясат-тан кеп хабардар екен1н ангару киын емес.Ол улт тагдырына элемд!к тургыдан бага беред1.

Сондай-ак тагы б1р макаласы "Улт .мэселес! жайынан" деп аталады.** Макалада Нэз1р Ресей коммунист партиясынын 12-Ш1 жиылысы болып еткеШн,мунда улт мэселес1 туралы сез болганын айта кел1п,эр1 карай ез пайымдауын б1лд1ред1. Улт туралы масе-лен!н езег1н, мэйег1н 1здейд1.0ган саяси астар беруге тырысады

Редактор-Нэз1рд1н ерекшел1г! сол - оныц журналист1к. эде-биетшШк. дарыны ете жогары ед! жэне жан-жакты сауатты болды.

1920-1922 жылдар аралыгында Нэз1р редактор-журналист рет1нде Турк1станда шыгып турган барлык газет-журналдарга араласып турды деуге толык нег1з бар. Т1пт1 кейб1р басылым-дардыд б!ркатарына редколлегия мушес! болып араласты. Егер бул кезевде Иэз1рд1н б1рнеше жауапты жумыстар аткарганын ескерсек. /ТурЦИК-т1н терагасы.Туркестан Компартиясы Орталык Комитет1я1н хатшысы,т.б./ сондай ауыр кызметтерде жур1п те колынан каламын тастамаганын. журналист!«.. публицист1к Каб1лет1н уштай тускен1н байкап, тан каласыз.

1923 жылдан бастап Мэскеудег! Нэз1р баскаратын Куншыгыс баспасынын жанынан "Тем1рказык" атты журнал шыга бастады. Бул журналды уйымдастырушы да. онын жауапты редакторы да -Нэз1р Терекулулы ед1.

"Тем1рказык" эс!ресе онын редакторлык каб1лет!н кепке айг1лед1.- Кептеген эдебиетиЯ-акындарымыз ен эуел! Нэз1рд1н талгамынан шыгуга тырысты. Мысалы. С.Мукановтын "6м1р мек-теб1" атты ем!рбаяндык трилогиясында Нэз1рд1н "сынынан ету . онай емест1г1" айтылады гой.***

Журнал ен алдымен элеуметт1к-саяси такырыпта материал жариялауда ез бет! бар екен1н танытты. Мунда саяси окигаларга бага бер1л1п отырды.Улт мэселес1 терен кетер1лд1.

*) Тем1рказык. N 1. 1923 ж.

**) Тем1рказык. N 2-3, 1923 ж.

***) Муканов С..0м1р мектеб!. 3-к1тап.-Алматы.1970 ж.

"Тем1рказыктьш,"беттер1нен улттык, эдет-гурып. салт-санага байланысты жарияланымдар да кептеп кездест!руге болатын ед1. Журнал scipece Пл. эдебиет мэселелер1не баса назар аударды.

Б1з Нэз1р Терекулулын Кенест1к нег1здег1 алгашкы баспа iclH уйымдастырушы. тунгыш баспагер1м1зд1н 6ipi рет1нде де тани аламыз.

Кайраткер-каламгерд1н шын мэн1ндег1 баспагер рет1нде кезге тускен кезен1 - осы Мэскеуде кызмет 1стеген жылдары ед1. 1922 жылдан бастап Куншыгыс баспасы аркылы шыгыс ха-лыктарыньщ эдебиет1н 1р1ктеп басып. кеп тиражбен шыгаруда зор енбек с!н1рд1. Мысалы. "Ер Таргын" жырынын Мырзабай жа-зып алган нускасы /тузет1п бастырган Кыр баласы/ осы баспада басылды.* Болмаса Ахмет Байтурсынулы усынган "Ер Сайын" жы-ры да осында KiTan болып шыкты.** "Кенесары-Наурызбай" жырынын Нысанбай жырау жырлаган нускасын Басыкараулы Жус1пбек эз1рлеп, баспага тапсырды, ол 1923 жылы сол калпында басылды.***

Булардын барлыгы да халык, казынасы. ауыз эдебиет1н1н ен кернект1 улг1лер1 болатын.

Осы жерде ерекше атап втер б1р нэрсе - Мэскеудег1 Куншыгыс баспасы 1920-1930 жылдардагы саяси-элеуметт1к ой-п!к1рлерд1н дурью калыптасып. улттар арасындагы езара тус1нуш1л!кке. сыйластыкка б1рден-б1р неПз калаган баспа болганы тарихи шындык. Онын алдына койган нег!зг1 максаты да осы ед1. Ендеше. Нэз1рд1ц баспагер рет1ндег1 елеул1 щыры -сол кездег1 саяси ахуалды дурыс к,алыптастырушы адам турinfle KepiHic таппак.

Сонымен.Нэз1рд1н публицист!к,редакторлык жэне баспа-герл!к ерекше кырлары кандай?

- Нэз1р кай макаласында болмасын. мэселеге анализ жасай отырып. талдай жазудын, туб1рлей жазудын шебер1;

- Нэз1р nlKip таласы-полемикага ерк1н барып. езгелерд1 соган тарта б1луд1н улг1с1н керсетт!;

- Нзз1р журналист рет!нде кай газет пен журналга басшы-лык жасаса да, ен, эуел! онын устанган багытын. саяси бет-бейнес1н дурыс айкындай б1лед1;

*) Ер Таргын. - М.. 1923 ж.

**) Ер Сайын. - М.. 1923 ж.

***) Кенесары-Наурызбай. - М.. 1923 ж.

- 10 -

- 20-30 жылдардагы к1тап шыгару 1с1н1ц курт алга басуы-на сез!мен де. 1с1мен де ыкпал етт1;

2. Нэз1р - журналист-сыншы. эдебиет жанашыры. Ес1л ерд1н артында калган мураларын екшегенде, acipece оны журна-лист-сыншысы рет!нде калын кепш1л1кке атын жайган дуние-лерШн басым кегш)1л1г1 акын Сэкен Сейфуллинге арналганын ацгару еш киын емес.

С. Сейфуллин шыгармаларына арнап жазган сыни макалалары мыналар: 1) "Асау тулпар" агты еледдер жинагына nlKipi: 2) "Бакыт жолында" агты пьесасына жазган niKlpl; 3) "Тар жол. тайгак; кешу" мемуарын талдаган макаласы...

Оныц эдеби- к1тап туралы ен алгашкы келемд! сыни ма-каласы - "Асау тулпарга" арналган екен.*

Жалпы Сэкенн1н "Асау тулпар" атты к1табына арналган сыни макала ете етк1р, тым ащы жазылган. Костауынан repi сы-нап-м1неу1 басым. С. Муканов сол кезенде басылган "Сынга сын" атты макаласында: "Нэз1р "Асау тулпарды" колына алганнан-ак о жак, бу жагын сыгалай карал. 1ш1нен секет нэрсе табуга ты-рысады..."Асау тулпардагы" жаксы шыгармалардьщ ешкайсысын кермейд1,' ол шыгармалардын революциялык. советт1к казак эде-биет1ндег1 алгашкы карлыгаштар екен!н айтпайды. Ол тек бул жинактьщ кате, кемш1л!ктер1н гана теред!" деп керсетт!.**

Б1рак. ад1л1не жуг!ну керек, Сабит Муканов осы жарияла-нымнын, б!р жерГнде екеу1н де жактамай,шындыкка табан т!реп, мынадай nlKip б1лд!ред1:

"..."Азия" елец1не жазган сыны да сын квтермейд!. Сэкен Азияныц майын тамызып мактаса. Нэз1р де сейт!п Европага Kip жуыткысы келмейд!. Шынында екеу1нШ де кате..." дейд!.

Нэз1рд1ц сыны ("Асау тулпар" жинагы туралы) ез кез1нде б1ркатар п!к1рталасына нег1з болса, ол кей1нг! жылдарда да назардан тыс калмады. 9к1н1шке орай, кептеген сыншыларымыз бен эдебиет зерттеуш1лер1м!з сынньщ дурыстыгынан repi, бурыстыгын баса айтумен болды.

Ал. шын мэн1нде Нэз1р сыны кандай сын ед1? Ол расында да "акка кара жагушы ма"?.. "Солакай сыншы" ма?..

"Эдебиет - квпт1н, малы" дейд1 Нэз1р. Сондыктан да "эдебиет уй1не к1рет!ндер эр уакыт "катты тергеуден" ету! ти1с".

*) Тем1рказык. N 1. - М.. 1923 ж.

**) Муканов С. Тандамалы. 1-том. - Алматы, 1970 ж.

Осылай дей келед! де "эрк1м ез кайгысын жаза берсе. эдебиет ермек болып кетедГ' дейд1.

Филология гылымдарыныц докторы. здебиетш! Б.Кенжебаев: "... Сэкенн1ц ондагы б1раз елендерШц ("Айт кун1". "Жазгы тунде", "Азия". т.б.) саяси-идеялык кате-кемш1л1ктер1н керсет1п. сынаган. Шынын айту керек. эте орынды керсеткен, эд1л сынаган" деп жазды. * Сонан кей!н б!р жер!нде сол ойды жалгастыра тус1п: "...Оны Нэз1рге жазган жауабында Сэкенн1ц ез1 де мойындаган..." дейд1. Сэкен ез1н1н "Асау тулпар" ту-ралы" деген макаласында "Нэз1р "Асау тулпарды" калай болса да аксатуга, урып жыгуга тырысып, к1тапты окыганнан. каламды Колына устаганнан "Асау тулпардыц" мек1рел1г1н 1здсген кер1нед1" деп бастайды. ** Содан кей1н сыпайылыкка кеш1п: "Мен "Асау тулпарды" ез1м жазып ед1м деп кекке квтер1п, "шаппай бер.." деп, "Топ жарган" деп мактамаймын" деген эдепт1л1Пн де ацгарта кетед1. К1тап авторы, алайда. сыншы-мен кел1сет!н тустарын да жасырып калмаган. Айталык. "Айт кун1" елец!н сынагакын дурыс дейд1, бул елец жинакка "байкаусызда ен1п кеткенд1г1н" айтады.

Токсан ауыз сезд1ц тобыктай туй1н1 - Сэкен айткандай. баска да сыншылар атап керсеткендей, "Асау тулпарга" жа-зылган сын макаланын артык,-ауыс тустары. артык кеткен жер-лер1 де бар. Оны жасыруга болмайды. Алайда Нэз1рд1ц "Сэкен елевдер1нде карадурс1н т1ркестер квп. лирика аз" деген1не косылмаска шарамыз жок.

Сыншынын Сэкен шыгармашылыгына арналган ек1нш1 б1р сыни макаласы-"Бакыт жолында" атты пьесасына арналып жазылган.Бул да неПз1нен алганда жаксылыгынан гер! кемшШНн термеле-ген. сынау багытында жазылган макала.***

Рас. Сэкенн1н бул пьесасыныц сэтт1 тустарынан гер1 солгын. элс!з, эсерс1з жерлер! басымырак. Окигасы да киюлас-пай тур. Колдан жасалганы мен мундалайды. Эйтеу1р "эйел тенд!г1 такырыбына" арналун керек деп жазганы болмаса. пь-есаныц керкемд!к куаты. эдеби эсер! анагурлым солгын.

*) Жиырмасыншы жылдардагы казак совет эдебиет1.- А.. 1961 ж.

**) Асау тулпар туралы// Кызыл Казакстан, N7-8. 1923 ж..

42-51-6.6.

***) Тем1рказык. N 2-3. - М.. 1924 ж.

Нэз1р Терекулулынын сыншылык бет-бейнес1н онан сайын аша тускен неПзг! енбектерниц 61pl - Сэкен Сейфуллинн1ц "Тар жол. тайгак кешу" атты тарихл мемуарына жазган эдеби niKipl болып есептелед!. Элбетте, бул рецензияны да сол кездег1 эдеби орта эртурл! кабылдады.

Сол жылдарда казак, поэзиясында енд1-енд1 жаркырап квр1не бастаган жас акын Збд1лда Тэж1баевтын "Енбекш1 казакка" басылган макаласы Нэз!рге соккы беру багытын устан-ды. ** Онда"... Нзз1рд1ц бул сыны канша саяси сауатты, б1л1мд1 болганымен, журтшылыкты тер1с уг1ттегеннен баска инедей пай-да жок" дей кел!п, "шыгарманын жаксылык жагын да, жаманшылык жагын да" катар алып отыру керект!г1н басып айтады.

"Енбекш! казак" Эбекекн1ц бул макаласын баса отырып, ец аягында "Баскармадан" деп свз туй1ндепт1. Сонда былай деген: "Газет1м1зде Нэз1рд1н макаласы басылганда бул сын б1рбеткей сын, к1таптьщ кемш1л!г1, кате жерлер1н кврсетумен б1рге жаксы жагын керсетпеген, кермеген дегенд1 айтып ед1к, осы соз1м1зд! езгерт1нк1реп, мына Эбд1лда жолдаска да айтуга бо-лады, Эбд1лда жолдас "Тар жол. тайгак кешу" туралы Нэз1рд1 сынаймын деп ез1 де сезбей сол Нэз1рд1д жолына тускен. Нэз1р м1ндет1м калай да жамандау десе. Эбд1лда м!ндет1н калай да мактау деп уккан..."

Ал. сонда бул сын кандай сын ед1?

"Тар жол тайгак кешу" туралы 6ípep свз" деген сыни макаласында** Кэз1р шынында да б!ржакты кетт! ме? Шыгарманыц жаксылыгын квре алмады ма?

Сыншы ен алдымен, бул к1таптын эдеби жанрдын кай тур!не жататынын б1лмей, басы катканын айтады. Ек1нш1 кемш1л1г1 деп мынаны айтады: Сэкен когам ем1р1н1н сурет1н беруге талпына-ды, саяси кактыгыстарды терен талдагысы келед1, б1рак оган epecl жетпей жатады... Сейт1п келед1 де: "Онык бар б1лген! ~ анык саяси айтыста есепке к1ре алмайтын толып жаткан б1ртутас боктык. сегу, былапыт, бэлагат... М1не. тецкер1с козгаласынын "тойын" Сэкен осылай кылып,журтка осындай "табак"тартады..."

Нэз1р енд!г1 б1р жер1нде бул шыгарманын уш1нш! Кемш1л1г1 деп.Сэкен керген-б1лген1н тек хабарлап кана. баян-дап кана отырса, оны туе 1 нуге болар ед1. алайда. ол сол

*) Тэж1баев 3. "Тар жол тайгак кешу" жзне Нэз1р сыны туралы"// Ецбекш1 казак. 15 кыркуйек. 1929 ж.

**) Енбекш! казак. N 296, 1929 ж.

окигаларга ез1нше бага бермекш1 болады. кейб1р шалагайларды дэр1птеп керсетк1с1 келед1.содан кей1н барып кателесед1 дейд1. Енд1 бул шыгарманын ей улкен эр1 ец нег1зг1 кемш!л1г! деп онын керкемд!к куатыныц нашарлыгын. Т1л1н1ц жутандыгын айтады. Оган ти1с1нше дэлелдер келт1ред1. Осылайша ол С.Сей-фуллинн1н бул к1табыныц ей осал, ен сэтс1з тустарын деп баса сез етед1. Соны рет-рет1мен эцПмелей келе, соцгы жагында: "далада конганы, тонганы не жылынганы. Сэкенн1н ез1н1н дом-быра шерткен1, "кэрлен кесемен кымыз 1шкен1, кызбен кыды-рысканы" сиякты керекс!з нэрселер гой..." деп туйед1. Мундайдыц бэр1н тер1п. т1зе берсе. ек!н1н ölр роман жазбас па ед1 деп мецзейд!. Шыгарманын бас-аягы жиналмай. олпы-сол-пн болыл турганнн айтады. Сыншнннц бул п1к1рлер1мен С.Сей-ФуллиннШ ез1 де 1ш1нара болса да ез макаласында кез1нде кел1скен болатын.* С. Сейфуллин Нэз1р сынына ез жауабында б1раз п1к1рлер1мен кел1се алмайтынын айта кел1п. "т1пт1 муны жазбай-ак койганы дурыс ед1" деген сез!не рен1ш!н б1лд!ре отырып. тагы б1р тусында "кемш1л!кс1з буйым сирек жасалады" деп жазган. Ец сонында "Мен1н к1таптарымныц кемш1л1Пн... вз1м де тым жаксы б1лем. Канша кемш1л1ктер! болганмен енбекш1. жумыскер топтын окуына жараса, ецбег1мн1ц еш бол-маганы" деп аяктайды. Mine, Сэкенн1ц осы сездер1нен-ак байкалатынындай. ол Нэз1рд1 сыншы емес демеген. тек арга ти-ет!н артык сездер!не налыган. Сонысына рен1ш б!лд1рген.

Осы жерде айта кетер тагы б1р жэйт бар:ездер!ц1з байкап отыргандай. Нэз1рд1ц эдеби сыны газет-журналга жарияланысы-мен-ак. когамдык ой-п1к1рд1ц туындауына нег1з салып отырган. Будан шыгатын корытынды кайсы? Демек, ол сыни ецбектер1н жэй, б1реуд1н кон1л1 уш!н жазуды максат етпеген. Оныц жазгандары кай кезде де кенШн толкыткан мэселелерден барып туындап отырса керек.Ек1нш1ден. Нэз1р сынды niKip таласына Карай бура жазуга бей1м екен1 байкалады. Оныц кайсыб1р эдеби сыны болмасын. кепшШк талкысына туспей кой ran емес.

Б1л1мд1 каламгер жаксы эдебиетш! болумен кабат талантты эдебиет вк1лдер1не шама-шаркынша кол ушын беруд! ез1н1ц аза-маттык борышы санаган. Сонын б1рден б!р кер!н1с1 Элиханмен, Ахметпен,Магжанмен, т. б. арасындагы байланыс-достыгы.

*) Жана эдебиет. N 7. 1929 ж.

Казактын улкен акыны Магжан Жумабайулы мен Нэз1р екеу1н1н арасын соцгы уакыттарда б1рсыпыра зерттеуш1лер1м!з шиелен1ст1ре туск!с1 келет1н! байкалып жур. Бул дурыс емес. Магжан Жумабайулы 1924 жылдары Мэскеуде окып журген кез1нде Нэз1рд1ц"Тем1рказык"журналында жумыс 1стеген1н тарихи кужат-тар айгактап отыр.Буган мына б1р дерект! тиянак ете аламыз. Туткынга алынган Магжан 1929 жылгы ш1лден1н 14-1нде еткен тергеуде былай деп жауап беред!: "...Жиырма уш1нш! жылы Таш-кентке бардым. онда оку-агарту наркомы Кожановтын кемег1мен Казак оку-агарту институтына окытушы болып орналастым api ка-зактыц гылыми комиссиясына муше болып сайландым.1924 жылы Мэскеуге барып эдебиет-керкем енер институтына туст!м,ол оку-га жолдама жазып жэрдем жасагандар - Терекулов Нэз1р, профессор Поливанов болды... Орталык баспага орналастырган Терекулов ед1, онда эдеби кызметкер м1ндет1н аткардым..."*

Олардын достыгын ныгыздай тусет1н, шегелей тусет1н тагы да б1р мысал бар. Нэз1р Терекулулы 1926 жылы окытушылардын бук1лодактык б1р1нш1 бас косуында "Улт мэселес1 жэне мектеп" деген такырыпта баяндама жасады. Баяндама орыс т1л1нде окыл-ды.Енбек кеП1н1рек жеке жинак болып басылды.Ал. оны казак tí-л1не тэрж1малаган к1м дейс1здер гой.Ол - Магжан Жумабайулы!

Кен1дде журген келенкел! ойдын бет1н ату уш1н Магжан мен Нэз1р екеу1н1н аралык байланысына куд1к келт1рет1н тагы б1р дерект1 айтпай кетпеске болмайды. 1924 жылы 24 карашада Мэскеудег1 куншыгыс коммунистер1 университет!ндег1 казак жастарынын "Жерлест1к" уйымы 1923 жылы Ташкентте Султанбек Кожанулыньщ алгысез1мен басылып шыккан Магжаннын б1р томдык олендер жинагын талкылады.**0сы жиналыска катыскан галым Бей-сенбай Ке'нжебаев ез!н1н"¥стаз" деген естел1г1нде /"Бес арыс". Алматы. 1992 жыл./ "баяндаманы 0тебай Турманжанов жасады" дейд1. Ал, жиналыстын 1з1н ала "Ецбекш1 казакта басылган Уэли Орынбайулы мен 1лияс Ндбылулынын макаласында "бул жиында ба-яндамашы болган Нэз1р" дел1нед1. *** Сонда шындыгы кайсы?

*) YKK-hIh архив1нде сакталган 1938 жылгы 10 акпандагы М.Жумабаевты тергеу хаттамасы (N 3881-1с). Бул хат-таманыц уз1нд1с1мен Д.Досжановтьщ "Абакты" (Алматы. 1992) к1табынан да танысуга болады.

**) Муны б1ркатар зерттеуш!лер1м1з эдей! уйымдасты-рылган. Магжанды с!лк1леп алуга арналган жиын деп жур. Эрине. кай жиылыс болмасын жоспарли.б1р максатка арналып етк1з1лет1н1 дэлелдеуд1 кажет ет-пейт1н1н б1ле турсак та.б!зд1ц дэлелдемег1м1з баска болгандыктан. эз1рге токталып жатпаймыз.

***) Магжан к1табы туралы// Енбекш! казак. 14 кантар, 1925 ж.

- 15 -

Эрине. бул жерде б1з профессор Б.Кенжебаев ет!р1к жазып отыр деп. улкен галымымызды каралап, бедел1не нуксан келт!руд1 ойлап отыргамыз жок. Алайда б1р мэселен1 естен шыгармауымыз керек. Сол кездег1 ец беделд1. ен эд1л партия-лык басылымыз (Орталык партия комитетШн, органы екен1нде де умытпалык) жиылыстын 1з1н суытпастан есеп макала жариялаган болса, оган неге куд1к келт1руге ти1сл1з? Онда ен беделд1 журналистерден курылган редколлегия мушелер1 болган жок па?

lac галым А.Шэр1пов осы окига туралы жаза кел1п: "...ар-лы азамат. эд1л эдебиетш! Бейсембай Кенжебаевт1ц айтканына иланган абзал" деп туй1н жасапты. ("Султанбек Кожанулы -эдебиетш1". Алматы. 1994 ж.). Бул тужырымга дереу косыла кою киын. Б1р1нш1ден. улкен галымымыз Б. Кенжебаевтыц естел1г1 арада каншама жыл еткен сон жазылганын ескеру1м1з керек. Ек1нш1ден. Этебай сек!лд1 жас студентт1н сол кезде аты белг1л1 болган Магжан акынга бага бере коярлык каукары болды ма екен? Уш1нш1ден. б1з Нэз1рд1 "баяндама жасаган жок" деп. жокты-барды дерек-мэл1меттер1м!зд1 алга тарта бергеннен. онын бедел1н асырып, абыройын аскактатпасак керек. Буган дей!н де эдебиетш1 рет1нде танылып, эдеби сынга араласып журген Нэз1рд1н ез1 жаксы б1лет1н Магжан акынныц шыгармасына талдау жасауга кел1су1 акылга ебден-ак сияды. Нэз1рд1н баян-дамашы болганын эдебиетш1-галым Ш. Елеукенов те костайды. *

Тагы 6ip мысал: "Казакстан коммунист' (кэз1рг! "Акикаг. ") журналынын 1968 жылгы алтыншы нем1р1нде Нэз1р туралы "Кернект1 когам кайраткер!" деген макала жарияланды. (Осы жарияланым Нэз1рд1н ем1р1 мен когамдык кызмет1 туралы толыкканды эцг1мелеген алгашкы казак т1л1ндег1 макала болып саналатынын да еске сала кетк1м1з келед1.) Осы макалада да "...баяндама жасаган Нэз1р..." деп атап кврсеткен. Ал. ав-торлары к1м дерс1здер! Олар ушеу: Ж.Арыстанов, Б.Кенжебаев. С.Келбаев.

Енд1 буган мына б1р дерект1 тагы да коса кеткен1м1з жен. 1938 жылгы акпаннын 20-сы кунг! Магжан Жумабаевты тер-геу хаттамасында мынадай жазбалар бар.

"Сурак: Сэрсенбин Жэкен туралы не айтасыз?

Жауап: 6здер1н1зге белг1л1, 1924 жылы 24 карашада Моск-вадагы казак жастарынын "Жерлест1к" деп аталатын уйымы. эде-биетш1лер, окыгандар. жалпы саны алпыстай адам катынасып мен1н елендер1мд1 талкылапты... Баяндамашы белгШ эдеби-

*) Елеукенов Ш. Магжан. - Алматы, 1995 ж.. 93-6.

етш1. журналист.партия кайраткер! Нэз1р Терекулов болып-ты..." (Жауап кыскартылып алынды - Ж. Э.). *

Ал. сопла Нэз1р Магжанды жен корд1 дейм1з бе? Буган толык жауап алу уш1н де сол баскосудагы баяндамашы сез1не уц1лу1м1з керек.

Баяндамашы "Эдебиет саясаттан тыс тура алмайды" десе, бунын артыктыгы бар ма? Рас.баяндамашы Магжаннын кейб1р елецдер1н кабылдай алмаганын т1лге тиек ет1п. сосын кецест1к дэу!рд1. партияны жырлауды усынады. Б1рк,атар орыс акындарык мысалга алады. Соны айта келед! де ец сонында"... Осы кун! коммунист жасасын, тенкер!с жасасын деп сыдыртып жургендер де бар. Олардын дегендертде ер1п кетпей. демократиясына жол Нормой, синаи. 1ш1н ашыи каран, тексеру керек. Мактай бер-сек. 01р кун1 онан да алданып калуымызга мумк1н..." деп туйед! оз ойын. Демек, будан шыгатын корытынды - баяндамашы тецкер!ст1 б1ржакты тусЛнген адам емес. оньщ 1шк1 калтарысы-на уц1луд1 усынган адам. Буган коса айтарымыз - ол Магжанды каншалык сынап отырса да.мейл1 арнаулы тапсырмамен айтып отыр десек те. 1штей унататыны сез астарынан байкалады. Магжан елен-дер1н баспайык демейд1.тексер1п басайык дейд1.Улкен саясаттыц ортасында отырган к1с1ге будан артык калай айтуга болады?

Енд1 Нэз1рд1н эдебиет жанашыры. ауыз эдебиет1н1н жок-шысы рет1ндег1 тагы б1рнеше кырларына тодтала кетел1к.

Ол. сез жок. халык ауыз эдебиет1н терен б1лген. оньщ кад1р-касиет1н жаксы тус!нген эдебиетшЬ Сол себепт! де колынан келген1нше ауыз эдебиет!н кептеп бастыруга, жылдам-датып жарыкка шыгаруга уйткы болды.

1923 жылы Нэз1р Ахмет Баржаксы баласы жинаган "Мын б1р макал"деген к1тапты ез баспасында басып шыгарды.*♦ Сол ^тапка жазган алгысез1нде "халык, макалдары мен мэтелдер1 елдЩ казынасы, сез мэйег1" екен1н атап етед1. Онда улттын рухы жатканын ескертед1. Макал-мэтелдерд1 бастыру аркылы "ел казынасын ез1не кайтарып берем1з" деген емеур1нд1 ангартады.

Буг1нг1 кун1 Элихан Бокейханов пен Ахмет Байтурсынов жинастырган "Жиырма уш жок'гау" да бага жетпес байлыгымыз бо-.пып калды. ***

») УКК-н1ц -архив1нде сакталган 1938 жылгы 10 акпандагы М.Жумабаевтыц тарихи хаттамасы (N3881- 1с). Бул хат-таманын уз1нд1с!мен Д.Досжановтын Абакты,(Алматы, 1992 ж.) к!табынан танысуга болады.

**) Мын б1р макал. - М.. 1923 ж.

***) Жиырма уш жоктау. - М. . 1926 ж.

- 17 -

Осы жерде тары 61р коса кетер дерек бар. Кез1нде Нэз1р жас Отебайды (Турманжанов) жанына жакын тартып. оган "сен ауыз эдебиет1мен шугылдан, эс1ресе. ел 1ш1нде жиюсыз жаткан макал-мэтелдерд1 жина, ол б1зд1ц асыл казынамыз" деп, агалык ет1н1ш1н айтыпты. Муны б1зге маркум втекенн1н ез аузынан естШм деп эдебиетш1- галым Р.Берд1баев айткан ед1. Таяуда кернект1 акынымыз М.Эл1мбаевтыц "Кугында кайыспаган акын" деген Отебай Турманжанов туралы макаласы мерз1мд1к бас-пасезд!н б!р1нде басылды.* Сонын б1р жер1нде: "...Турманжанов онер!н1ц тагы б1р кунды. кызгылыкты кыры бар. Ол ее жи-ып. ер жете Нэз1р Терекулов агасыньщ акыл-кенес1мен атам-за-мангы ауыз эдебиет1н1н асыл нускаларын ондаган жылдар бойын-да жалыкпай жинап. ендеп бастырды" деп жазды.

Бул гана емес. Нэз1р казактын зиялы кауымын аса кад1рлеп. олардын ес1мдер1н келер урпакка танытуда зор ецбек с1н1рд1. 1925 жылгы 1б'мамырда алихан Бекейханов Мэскеуден елдег1 Ахмет Байтурсынулына хат жолдайды. Сол хатыньщ б1р жер1нде: "Б1зд1ц Нэз1р Шэнгерей. Шокан, Ыбырайды /Алтынсары/ к1тап кылып шыгарайык" дед1.Мен "Жарайды" дед1м. Мен Шэцге-рейд1 жазбак болдым. Ыбырайды саган бермек болдык. Шоканды... ез1н жаз дед1м..." деп жазады.**

Казак эдебиет1н1н кесегес! кегер1п. ес1п-еркендеу1 уш1н орыс, элем эдебиет1н1н озык улг1лер1 ез ана т1л1м!зде сойлеу1 керек екен1н Нэз1р де жаксы тус1нд1 Сосын да ша-ма-шаркы келгенше аударма эдебиетке кеп квн1л бел!п отырды. Дуние жуз1н1н. кала берд1 орыс эдебиет1н1н ец узд1к улг1лер1 ана т1л1м!зге осы кезенде кептен аударылды.***

Нэз1рд1ц ез1 де кеп т1л б!лген жаксы аудармашы. Оныц мундай кыры кун1 буг1нге дей1н ауызга алынбай келед1. Мыса-лы. ол 1920 жылы Турк1стан республикасында кызмет 1степ журген шагында теселген аудармашы. сауатты т1лш1 рет1нде та-нылды. Осы кезде тудгыш рет элеуметт1к-саяси евздер сезд1г!н эз1рлед1. Мунда бурын-совды баламасы айтыла коймаган жузде-ген евздер мен евз т1ркестер! енд1.**** Осы к1тапшаны талкылаган елкел1к мусбюро курастырушынын т1л б1лет!нд1г1н, саяси сауаттылыгын баса айтты. 1920 жылдары Ташкентте жастар уйымынын Жаргысы мен Багдарламасы эуел1 орыс т!л!нде басы-

*) Жет1су, 27 желтоксан. 1995 ж.

**) Акикат. N 3. 1995 ж.

***) Эзоп.Толстой. Жетп1с жет1 мысал. - М.. 1925 ж.

Толстой Л. "Кажымурат". - М.. 1924 ж. ***») Бурыкгы Ташкенттег! партархив, 60 кор. 129 жене сакталым. 2-п.

лып, сосын ол казак жэне езбек т1лдер1не аударылды. М1не, осы шаруага да Нэз1р кызу атсалысты. *

Ол Мэскеуде кызмет 1стеген кезевде ез1 басшылык жасаган "Тем1рказык" журналында унем! аударма жумыстарына орын бер!п отырды. Г. Тогжановтыц. М. Жумабайулынын эртурл1 аудармалары Нэз1рд1н редакторлыгымен жарыкка шыгып жатты.

Эдебиетш1 Наз1рд1н енд!г1 6ip елеул! кыры - акындыгы. Кез1нде мерз1мд1к басылым беттер1нде б1рл1-жарым елецдер1н жариялатып. оган "Дэру1ш" деп буркенш1к атын койды. Сондай б1р елен1 - 1929 жылы шыккан "Сыкак" атты жинакка енд1. Оны курас.тнрушн - атакты акынымыз 1лияс Жансуг1ров болатнн.*****

онын "Д.1|)у1ш" деген атиеп б1ркатар олондор жария-латканын далелдей тусет!н тагы 6ip дерек - С. Сейфуллинн1н макалаларында кездесед1. Лйталык. "Лсау тулпар туралы". "Тар жол тайгак кешу туралы" деген макалаларында Нэз1рд1н де акын болганы жон!нде айткан.

Енд! сез1м1зд1 туй1ндел1к. Ол журналист-сыншы. галым рет1нде мынадай кырларымен ерекшеленет1н! анык:

- тел эдебиет1м1зд1н аргы-берг1с1н жаксы б1лет1н б1л1мдар;

- эдеби сынды жер1не жетнЛзе жазатын, т1пт1 п!к1р-та-ласка шакыра жазатын журект! сыншы:

- ауыз эдебиет1н жинастырып. бастырушы;

- б1лг1р де 61л1кт1 аудармашы;

3. Нэз1рд1ц гылыми жэне агартушылык мак,алалары.

Халкымыздын б1ртуар улдарыныц 61pl - Нэз1р Терекулулынын мерз1мд1к басылымдарда жарияланган Иэм баспа жуз1н керген макалалары мен кЛтаптарынын мацнзы мен ман1не токталганда. улкен галым екенд!г1. бШкт! агартушы екенд!г! ангарылады. Жалпы Нэз1р кеп т1л 01лген азамат. Ол турк1 т1лдес елдерд1н (казакша. езбекше. татарша. т.б.) т1лдер!мен кабат араб, нем1с. француз тШнде сейлеп, жаза алатынын тарихи кужаттар растайды.*** Ал Ж.Арыстанов болса: "...Ана т1л!не санаган казак, озбек т1лдер1н былай койганда. Нэз1р... шыгыстын шагатай, тур1к. парсы, араб, тагы баска т1лдермен кабат ба-

*) Революционерлер.букара жетекш1лер1. - Ташкент,1967 ж.

**) "Сыкак" олендер жинагы. - Ташкент. 1929 ж.

***) Кдраныз: ез колымен толтырылган анкетасы.Геджас каласы. Совет елш1л1г1 (толтырылган уакыты

керсет1лмеген. жеке архив1м1здег1 бул кужат осы

енбектЩ соцында коса берШп отыр).

тыстын орыс. Француз. нем1с т1лдер1н 61лген... "деп жазады.* Будан сон, Жус1пбек Арыстанов ез пайымдауларын жалгастыра кел1п. Нэз1рд1ц сол кезде'Тылым жолына тусу!не" де зор мумк1нд1- г1 бар екен1н айтады.Алайда арнаулы атагы болмаса да ол белг1л1 б1р саланы жет1к мецгерген,"1р1 т1л маманы" болганы акикат.**

Профессор ТДожакеев Нэз1рд1н "...т1л проблемалары. ем-„че ережелер1, жана эл1ппе жайында б!рсыпыра ецбектер жазганын" атап керсетед1.*** взбек галымы Ф.С.Бэк1ров бол-са "Нэз1р маркст1к-ленинд1к гылымды жаксы б1лет1нд1г1н, сол 61л1м1н эртурл1 баяндамалар. лекциялар жазганда шебер пайда-лана алганын" айта кел1п. т!пт1 ол "колы бос кез1нде филосо-фиялык жэне тарихи эдебиетт1 кептеп окыганын" жазады.****

Т1л проблемалары. емле ережелер1. онын 1ш1нде терминдер мэселес1 - Нэз1р жариялаткан енбектерд1н басым бел1г1н курай-ды.Мысалы,онын "Жат сездер туралы" деген к1табы алалык.***** "Жат сездер туралы" - ана т1л1м1зд!н б1рте-б!рте шубар-лана бастауы. онын басты себептер1 туралы ацг1ме козгайды. Кытай. Араб. Монгол, парсы т1лдер1нен кептеп ене бастаган к1рме сездер, терминдер жвн1нде сез ет1лед! бул енбекте. Термин сездерд1 кабылдау. жазуда белг1л1 б1р зандылык болма-йынша, 1с алга баспайды деген ойды усына отырып. акылдасуга. кенесуге шакырады."Д.К." деп кол койган б!р азамат (Халел Досмухамедулынын кыскартылган аты - К.Э.) "Жат сездер туралы" к1табынын рецензиясында; "...Жат сезге казак тумагын киг1зу уш1н Нэз1рд1н ойында казактын т1л1не с1н!п кеткен араб-парсы сездер!н тексер1п "елд1н баягы заманда ез1нен п!ш1п койган" улг!с!н алу керек. Алдымен Нэз1р казак т!л1нде жок араб-парсы дыбыстарыныи с1нген сездер калай езгерген1н тексеред! де. осы тексеруден кел1п жат сезд!н езгеру задан шыгарады..." деп жазды.******

Ецбекш1 казак" газет!нде тагы б1р "Т" деген азамат осы енбекке п1к1р б!лд1р1пт1.******* Сонын б1р жер1нде:"...Нэз1р

*)Арыстанов Ж.Естен кетпес ес1мдер.- Алматы.1972 ж.,52-6.

**) Кернект1 когам кайраткер!// Казакстан коммунис1 (Акчкат") N6. 1968 ж.

***) Жыл кустары. - Алматы. 1991 ж.

****) Революционерлер букара жетекш1лер1. - Ташкент, 1967 ж.. 124-125 б. б.

*♦***) Жат сездер туралы. - М.. 1926 ж.

******) Енбекш! казак// 21 акпан. 1927 ж.

*******) Енбекш! казак// N 80. 1926 ж.

жолдас к1тапшасында турл1 дэлелдер келт1р1п, казан; т1л1 жат сездЩ кулагына калай ен салып алатынын. т1лд1 калай таза сактауын тус1нд1ред1. К1тап дэлелд1, тус1н!кт1 жэне дер кез1нде жазылган" деп жазыпты.*

М1не, кез1нде осындай п1к!рлер б1лд1рген рецензиялар. макалалар кептеп басылды. Олардыц басым кепшШг1 Наз1р багытын костады. Онымен пШрлес екен1н сезд!руге тырысты.

Галым Нэз1рд1н б1ркатар енбектер1 нег1з1нен алганда, гылыми-педагогикалык багытта жазылган. Ол ел-журтты оку-б1л1мге, сауат ашуга кептеп ундеген. Мысалы. кез1нде Мэскеуде басылган Ж.Арыстановтын "Жаца турмыс жолында" атты кЛтапшасына алгысез жаза кел1п: "Келешек жастардык!. Бул свзд!ц мэн!с! терен. Б1рак. жастар. ойланындар. коздер1нд1 ашындар" деп ой б!лд!рген. **

Онын агартушылык. педагогтык кырлары жазган гылыми енбектер!нен. окулыктарынан айкын кер1н!с тапкан.

Енд1 "Жана эл1ппес1н"*** алалык. Бас аягы жуп-жумыр. небэр! б1р баспа табакка толарлнк к1шкентай окулык. Ол ек1 т1лде - араб жэне латын карп!мен жазылган. Сездер мен оейлемдер де солай. "Жаца эл1ппен1ц" бар устанган максаты -жаца эл1пбнге ауысуга эз1рл1к. окушыларды соган даярлау.

Нэз!рд1ц ек!нш1 б1р баспа жуз1н керген к1табы - "Улт мэселес! жане мектеп".**** Бул к!тапта сол кезенн!ц ащы шьш-дыгы. элс1з ахуалы батыл да эд1л айтылган. Содан ба екен. окытушылардын жалпы одактык бас косуы "Терекулулы Нэз1р жол-дастыц"Улт мэселес! мен мектеп"атты баяндамасы туралы"деген арнаулы шеш1м кабылдады.Онда окытушылардын жалпы одактык б!-р1нш1 тобы азгана жылдын 1ш1нде КСРО-да улт мэселес1н дурыс шешуд!н мыкты ipreclH калай б1лген1н, патша заманында кысым-шылык кер1п келген халыктардын аз гана жылдыц Шнде саяси турмысын. шаруасын,мэдениет1н едэу!р кетере б!лген1н айтады.

Галым-журналист1ц тагы б1р келемд! енбег! - "Жана Эл!п-би неге керек?" деп аталады. Сосын жакша 1ш!не алып "5л1п-билер тарихы. казак-кыргыз мэдениет!н!н жолдары. жана Эл1п-би" деп керсет1лген. *****

*) Ецбекш! казак. 27 акпан. 1927 ж.

**) Жана турмыс жолында. - М.. 1925 ж.

***) Жана эл!ппе. - М., 1924 ж.

****) Улт мэселес1 жэне мектеп. - М.. 1926 ж.

****♦) Жана Эл!п-би неге керек?.- М., 1924 ж.

Онын бул к!табы жарыкка шыгысымен сыншылар. зертте-уш1лер тарапынан ез багасын алган ед1.Кез1нде мерз1мд1к ба-сылымдарда эртурл1 п1к1р б1лд1рген материалдар жарияланды да. Соныц б1р1 - Г.Кожамуратулы жазган "Латын харп! туралы" деген макала.* Ол ез макаласында сонгы кездер! куншыгыс ел-дер!нде емле мэселес1 кетер1ле бастаганын. араб карпымен бул кунге шей1н жазып келген куншыгыс елдер1 емлен! оцайлату жагын карастыруга к!р1скен1н айтады.

Эс1ресе т1л гылымы саласында ез1н1ц 51л1мд1л1г1мен кезге тускен Нэз1р 1921 жылдан бастап б1ркатар КСРО халыкта-рыньщ жазу-сызуын латын алфавит1не кеш1ру жен1ндег1 Орталык комиссияга муше болды. В.И.Ленин "шыгыстагы твнкер1с" деп багалаган бул шаруага ол зор улес косты. Айталык.1924 жилы маусым айында казак б1л1мд1лер1н!ц сьез! болып етт1. ** Мунда Ахмет Байтурсынулы мен Нэз1р Терекулулы екеу1 кезек баяндама жасады. Ол туралы "Казак б1л1мд1лер1н1н сиез1нде латын карп1" деген макала жарык керд1.*** Оган "Латыншылдар-дын б1р!" деп кол койган автор: ",..Б1р пут арабша кар1п куйдыруга 80 сом кетед1 екен: б1р пут латынша кар1п куйды-руга 39 сом б1рнеше тиын кетед1 екен.Сонда казакша б1р табак басу шыгыны латынша жет! табак басуга жетед1 екен" деп ой таркатады. Сосын жумыс жагынан да араб эл!ппес1 латыннын шакына ере алмайтынын. ейткен1 машинаныц бэр1 солдан оцга журет1н1н. латынша солдан оцга карап т1з1л1п. машинага са-ларда. машинанын ынгайына карай кайта аударганда б!р катар тер1лген кар!птер ыдырап кет!п, енбек боска кетет1н!н дэлел-деп беред!.

Осы бас косудан сон баспасез беттер1нде кейб1р сынаржак ойлы макалалар басыла бастаганын сез1п, Нэз1р "Эдет эдет емес. жен эдет" деген колемд1 макала жазады. **** Мунда ол кейб1р "кесемсымактардыц" болган окиганы бурмалап. болды деп жазганына ренж!п."Осыны жазган колымды кетер1п журт катарлы. дауыс берд1м. Ахмет Байтурсынулынын "Латын харп1 ауызга алынбасын" деген усынысы сиезден етпед1" деп жазады. Б1р жер1нде Нэз1р Сэкенд! "туйреп" кетсе. ек1нш! б1р тусында Ма-диярга "шуйл1кт1". Сосын олар да карап калмады.

*) Енбекш1 казак// N 294, 1925 ж.

**) Казак бШмпаздарынын тунгыш сьез1. - Орынбор. 1925 ж.

***) Енбекш1 казак// N 223. 2 ш1лде. 1924 ж.

*♦**) акжол. n 465-466. 1924

Мысалы, "Акжолдын" кезект! нем1р1нде* Мадияр (М!ржакып Дулатов) ез1н-ез1 ак,тап. Нэз1рд1 к1наламак болганына к!ж!н1п, тагы да "Рас свзге шын жауап" (Мадиярга) деген макала жазды.** Мадияр "Наз!р маган орынсыз жала жабады, съезде сол мен айткандай карарлар шыгарылган... мен1ц сездер1м ет!р1к емес. рас" деп келед! де одан эр! "...журт б!лед1. б1зде турган не бар. б1з бейшара кара букарамыз" деп туйген. Нэз1р осыган к1ж!нед!. "Буган не деуге болады?" дейд1. Мади-ярдын екЛушты п1к!р1не рен1ш1н ашык жазган. "Будан былай да латын apni текг,ер1л1п.пайдасы сипатталып. журт кабылдап жат-са... Наз1рге косылармыз" деген1не кекес1нмен жауап берген.

Осындай шет! де. шег1 де жок талас-тартыска шыдай ал-май, Кир баласы да (Э.Бекейханов) терел!к сез айтыпты.*** ол Ноз1р мен Мадияр екеу1н!ц жауаптасуындагы арга тиет1н ар-тмк-ауыс сездерд1 мысалга келт!р1п, мэдениеттШкке шакырган. ГИкЛрталас мэдениет1н усынган.

П1к1р таласы сонда да жалгаса берд1. Мысалы. "Мадияр казакшыл ма, болмаса "казакшлык" кыла ма?" деген макаласын-да Нэз1р "Енбекш1 казактын" 292-нем1р1нде басылган Мадиярдын материалын сынга алады.**** Нэз!р "...ол б1зд! латыншыд. ал ез1н казакшыл деп атаган екен. жастар б1лс!н... б1з латыншыл болсак. ол еск!ш!л. арабшыл" емес пе дейд1. Онын "латыншыл-сыцдар" деп кадап айтканына намыстанады.

Мадиярдын "Актык жауабында" да***** Нэз1рге кайталап ти!су. тагы да латын мен араб алфавит! тен1рег!ндег1 дау-да-май ез жалгасын тапкан. Осыдан азгана уакыттан сон бас-пасезде басылгын Нэз!рд1ц "Санырауга салем берсен. атаннын басы дейд!" (Мадиярга жауап) деген макаласында "мен де.казак та Марстан келген жокпыз, б!рак олай деу1н!з женс!з" деп кар-сы дауга шыгады.****** Сейт1п.бул екеу1н1н арасындагы п!к1р таласы узакка созылып,оган б!ркатар казак, езбек зиялылары да ун косты.

"Акжолдын" кезект! б!р нем!р!нде Ишангали Арабайулы деген Ташкентт1к азамат Нэз!рге карсы макала бастырды.*******

*) 9т1р1к емес, рас// Акжол, N 476. 1924 ж.

**) Акжол. M 494-495, 1924 жыл.

***) Бул да сын// Енбекш1 казак, N 306. 1925 ж.

****) Ецбекш1 казак. N 306. 1925 ж.

*****) Акжол, N 502. 1924 Ж.

******) Ецбекш! казак. N 298. 1925 ж.

***♦**») Акжол. N 50!, 1925 Ж.

Осыны оки сала Нэз1р де шыдай алмай, "Шамданган. жен1лгенн1ц белг1с1" деген жауап сез1н айтты. * Мунда ол "Ишангали жауабында маган шамданып. муй1з1н 1лгер1 созады" дейд1.

Осы такырыпты егжей-тегжейл1 талкылаган улкен кенес -1926 жылы Баку каласында еткен б1р1нш1 бук1лодактык тюрко-логтардын сьез1 ед1. Сьезге б1ркатар казак зиялылары ша-кырылды. Олардыц арасында А.Байтурсынов, Н.Терекулулы, Елдес Омаров, Б1лэл Сулеевтер бар-ды.**

А.Байтурсынов сьезде орфография мэселелер1 жен1нде б1р рет, казак терминологиясы жен1нде б1р рет м!нбеге кетер1л1п. баяндама жасады. Ал Нэз1рд1н такырыбы - альфавит маселес1 ед1. Ол ез сез1нде араб пен латын алфавит1н!ц айырмашылыгын айта кел1п, одан эр! карай алфавитке байланысты реформаныц "ете баяу" каркынмен жур1п жатканын". бул багытта "аяктан шалып, 1ст1 алга жылжытуга" кулыксыздар баршылык екен1н т1лге тиек еткен.

Мэселен1ц мэн!с1не уц1лер болсак, осы Бакудег1 тюрко-логтардын бас косуы "латыншылдардын" тубегейл1 жец1ске жеткен1н дэлелдейд1. Будан кей1нг1 кездерде бул твн1ректег1 айтыс-талас б1рте-б1рте бэсецси берд1 де, латын алфавит1не кешу науканы басталды. Нзз1рд1д "Латын эрп1н алу тартысынын жаца бет алысы" деген макаласында осы жагдай толык кер1н1с тапкан.*** Мунда ол "... кэз1р латын эрп! дегенд1 аузыца алма деген сез (А.Байтурсынулын1к1) ест1лмейд1, кэз1р ем1рд1н г1леп отырган жака жазуын "баланын ермег1" деген сездер (М1ржакыпт1к1) де ест1луден калды. кэз!р кейб!реулерд1ц (Омарулы Елдес. Кеменгерулы Кошке) енделген араб эл1пби1... це кызык кер1нед1" деп жазады.

Осылайша элденеше жылга созылган "жаца, еск1 эл1пби" галасы Нэз1рд1ц жец!с1мен аякталды. Б1з буган кеб1рек, те-}ец1рек токталу себеб1м!з - Нэз1рд1н б1л1мдарлыгын, галымдык <;арымын дэлелдеу болды.

Буг1нг1 кун1, ягни XX гасырдыц токсаныншы жылдарында 1атын алфавит1не кайта ауысу туралы эцг1ме кетерШп, катканын да айта кетк1м1з келед1. 1993 жылдын тамыз айында 'уркияныц астанасы - Анкара каласында латын жазуына байла-

*) АКЖОЛ. N 530, 1925 ж.

**) Первый Всесоюзный тюркологический сьезд,БакуЛ926 г.

Ь*) Енбекш1 казак. N206, 1927 жыл.

нысты дербес 6 турк1 мемлекет! (Туркия. Эз1рбайжан, Озбекс-тан, Казахстан, Туркменстан. Кыргызстан) ек!лдер1 бас коскан улкен мэжШс етк1з1лд1. Туркиялыктардыц бастамасымен уйым-дастырылган осы мэжШсте эрб1р турк! т!л1н1н оз ерек-шел1ктер1не сай болашак ортак жазудын 34 эр!птен туратын зл!пби1 кен1нен талкыланды. Бул жобаны талкылауга Казакстан-нан уш галым катынасты. Акыр сонында, жоба 1994 жылгы тамыз-да, Туркиянын Анталия каласында откен жержуз!л!к тюркологтар курылтайында колдау тапкандай болды.Осы маселе туралы академик Э.Хайдаров ез!н!н макаласында эдем! жазды.* "Буг1нг1 пайдаланылып журген Кирилл эл!ппес!н латын эл1ппес1мен баска турк) халнктарн сиякты алмастнру казактар уш1н кажет пе. жок па?" деп сауал кояды ол. Ец эуел!м оснны шеш!п алайык дейд1. Эйтпесе жай таластан. п1к1р таласынан тук те внбейд1. Улкен т1л галымы Р.Снздыкова да "Т!л!м1зд!н буг!н! мен болашагы ой-лантады"деген макаласында*« да осы мэселеге терендеп барган.

Осылайша сонау 1920 жылдары Нэз1р Терекулулы бастаган шаруа. эл1пби энПмес! кайтадан жангырган сынайлы. Ендеше, еткенШн ащы сабагы бар, соны ескерген жен-ау.

Нэз1р Терекулулы - агартушы-галым, педагог. Бугаи да дэйек етер Факт1лер жетерл!к. Мнсалы ол сонау 1918 жылы Кокандта ревкомнын торагасы бола жур!п. сондагы халык агарту мекемес!н коса баскарганы рас. Сол шакты елд! жаппай сауат-тандыруга. б1л1м алуга ыкпал етт!. 1920-1922 жылдары Таш-кентте басшы кызметтерде жургенде жогары оку орындарында лекциялар окыды. Не болмаса, Мэскеуге ауыскан шакта (1922-1928 ж.ж.) мундагы шыгыс халыктары баспасын баскарумен кабат улкен т1л галымы рет1нде КСРО халыктарынын жазу-сызуын латын алфавит1не кеш1ру жен!ндег1 Орталык Комиссиянын мушел1г1не тагайындалды. Сонымен б1р мезПлде шыгыс халыктары институтынын ректорынын орынбасары болды. Ал. 1936 жылы Сауд Арабиясынан елге оралган сон, Мэскеу. Ленинград калала-рында студенттерге лекция окыды. 0м!р!н1н сонгы сагатына дей!н Мэскеудег! шыгыс халыктарынын т1л-эдебиет институтында 1степ. б1ркатар гылыми енбектер жазды. Мысалы, 1936 жылы "Революция и национальности" журналына макала жариялады.***

*) Казакка латын жазуы керек пе. жок па?// Егемен Казакстан. 6 кантар. 1996 ж.

**) Егемен Казакстан. 13 кантар. 1996 ж.

***) КСРО улыстарыныц т1з1м1. N 8. 1936 ж.

Сонда од 1936 жылгы желтоксандагы халык санагыныц жург!з!лу принциптер1 туралы п1к1рталасына араласып. Л. Красовский. Б.Гранде сек1лд1 галымдарды сынга алады. Улкен улт, к1ш1 улт деген болмауы керект1г1н айткан.

М1не. ол осындай кадау-кадау гылыми ецбектер1мен де, аткарган кызмет1мен де казак гылымында орны бар агартушы рет1нде атала бермек. Сезд1 туй!ндей келе айтарымыз мынадай:

- ол кеп т1л б1лген азамат;

- ipl т1л галымы:

- оку-агарту багытында кеп ецбек с1н!рген педагог;

- гылыми публицистикага алгашкы жол салушылардын 61pl.

Корытынды. Енд1 Нэз1рд1н шыгармашылыгы туралы сез1м1зд1

туй1ндер болсак. ол, б1р1нш1ден. каламы теселгеи, ойы ушкыр журналист. Оган кез1нде "Казак муны". "Жана epic". "Акжол", "Ецбекш1 казак" сек1лд1 газеттер мен "Тем1рказык". "Революция и национальности" сек1лд1 журналдарда басылган проблема-лык. саяси-элеуметт1к мзн1 зор макалалары куа. Сондай-ак, Нэз1р осы жылдарда eclpece журналист-сыншы рет1нде кец1нен кулашын жайып. б1ркатар елеул1- ецбектер1н жариялатты. "Енбекш! казак" газет1 мен "Тем!рказык" журналынын бет-тер1нде. тагы баска да басылымдарда эдебиетшШк карымын байкатып, эдеби сынга араласты. Казак адебиет!н!н кекжиег1н багамдады. Элем эдебиетШц маржандарымен таныса жур!п. со-ларды аз т1л1м1зде сейлетуге зор ыкылас б1лд!рд1.

Галым-эдебиетш! ез1н1н киска да саналы гумырында б1ркатар аударма макалаларын жариялатты.

Буг1нг1 жас урпак Нэз1рд1н тагы б!р кыры - оныц акын-дыгы туралы да аз б1лет1н1н айтып етт1к. Расына кешсек, Нэз1р - акын. Айталык. кез1нде мерз1мд1к баспасез беттер1нде арак1д1к бой керсет1п отырган "Лэру1ш" деген жасырын атпен жарияланган елендерд1н шын мэн1ндег! иес1 Нэз1р Терекулулы болды. Атакты акынымыз 1лияс ЖансуПров курастырган "Сыкак" атты жинактагы "Дэру1ш" осы Нэз1рд1к1.Сэкен Сейфуллин ез1н1н 51рд1-ек1л1 макалаларында да онын елен жазганын айтады.

Б1р сезбен айтканда. сан кырлы талант иес! болган Нэз1рд1н сонында аса бай шыгармашылык муралары (макалалары, сыпи енбектер!, гылыми-педагогикалык к1таптары, т.б.) калганын эрдайым ескер!п отырганымыз лэз!м.

Диссертация так,ырыбы бонынша мынадай ецбектер жарык, керд!:

1. Гнбратти гумыр. - Шимкент. 1995, 78-6.

2. Нэз1р Терекулулы. - Алматы. Жет! жаргы, 1996, 150 б.

3. Нэз1р.// Ана т1л1. 5 наурыз, 1992.

4. Б1з Нэз1рд1 б1лем1з бе?// Халык кецес1.18 наурыз.1992.

5. Б1р адамныц бес кыры. // Акикат. N 4, 1992.

6. Тацшолпаи.// Шалкар. N 9. (437). наурыз, 1993.

7. Сан кнрлы талант.// Егемен К-чзакстан. 26 желтоксан.

1ЭУ2.

R. 11.431р.// Алматы актами. 13 кацтар. 1995.

9, Нэз1р Ташкентте жауапты кызметтерде.// Акикат. N7,

1995.

10. Торекулулы НгЗз1р. // Жулдыз. N 5. 1996.

РЕЗЮМЕ

В кандидатской диссертации Жолтая Алмашева "Журналистское наследие Назира Тюракулова" всесторонне рассмотрено творчество видного государственного деятеля, одного из первых профессиональных послов Казахстана XX века, ученого, журналиста. Этот труд восполняет еще один пробел в истории журналистики 20 х п> до в.

Диссертация состоит из 3 глав. В первой главе отражены тематические. жанровые и стилевые особенности публицистики Н.Тюракулова как журналиста, так и редактора и издателя.

Вторая глава диссертации посвящена всестороннему анализу его газетных и журнальных статей по проблемам языка, литературы, а также народного фольклора.

В третьей главе большое место отведено его научным и педагогическим статьям, опубликованным в разное время во многих периодических изданиях.

В конце работы прилагаются новые исторические документы, впервые использованные в диссертации, отражающие жизнь и деятельность Н.Тюракулова.

Resume

The candidate thesis of 7,holtay Aimashcv "The Journalist Heritage of Na/.ir Tyurakulov" closely considers creative work of prominent statesman, one of the first professional ambassadors of Kazakstan in the twentieth century, scientist and journalist. This work makes up one more deficiency in the history of journalism of the twenties.

The thesis consists of three chapters. The first chapter reflects thematic, genre and style features in publicism of N. Tyurakulov both as journalist and editor and publisher.

The second chapter of the thesis is devoted to comprehensive analysis of his newspaper and magazine articles on problems of language, literature and people folk- lore.

The third chapter focuses on his scientific and pedagogical articles , published at different time in many periodicals.

New historical documents, ever first used in the thesis, which reflect the life and activity of N.Tyurakulov are attached at the end of the work.