автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Антропонимия таджиков Шаарутзского и Кубодиёнского районов

Текст диссертации на тему "Антропонимия таджиков Шаарутзского и Кубодиёнского районов"

ЧУМ^УРИИ '](ОЧИКИСТОН ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

Ба ^укми дастнавис

Аюбова Мамлакат Бойтураевна ^

АНТРОПОНИМИКИ ТО^КОНИ НАВО^ИИ ШАДРИТУЗУ К>УБОДИЁН (НОМ^ОИ АШХОС).,

и (клЛ кигн^ . \ц*'1(>ис ш'. V*

^Ихтисос: 10.02.22 - забон^ои халвой мамолики хори^ии Европа, Осиё, Афри^о, бумиёни Америка ва Австралия (забони тоники)

Ро^бари илмй: номзади илм^ои филологй, дотсент Кабиров Ша^бозбек

РИСОЛА барои дарёфти дара^аи илмии номзади илм^ои филологй

а .V! п

1 ■' ....... - "1 '

А

а 1

Душанбе - 2002

МУН ДАРИЧ.А

МУКДДДИМА.............................................................................3

БОБИ ЯКУМ. ТАШАККУЛИ АНТРОПОНИМИЯИ

ТОЧ.ИК

1. Муло^иза^ои мук;аддимавй..........................................................13

2. Ном^ои аслии то^икй...................................................................18

а) давраи к;адим...........................................................................21

б) давраи миёна..........................................................................29

в) давраи нав................................................................................33

3. Таъсири ислом ва заболи арабй ба антропонимияи то^икоии навоюй..........................................................................................38

4. Таъсири мутацобилаи антропонимияи то^шсй-форсй ва туркй-узбекй................................................................................55

5. Инкишофи антропонимияи то^ик дар давраи навин

а) ноьщш давраи Х,окимияти Шуравй.........................................65

б) ном^ои айёми истик;лол............................................................71

БОБИ ДУЮМ. ВАРИАНТНОМ ДИАЛЕКТИИ НОМ.............73

БОБИ СЕЮМ. СОХТИ ГРАММАТИКИИ НОМХ.ОИ

ХОСИ АШХОС

а) ном^ои содда............................................................................88

б) ном^ои сохта............................................................................101

в) ном^ои мураккаб.....................................................................109

ХУЛОСА........................................................................................135

РУЙХАТИ АДАБИЁТ.............................................................138

ЗАМИМА....................................................................................155

МУКДДДИМА

Антропонимика дар давраи муосир х,амчун як чузъи ономастика, ки дар навбати худ к,исми эабоншиносй мебошад, дар к,атори дигар илмх,ои лингвистй мавк,еи хоса дорад. Дар аксари адабиёти илмй нуцтаи назар оид ба муайян кардани маънои истило^и "антропоним", "антропонимия" ва "антропонимика" к;ариб якхеланд:

Ба ак;идаи В.А.Никонов 'Антропонимия ма^муи ном^ои хоси одамон аст. Он номх,ои шахе, фамилия, тахаллус, лак,аб, шакл^ои куто^шуда ва сохтаи номро дар бар мегирад" (15,34).

Дар "Словарь лингвистических терминов"-и О.С.Ахманова "Антропонимика к;исми лексикология аст, ки номи хоси одамонро мео-музад" (18,50). Ж. Марузо антропонимикаро гдисми ономастика мено-мад, ки бо омузиши номи хоси одамон мапиул аст (87, 33). Ба ак;идаи забоншиносони то^ик Х,.Х,усейнов ва К.Шукурова низ "Антропонимика (юн. апШгоро8 - одам + опуша - ном) в;исми забоншиносист, ки ма^з исм^ои хоси одамонро меомузад" (180, 18).

Маълумоти антропонимй барои таърихи забон пурк;имат аст. Аз баъзе забощои азбайнрафта ба мо дар шакли ёдгоридои хаттй танх,о ном^ои хоси одамон омада расидаанд. Калимах,ое х,астанд, ки маънии пешинаи хешро гум карда, ба маънии дигар истифода мешаванд ва маънии аввалаи ощо тащ,о дар номх>о бок,й мондаанд: Деодон, ки пеш ба маънии заминдор, мулкдор истифода мешуд, хдло маънои, умуман, шахеи бо кишту кор сару кор доштаро мефадмонад (52, 350). Девона - "яздонй" (аз дев - худо + она - суффикс) (10, 168; 47, 82) дар давраи кунунй ба маънои "нок;исулак;л", "девасаркарда" маъмул аст. Омухтану чамъоварй ва аз ч,их,ати илмй тах,лил намудани номх,о, та-халлусу лацаб^о на тандо барои со^аи забоншиноей, балки барои

сохд^ои таърйх, этнография, фархднг низ к,имату заруранд. Онх,о барон таэдици таъриху этнография ва фар^анг дорой маводи фаровон буда, таъриху фархднги чандинасраи халк;, га^аввули вазъи сиёсй, ичдимоиву маданй, ^а^онбинии фалсафй, динй, маънавй-ахлок;й, эс-тетикй, шавцу завк,, майлу хох,иш, донишу тафаккур, эътик,оду мех,ру мух,аббати ба ниёгон ва расму ойин доштаи мардумро дар худ та^ассум менамоянд. Антропонимия метавонад дар аник, намудани таркиби этникй ва кучиши ах,олй дар дав рай кухдн хдмчун манбаи пурцимати таърихй хизмат намояд. Аз сохту намуд ва мшудори ан-тропонищо дар кадом сатх, ва чй цадар давом кардани муносибатх,ои байнихдмдигарии халцу миллат^ои гуногунзабонро муайян кардан мумкин аст.

Номшиносии тонику форс таърихи к;адим дорад. Навиштадоти бостонии "Авасто", "Бунда^ишт", "Фарх,анги Пах,лавик", катиба^ои Бесутун, кух,и Муг, К,абои Зардушт, Тахти Чдмшед, ки шаклу вариантном ь^адимаи ном^ои цавму халк,х,ои гуногуни к,адимро дар бар ги-рифтаанд, барои омузишу тадк;ик;и номх^о сарчашмщои муътамад ме-бошанд.

Донишмандону равшанфикрон хднуз аз асрх,ои миёна ба тавассу-ти сарчашма^ои таърихиву дугрофй, тавсифу тадцщи па^лу^ои Чудогонаи ном^о бунёди ин ссдаро гузоштаанд. "Осорулбок,ия"-и олим ва мутафаккири бузург Абурай^он Берунй, "Китобалансоб"-и Абусаид Абулкарим Ас-Самъонй, "Таърихи Байх,ак;й"-и Абулфазли Байх,ак;й, "Ахло^и Носирй"-и Хо^а Насриддини Туей, "Исм^ои бу-зургони Бухорои Шариф", "Дар баёни таворихи анбиё", "Ч,омеъуттаворих"-и Рашидуддин барои номшиноей далел^ои фаро-вони муътамад медщанд.

Абурайх,он Берунй дар "Осорулбо^ия" дар баробари та^лил ва тадк,ик,и масъала^ои гуногун ному лак;аб ва нисбаи шохрну пайгамбарон, халифаву имом ва авлоди эшон, шахсони маъруфу маш^ури гузашта в а муосири худро зикр намуда, гох,о шарх,у маънии ному лак,аб ва ба кадом забон мансуб будани онхрро низ овардааст (ниг.: 27).

Донишманди асри XII Абусаид Абулкарим Ас-Самъонй дар аса-ри хеш "Китобалансоб" руйхати номдои ашхоси маъруфу мапщурро бо тартиби алифбо фаро^ам овардааст (174).

Муаллифони "Таърихи Байх,ак,й", "К,обуснома", "Ахлоци Но-сирй", "Исм^ои бузургони Бухорои Шариф" ба масъалах,ои номгу-зорй дахл намуда, барои фарзандон гузоштани ном^ои неку босазо ва зебову шинамро таманно кардаанд (167, 8).

Аз байни тадк,ик,оти олимони Аврупои асри XIX, ки масъалах.ои гуногуни ономастикаи Шарк, баррасй гардидаанд, зикри асарх,ои пур-цимати Ф. Юстй, Гарсен де Тассй, X. Бартоломе, Е. Бенвенист, Л. Ре-ну, Г.Е. Колбрук, Л. Каэтанй ва Ч,. Габриеллй бамаврид мебошад (ниг.: 198; 199; 200; 201; 202; 203; 204).

Дар миёнадои асри XIX ма^муи мацолах,ои забоншиноси франсуз Гарсен де Тассй бо номи "Memaire sur les noms propres et les titres musulmans" нашр мешавад. Дар ма^муа этимология ва семантикаи ном^ои мусулмонй пажу^иш ёфтаанд (203).

Оид ба НОМХ.ОИ давраи к,адим лугати X. Бартоломе "Altiranisches Wörterbuch" маибаи пурк,иматро дороет. Он дар баробари лугати мук,аррарй як к,атор антропоиимияи давраи к;адим, гох,о давраи миёна ва навро низ дар бар гирифтааст (198).

Дар асари калони Ф. Юстй "Iranisches Namenbuch" (Ном^ои эронй) маводи бисёри антропонимй оид ба номх,ои мифологй ва таърихии

давраи к,адим, миёна ва нав (то асри XIX )-и Форс, ки дар сарчаш-ма^ои адабй ва ёдгорих,ои таърихй мав^уданд, аз руи факту рак,ам^о ^амъоварй ва мураттаб шудаанд. К,исми бештари ном^о аз чщати этимологй тахдил гардида, сох,ибони маъруфи онх,о низ номбар шудаанд. Инчунин шающои грамматикй ва формантдои номсоз шарх, ёфтаанд (204).

Ба пажух,иши этимологии баъзе ном^ои авастой асари Э. Бенве-нист ва JI. Рену "Vrta et Vraragna" бахшида шудааст (199). Асари дига-рашро бо номи "Titres et noms propres en iranien апс1еп"(Унвон ва ном^ои шахе дар забон^ои Эрони гладим) Э. Бенвенист ба тадлили номхри шахсии одамон ва унвонх^ои шох,они Форси Вадиму Эрони к,адим - авастой бахшидааст. Барои тадк,ицот мадракоти Бесутун ва Тахти Ч,амшед истифода шудаанд (200).

Асари дучилдаи JI. Каэтанй ва Ч,- Габриеллй "Onomasticon arabicum" (Ономастикаи араб), ки дар он сохти антропонимияи асри миёнаи араб таджик, ёфтааст, аз чщати таърихй к,имати калон дорад. Зеро он барои аник, кардани номх,ои аслии арабй дар дохили антропонимияи халвой мусулмони гайриараб, ки баъди цабули дини ис-лом номх.ои арабиро ба таври васеъ ик,тибос гирифтаанд, ёрй мерасо-над (201).

Дар мак,олаи Г.Е. Колбрук "On the proner names of the Mohammedas" ному лав;аб^ои пайгамбари ислом Му^аммад (с) ва наз-дикони у зикр ёфта, инчунин дойр ба ному лак,аб ва унвонх,ои аш-рофзанх,ои дарбори Темуриён дар асри XVI маълумоти чоли<5и диктате оварда шудааст (202).

Бинобар муштарак будани нажод, таъриху маданият ва номгузо-рии точ,икону форех^о омузишу тадк,ик,и антропонимияи то^икро бе антропонимияи Эрону Афгонистон наметавон тасаввур кард.

Мух,имтарин ч,анбах,ои антроггонимияи ин халк,х,о дар фар^ангу рисо-лах,ои "Номнома"-и Х,усайн Но^ой, "Номх,ои эронй"-и Мех,рубон Гуштаспури Порей, "Фар^анги номх,ои эронй"-и Фарида Доной, "Фар^анги помпой "Авасто"-и Розй Х,ошим, "Зиндагй ва му^о^ирати ориёиён"-и Фаридун Чунайди, "Фар^анги "Шо^нома" (помпой касон ва ^ощо)"-й Х,усайн Ша^идии Мозандаронй, "Фарх,анги помпой эронй бо зикри маншаи таърихй ва маонии асомй"-и Аббоси Му^аммад, "Фар^анги бузурги ду^илдаи мусаввари форей ба фор-сй"-и Амид Х,асан барраей шудаанд (ниг.:205; 206; 207; 208; 209; 210; 211,213).

То солкой 60 дар собик, ИЧД1С оид ба ономастика мак,олоти ан-гуштшуморе мав^уд буданд. Вале баъд^о, хусусан соли 1968, вазъият тагйир ёфт. Аввал топонимия,аз паси он антропонимия, этнонимия ва дигар навъх,ои ономастикадар яке дар алохддагй;мавриди пажу^иши илмй царор гирифтанд. Оид ба ономастика адабиёти илмй чоп гарди-да, ког1фсренсиях,ои махсуси ономастикй гузаронида мешуданд (ниг.: 108-120).

Дойр ба чанба^ои гуногуни антропонимика коркой бисёре ба сомон расидаанд. Аввал осори як цатор олимони маъруфи рус А.З. Ро-зенфелд, М.Н. Боголюбов, H.A. Белгородский, И.М. Оранский, В.И. Абаев, Н.В. Бирил, В.А. Лившитс, О.М. Смирнова, А.Л. Хромов, К.Е. Гагкаев, Л.В. Гогичаева, Е.Ф. Данилина, М.И. Исаев, Т.П. Калокут-ская, Ю.А. Карпенко, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, A.B. Суперан-ская, В.Э. Сталмане, O.A. Сухарева, М.С. Андреев, Н.И.Толстой, В.Н. Топоров, О.Н. Трубачёв, Ю.К. Юркенас, В.К. Чичагов, Э.А. Грантов-ский, Г.М. Налбандян, Д.Г. Резник, сипас, осори И.В. Бестужев-Лада, З.Г. Исаева, A.A. Кузьмина ва дигарон дар дохилу берун аз марзи Россия ба^ои сазоворро гирифтаанд. Дар ощо бисёр масъалах,ои ан-

тропонимия - пайдоиш, сохт, инкишофу фаъолияти системам антро-понимй х>алли хешро ёфтаанд. Олимон на тащо ба ономастикаи до-хилй, балки ба номх,ои хоси берун аз марзи Россия низ ру меоранд. Ба тахдик;у омузинш номх,ои хоси эронй ва гурухдои он мух.аедик.он В.И. Абаев, H.A. Белгородский, A.A. Кузьмина, Ж.Б. Логашова, В.А. Никонов. диедати махсус додаанд. В.И. Абаев дар мак,ола^ои худ бо да-лел^ои раднопазир эронй будани баъзе номх,оро шарх, медихдд ва нук,таи назари хешро перомуни то ба замони мо омада расидани навъх,ои бисёри сохти антропонимй баён менамояд (1, 262-276). H.A.Белгородский дар асараш унсурдои и^тимоиро дар ному лак,аб ва унвону фамилях,ои форсй ошкор карда бошад, A.A. Кузьмина аз руи материалх,ои зиёди таърихй-лингвистй ломкой хоси муосири мардуми форсизабони Эронро тах,к,и^ намудааст. Ба ин мавзуъ Ж.Б. Логашова низ ру оварда, тафсири номномаи муосири Эронро тартиб додааст. В.А. Никонов дар мак,олах,ои худ сохту шакщои насаб ва баъзе ном^ои хоси мардуми Осиёи Миёнаро тадлилу тах^ик, намудааст (ниг.: 25; 79; 85; 102, 120).

Дар монографияи М.С.Андреев "Таджики долины Хуф" дар бо-раи расму ойини то^икони ин минтакд мухтасар сухан меравад. То ба балогатрасии кудак номи аслиро пинх,он дошта, ба г\ои он лак,абро истифода кардани мардуми Хуф, вобаста ба сабаб, мак,сад ва вазъият номгузорй кардани атфол аз эътш<;одмандй ва ба ном ах,амияти махсус додани эшон дарак медихдд. Шеваи мардуми Хуф ба шеваи шар-к,иэронй тааллук, дошта бошад хдм, номх,ои шахсии эшон ба лексикаи забони точ,икй мансубанд (ниг.: 14).

О.А.Сухарева дар мак;олаи хеш "Мать и ребёнок у таджиков" баъзе номх^ои дар байни то^икони болооби Зарафшон маъмулро ном-бар карда, семантикаи номх,ои Саримсок,, У гул ва Хдмроро фах,монда,

эътицодмандии мардумро ба ^увваи фавкулоддаи ном баён менамояд (ниг.:162).

Тадк,щоти ономастики торафт васеъ гардида, худуди бештари Осиёи Миёнаро низ фаро мегирад. Дар баробари топонимика антропонимика низ васеъ инкишоф меёбад. Дар забоншиносии то^ик оид ба чанба^ои гуногуни антропонимия олимони точ,ик O.F. Рафуров, P.P. Рахимов, Ф. Абдулло, Д.К. Карамшоев, А. К,аландаров, Б. Тила-вов, Ш. Х,айдаров, А.А.Горбачевский ва дигарон тадцицот бурдаанд.

Аввалин кори илмии махсус ба антропонимияи муосири то^ик бахшидашуда рисолаи номзадии О. F. Рафуров "Лично-собственные имена в таджикском языке" мебошад , ки соли 1964 дифоъ шудааст. Муаллиф шароитх,ои пайдоиш ва ташаккули ному лацаб, патрониму насаб, нисбаву тахаллус, хусусиятх,ои фонетикиву морфологй, сохту маъно ва мух,имтарин масъаладои маданию таърихй ва этнографии номх,оро тах^ищ намудааст (36). Баъдтар нати^аи ч,устуч;ую тадк,ш\оти олим ба тавассути рисолахри "Рассказы об именах" (1968), "Лев и Кипарис. О восточных именах" (1971), "Шарх,и исму лак,аб:х,о" (1981), "Маънои хдзору як ном" (1987) ва мак.оладои сершумори илмиву ом-мавй пешкаши со^ибномх^о мегардад (ниг.: 32; 33; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 84).

Ф.Абдулло соли 1972 дар х,а^ми 70 са^ифа аз руи ма^муи материален ономастикй "Номнома" тартиб медихдд (8).

Соли 1978 дар ма^муаи "Ономастика Средней Азии" чопи Москва 2 мак,олаи P.P. Рахимов "Две заметки антропонимии Зеравшанской долины (Термины родства и личные имена, Тезка Аристотеля)" чоп мешаванд, ки таркиби терминх.ои хешутаборй ва ном*, о и шахсй, ин-чунин вариантх,ои расмию гайрирасмии ^амноми Аристотел - Арасту тах,лили худро ёфтаанд (136).

Соли 1986 Ш. Гайдаров дар "Лугати чандомади антропонимияи го^икони райони Ann", ки нахустин та^рибаи лугати чандомади номшиносии то^ик аст, ном^ои хоси бошандагони нох,ияи Ашти ви-лояти Ленинобод (^озира Сугд)-ро дар х,а^ми 226 садифа ба таври лингвостатистикй, лингвогеографй баррасй менамояд (178).

Д.К. Карамшоев дар мак;олаи хеш "Памирские имена", ки соли 1988 дар китоби "Ономастика Типология Стратиграфия" чоп шуда-аст, ба хусусиящои хоси номгузории мардуми Помир дахл намуда, дойр ба тагйирот^ои фонетики, морфологй (сохту таркиб) ва семан-гикаи ном маълумоти мухтасар медщад (69).

Соли 1991 рисолаи номзадии Ш. Х,айдаров "Антропонимияи тодикони шимолу гарбии водии Фаргона" димоя мешавад (171). Ш .Х,айдаров дар рисолаи хеш аз руи материал^ои нох,ияи Ашт антропонимияи тодикро омухта, дарада ва худуди фарогирии он^оро ни-шон медихдд; ному тахаллус ва лак,абх,оро аз дих,ати семантика, хусу-сияту вобастагиашон ба таври мукриса ба риштаи тахдик, мекашад.

Соли 2000 бо кушиши Масъуд К,осимй ва Азиз Мирбобоев бо но-ми "Фарх,анги номхри тодикй" номнома дар х,удуди 8000 номи тодикй тах,ия мегардад, ки бо ду хат-форсй ва кириллй ва ду савт-i уфторй ва навишторй танзим шудааст. Он дихдти шиносой ва ога^й аз таърихи НОМХ.ОИ эронй ва сунати номгузориву номшиносии мардуми годик дорой арзиши хосе аст (81).

Оид ба чандин масъалах,ои маданияти номмонй аз тарафи оли-мону адибон, муаллимон ва умуман ах,ли цалам дар рузномаву мадалладо фикру андеша ва маслидату дархостх,ои мух^име манзури умум шудаанд.

^щатдои дудогонаи имлои иомх,ои год икон ба андозае дар "Лугати имлои забони адабии то^ик" (1974), мацолахри Ш. Рустамов,

М. Шукуров, Л.Я. Расулова, Д.Г. Резник, В.А. Капранов, 3. Мул-ло^онова, А.Турсунов, Ш. Рахимов, A.A. Горбачевский, В.А. Супе-ранская, Иржи Бечка мавриди бахусу аидешаронй к,арор гирифтааст. (ниг,:40; 64; 137; 139; 146; 191).

Вале бо х,амаи ин проблемам антропонимияи тодикро хдлшуда хондан хато мебуд, зеро дар он масъалах,ои хдлнашудаи бисёре мав-дуданд, ки ба тах,к;ик;у тахдили алох,ида ниёз доранд, хусусан антропонимияи нох.иях.о.

Дар ин рисола, ки тахдици махсуси помпой ашхосро дарбар ме-гирад, ма^сад гузошта шудааст, ки номх,ои хоси тодикони навох.ии Шах,ритузу К,убодиён дар раванди таърих мавриди таджик; к(аро р дода шавад.

Бах,ри x,ajши бех^тари мак,сади пешбипишуда дар рисола дар ба-робари мук,аддима ва се боби асосиву хулоса, руйхати адабист ва руйхати номх,ои тодикони навох,й баррасй гардидаанд.

Дар му^аддима, пеш аз х,ама, кушиш карда мешавад, ки масъа-лах,ои назариявии омузиши антропонимия, ки заминаи ибтидоии умумилингвистии рисолаи мазкур мебошад, тавзех, ёбад, актуалй бу-дани мавзуъ асоснок гардад, максаду вазифаи тадк,ик,от ва ахдмияти илмии он муайян шавад, методдои тадцик.от ва характеристикам ма-води антропонимй шарх, ёфта, ба таърихи тадцицоти антропонимияи тодикон ва халкдои дигари эронзабон рушанй аидохта шавад.

Дар к,исмати асосии рисола, ки се бобро дар бар гирифтааст, 1) марх>илах,ои таърихии пайдоишу инкишофи ном, гах,аввули антропонимияи тодик дар даврадои гуногуни таърихй, ч,их,атх,ои семантикиву сотсиалии ном, 2) варианту хусусиятх,ои диалектии номх,ои тодикони навоюй ва 3) сохти грамматикии номх^ои ашхос тахдилу таджик; i арди-даанд.

12

Ба рисола замима (ном^ои тодикони навох,ии Ша^ритузу К,уб-одиён), ки чун объекта лингвистии рисола хизмат менамояд, илова шудааст. Ощо тули солкой зиёд дар дех,оту шах.ракх.ои наво^ии Шах,ритузу К,убодиён бо родной пурсуду, сух,бат ва ахборот, шиносой бо руйхати номх,о дар богчаву мактабх,о, коми^роияву де^шуро^о, шуъбадои ЗАГС, бойгони^о ва катиба^ои руи к;абр дамъоварй шуда-анд. Инчунин китобу мадалла ва рузнома^о истифода шудаанд.

Х,ангоми д,амъоварии мавод зиёда аз 416 китобх,ои дех,шуро^о, к;айди таваллуд аз назар гузаронида шудаанд.

Замимаи рисола 4322 номи мардона ва 2369 номи занонаро дар бар гирифтааст. То ки дар тадцщоти оянда ягон дих,ати мудим дар антропонимияи годик аз мадди назар дур нам о над, ак