автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.03
диссертация на тему: Ареальные взаимосвязи славянских языков Центральной зоны

Полный текст автореферата диссертации по теме "Ареальные взаимосвязи славянских языков Центральной зоны"

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ1Я НАВУК БЕЛАРУСІ Інстьітут мовазнауства імя Якуба Коласа

- - о г\

;И)

&

808.1 - 087.9

Шсялёва Наталля Барысауна

АРЭАЛЬНЫЯ УЗАЕМАСУВЯЗІ СЛАВЯНСКІХ МОУ ЦЭНТРАЛЬНАЙ ЗОНЫ

10. 02. 03. - с л а в я н с к і я.мбвї, t

Аутарэферат

дьісертацьіі на атрыманне вучонай ступені кандидата філалагічньїх навук

Мінск - 2000

Работа выканана у 1нстытуце мовазнауства шя Якуба Кояаса Нацыянальнай акадэми навук Беларус!

Навуковы ираушк -Афщыйныя апаненты:

доктар фшалапчных навук прафесар Г.А.Цыхун доктар фшалапчных навук прафесар В.У.Мартынау

кандыдат фшалапчных навук дацэнт С.М.Запрудск!

Апашруючая аргашзацыя - Гомельсю дзяржауны ушверсггэт Ф.Скарыны

Абарона адбудзецца 23 чэрвеня 2000 г. у 14 гадзш на пасяджэнш Саветг па абароне дысертацый Д 01.43.01 у 1нстытуце мовазнауства 1мя Якуба Коласг Нацыянальнай aкaдэмii навук Беларуси (220072, г. Мшск, вул. Сурганава, 1, корп

3 дыеертацыяй можна азнаёмщца у Цэнтральнай навуковай б1бл!ятэцы iм^ Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмп навук Беларуси (г. Мшск, вул. Сурганава

15).

Аутарэфератразасланы "23" 2000 г.

Вучоны сакратар Савета па абар<

кандыдат фшалапчных навук

Беларуска-штаславянсюя сувяз1 яшчэ не даследаваны усебакова, а 1аруска-славащя сувяз1 у беларускай лшгвктыцы сютэматтычна увогуле не :ледавал!ся. Асаблшую щкавасць выклкаюць таюя выпади, кат падобныя есныя) з'явы фжсуюцца на дыстантных славянсмх тэрыторыях, прычым не опь агульнасдавяясих адпаведшкау. Паколыа аб блпкасш у развщщ лзуных у могуць саедчыць не тольм сумесныя шавацьп, але 1 захаванне супольных ^змау, то арзальны аспект з’яуляецца вядучым пры разглядзе вылучаных глос. Пры IX групоуцы згодна з утвораным! арэалам! першараднае зиачэнне г сам факт прыналежнасщ да пэунага арэала, у даным выпадку -ггральнаславянскага.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацый Работа над тэмай. “Беларуская мова зол шшых славянсгах моу” распачата у 1нстытуце мовазнауства 1мя Я. Коласа цыянальнай ака;гош навук Беларуш у 1986 г., 1 напрацоум $ гэтай гал1не не зваляюць иакуль скласш адзшага суцзльнага малюнка беларуска-ааславянсюх сувязей. Грунтоуна распрацоуваюцца паасобньтя сувяз1 адрускай мовы з щшым1 славянсюм1 - беларуска-балгарсюя, беларуска-льсюя, беларуска-македонсшя 1 г. д., але на цяаераштм этапе яны яшчэ не тастауляюцца пам1ж сабою астэматычна 1 абагулена, агульнаславянсю ятэкст выступае у таюх даследаваннях часцей за усё тольы цьмяным фонам, та непазбежна на пачатковых этапах такой маштабпай працы. Аднак багаты пыт, назапашаны, у прыватнасщ, у галше вывучзпня м*жславянсюх лекачных .глос, ужо дае падставы сцвярджаць, што сучасныя славянсшя мовы у значна рабудаваным выглядзе працягваюць дыялектныя адносшы, атрыманыя у адчыну з праславянскай эпохт Таму у ирапанаванай працы мы 1мкнемся не лью паглыбщца яшчэ у адну галшу беларуска-шшаславянсюх сувязей, але ! акласш свсеасабл1вы “масток” да iнтэrpaвaнaгa вывучэння звалюцьи авянсмх моуных з’яу на базе дасягненняу арэалоги1 выншау нашых аутарсюх следаванняу, што безумоуна з’яуляецца актуальнай 1 перспектыунай гивютычнай задачай.

Сувязь работы з буйным! навуковьш/ праграмалп г тэмаш. лсертацыйнае даследавание звязана з тэмай “Беларуская мова сярод шшых авянсшх моу”, якая выконвалася у рамках Дзяржаунай праграмы шдаментальных даследаванняу "Беларуская мова, яе псторыя, сучасны стан 1 вязь з шшым! cлaвянcкiмi мовамГ’.

Мэта I заданы доследования. Вывучэнне м!жславянск!х моуных сувязей ларускай мовы наюравана у першую чаргу на узнауленне малюнка

старажытных адносін і узаемаадносін паміж асобньші славянскімі мовамі і продкамі. Таму мэта нашага даследавання - вьісветліць арэальна-генстычныя арзальна-тьшалагічньїя моуныя адносіньї паміж продкамі славакау і беларусау перыяд, што папярзднічау складванню моунага малюнка сучаснай Славіі, рамках якой абодва гэтыя народы, побач з некаторьімі іншьімі, утвараюць т. з цзнтральную зону, якая супрацьпастаулена пауднёваславянскай перьіферьіі Выяуленне такіх специфічних адносін дасць падставы меркаваць, ці сапрауд моуныя продкі беларусау і славакау, разам з іншьімі славянскімі плямёнам утваралі своеасаблівае заходнеславянска-усходнеславянскае адзінства нав; пэуны час пасля аддзялення пауднёвых славян.

Паколькі фармулёука тэмы нашага даследавання не абмяжоувае аб’ём характар даследуемых сувязей, узнікае праблема адбору з усіх наяуньз матэрыялау найбольш паказальных, што дыктуецца рамкамі кандыдацка дьісертацьіі. Таму пры разглядзе цзнтральнаславянскіх ізаглос м абмяжоуваемся гоунай колькасцю дыягнастуючых сыходжанняу тэрытарыяльна несуседніх (беларускай і славацкай) мовах на розных моуны узроунях, улічваючьі таксама факты мяжуючых з імі моу і гаворак і звяртаючыс пры неабходнасці да матэрыялу іншьіх славянскіх і неславянскіх моу.

Такім чынам, наша задача зводзіцца да выяулення як мага больша колькасці сепаратных супадзенняу (сыходжанняу) у межах названых моуны сістзм, у першую чаргу - на дыялектным узроуні, і іх генетычнай і арэальн; тьіпалагічнай інтзрпрзтацьіі. Пры генетычнай інтзрпрзтаїші даследуеци захаванне спадчынных рысау у гаворках розных моу, што можа сведчыць аб і блізкай роднасці. Тьшалагічная інтзрпрзтацьія накіравана на даследаванн структурнага падабенства розных з’яу у розных мовах. Пры арэальна інтзрпрзтацьіі гугарка ідзе пра тое, што сепаратный супадзенні (сьіходжанні) розных мовах узніклі у вьініку кантактау паміж іх носьбітамі і у гзтым выпадк маюць адзіньї цэнтр, з якога распаусюдзілася гзтая з’ява, і пэуны напрама (напрамкі) пашырэння, ці ірадьіяцьіі. Аднак такі аналіз сепаратны: міжславянскіх ізаглос можна зрабіць толькі зыходзячы з сучаснага стан} паколькі чьім бліжзй да праславянскага стану, тым цяжзй адрозніць генетычн тоесныя з’явы ад з’яу, якія узніклі у вьшіку кантактау моуных продка; славянскіх народау у праславянскі перыяд. Кіруючьіся вышзйпрыведзеным меркаваннямі, мы пры разглядзе арэальных сувязей славянскіх моу дзнтральнаі зоны найбольшую увагу надавалі сучасным сыходжанням, выяуленым на базі дыялектнага матэрыялу. Пералік апрацаваных намі крьініц матэрыялу розны; славянскіх моу падаецца у спісе крьініц у канцы дысертацыйнай працы.

Мартынов В.В. Семантические архаизмы на южнославянской языковой периферии / Ареальные исследования в языкознании и этнографии. - М.: Наука, 1975.-С. 181.

Неабходна асобна падкрзсліць, тто ми не абсалготьізуем жсклюзіунасць тих для разгляду сьіходжанняу і не імкнемся абсалютна поуна прадставіць разгледжаньїя з'явм на агульнаславянскім фоне - юта немагчьіма у межах гай кандьідацкай дисертацьй. Мова - живая, рухомая і не ізаляваная з’ява, я не укладваецца у жорсткія рамкі адміністрацьшна-тзрьітарняльньїх і ржаунмх падзелау. Таму на пракгмцм крьігзрий зксклюзіунасці нам здаецца гутачальним прнмяняць хутчзй у стасунку да суцзльних у моуньїх адносінах иторий, ахопленнх сутюльньїмі моуньїмі ттрацзсамі, чнм да тзриторий з 'най дзяржаунай і (літаратурна)моунай прьшалежнасцю

Аб’ект і прадмет даследавапня. Аб’ектам даследавання з’яуляецца тус такіх діоупмх з’яу, якія адиачасова:

1) звязваюць беларускую і славацкую мовьі;

2) не з’яуляюцца агульнаславянскімі ці(і) не атаясамліваюцца з іактзрньїмі праславянскімі з’явамі;

3) належаць да цзнтральнаславянскай арзальнай зони, аднак могуць

:одзіць на іншьія славянскія тзрмторні. .

Паколькі мова як жьівая з’ява функцнянуе у гаворках, а яе літаратурная рма уяуляе сабою толькі пзуную абагулевую сістзму, даследаванне іводзілася виключна на дьтялектньїм матзрьіяле з арзальнай інтзрпрзтацьмй ібитьіх фактау.

Прадмет даследавання - агульньїя моуньїя з’явьі, зафіксаваньїя у юрках цзнтральнаславянскай арзальнай зоньї на розньїх узроунях мовьі ад нетьікі да марфалогіі.

У якасці крмніц матзрмялу вьїкармстоуваліся існуючия дьіялсктньїя іасьі (ад АЛА да атласау паасобньїх дьіялекіньїх зон, напр., Ніжняй Прьтяці) і зупікі гаворак усіх славянскіх моу, піто уваходзяаь у цзнтральную арзальную іу, а таксама суседніх з імі моу.

Гіпотзю. Наяунасць у гаворках тзрьітарьіяльна аддаленьїх славянскіх у, якія належаць да розньїх груп, пзуньїх агульньїх з'яу можа тлумачнцца ума спосабамі: 1) гзта рзшткі генетична супольньїх працзсау або 2) вьшік ралельнага развіцця. Аднак при наяунасці значнай колькасці паралеляу на усіх роунях мови, асабліва у фанетьїцьі і марфалогіі (прьічнм гзта тьічьіцца моу зньїх груп), магчьімасць паралельнага утварзння вьіклікае сумненне. Таму зба меркаваць аб наяунасці рзшткау генетична супольньїх з’яу. 1'зта зьіходньї нкт для пашай гіпотззьі. ізаглоси, што сталі аб’ектам даследавання, даволі абільна паядноуваюць беларускую (часта таксама украінскую) мову з

ак, наприклад,-гаральскія гаворкі Пауночнан Славакіі з’яуляюцца генетична лольскімі і пюстроуваюиь пераважную большасць спецьіфічна польскіх моуньїх асаблівасцей, таму полькьія з’явьі, прьісутіїьія у гаральскіх гаворках Славакіі, мяжуючьіх з імі гаворках іудневай Польшчьі і на большасці польскай моунай прасторьі, можна вьізначаць як польскія, іе польска-славацкія.

З

заходнеславянскімі (перш за усё са славадкай), але практична не маюці паралелей у паудневаславянскіх мовах. Паколькі пауднёвыя славяне был аддзелены ад пауночных (заходніх і усходніх) неславянскімі тзрьіторьіямі яшчэ$ праславянскі перыяд, тэта вядзе да высновы, што у познепраславянскі перыяд -ужо пасля адцзялення пауднёвых славян, але перад канчатковым распадал/ славянскага моунага адзінства - пэуны час існавау заходнеславянска-усходнеславянскі моуны кантынуум, у- якім адбьіваліся супольныя моуны; працэсы, і таму пасля раздзялення заходніх і усходніх славян і набыдця ім характэрных моуных адрозненняу рзшткі гэтых супольных з’яу захаваліся. Гэт: сутнасць ппотэзы.

Методы даследавання абумоулены мэтай работы і пастауленьші задачамі а таксама спецьіфікай збору і характарам прааналізаванага фактычнап матэрыялу. У першую чаргу, гэта - супастауляльны і параунальна-пстарычнь метады і метад арзальна-тьіпалагічнага аналізу.

Навуковая навізна даследавання. Прапанаванае даследаванне арэальны? сувязей славянскіх моу цэнтральнай зоны - першая у беларускай лінгвістьіць спроба вызначыдь месда беларускай мовы3 у старажьітнаславянскім моунь» кантынууме на падставе панарамнага разгляду наяуных дыялектных фактау н; усіх узроунях мовы. Як вядома, дагзтуль міжславянскія сувязі беларускай мовь даследаваліся пераважна на якім-небудзь адным моуньгм узроуні (часцей лексіка марфалогія ці сінтаксіс) ці на базе фактау літаратурнай мовы, якія не даюці поунага малюнку арэальных сувязей.

Практичная значнасць работы. Апрача несумненнай важнасці длі славістьікі праяснення старажытных і ілюстрацьіі сучасных беларуска-цзнтральнаславянскіх сувязей, даследаванне можа дапамагчы у асвятленн некаторых пытанняу станаулення беларускай і славадкай яітаратурньїх моу, які? маюць шмат агульнага у сваім гістарьічньїм лёсе і адносяцца да так званы? літаратурньїх моу позняга фарміравання. Некаторыя вьшікі разгляду праблемь арэальнай базы беларускай літаратурнай мовы выходзяць за межы беларусістьік і могуць дапамагчы у асвятленні некаторых пытанняу фарміравання іншьі> славянскіх літаратурньїх моу, перш за усе літаратурньїх моу позняп фарміравання4. Усё гэта, у сваю чаргу, дасць магчымасць стваркіць агульнук карціну беларуска-іншаславянскіх арэальных сувязей.

3 Вядома, у стасунку да /траславянскага перыяду мы не можам гаварыць аб існаванн беларускай мовы; пад гэтай назвай разумеецца група гаворак - продкау сучаснай беларускаі мовы.

4 Цыхун Г.А. Арэальныя аспекты фарміравання славянскіх літаратурньїх моу [XI Міжнароднь з’езд славістау: Даклады.] - Мн.: Навука і техніка, 1993. - С. ІЗ.

Асноуныя палазюнні, якія выносяцца на абарону:

Пэуная частка гаворак беларускай мовы (гаворкі пауднёвага захаду алесся) разам са славацкай мовай належань да цэнтральнай зоны у арэальным ідзелє сучаспай Славіі.

2. Наяунасць агульных рысау на захадзе (Маравія) і пауночньш усходзє іалеесс) цэнтральнай зоны пры іх адсутнасці у яе сярздзіннай частцы (Сярэдняя тавакія, Пауднёвая Польшча) вьіклікана геамарфалагічнай ізаляванасцю гэтых эуных тэрыторый, што дазволіла і.м захаваць больш архаічньїя рысы незалежна іна ад адной.

3. Агульнасць моуных з’яу на захадзе і усходзє цэнтральнай зоны .інікае са старажытнай еднасці гэтых тэрыторый перад канчатковым распадам гавянскага моунага адзінства.

4. У познепраславянскі перыяд, ужо пасля аддзялення пауднёвых славян І пауночных, яшчз пэуны час існавау заходнеславянска-усходнеславяскі моуны інтьшуум са сваім арэальным цэнтрам, што ірадьііравау супольныя інавацьіі.

Асабістьі уклад суіскальніка. Упершыню праведзена комплекснае іследаваштс цзнтральнаславянскіх з’яу розных узроуняу мовы на аснове палагічнага аналізу. Таксами упершыню праводзіцца сістзмнае тіастауляльнае даследаванне беларуска-славацкіх моуных еувязей як часткі штральиаславянскіх. Прапануецца аутарская гіпопза размеркавання іжславянскіх моуных адносін познепраславянскага перыяду і яго уплыву на ^часны стан. Праца грунтуецца на значным моуным матэрыяле, сабраным з )зных крышц, і мае штэрпрэтацыйна-абагульняльны характар.

Апрабацыя вьшікау доследования. Дысертацыя абмяркоувалася на 1СЯДЖЭННЯХ аддзела славянскага і тэарэтычнага мовазнауства Інстьітута эвазнауства імя Я.Коласа НАН Бсларусі. Па тэме дьісертацьіі падрыхгаваны (клады на міжнародньїя навуковыя канферзнцьіі ‘'ЛІЬагиШепіса-Ко.чіса-зіопіса” (Віцебск, 1997) і “Проблемы семантического описания единиц языка и :чи” у МДЛУ (Мінск, 1998).

Апублікаванасць вьтікау. Вьінікі даследавання апублікаваньї у 6 пъгкулах агульным аб’ёма.ч 34 друкаваныя старонкі - бібліяграфічньїя звесткі іа іх падаюцца у спісе літаратурьі і у канцы рэферата.

Структура і аб’ём дысертацый Дысертацыя складаєш» з уводзін, -ульнай характарьіетьікі работы, двух раздзелау, заключзння, спісу >ікарьістанай літаратурьі і дадатка. У першым раздзеле даецца кароткі старычны агляд праблематьікі, робіцца супастауляльны аналіз беларускага і іавацкага моунага матэрыялу у святле існуючих гііютзз аб дыялектным іяненні старажытнай Славіі. У другім раздзеле праводзіцца дэтапёвы арэальна-лпалагічньї аналіз беларуска-цзнтральнаславянскіх ізаглос на розных узроунях овы на базе існуючьіх навуковых методык. У заключзнні змешчана тэарэтычнае 5агульненне праведзенага аналізу і высновы. Агульны аб’ём дысертацьй - 96

старонак друкаванага тэксту. Спіс выкарыстанай літаратурьі налічвае 23' пазідьіі. Дадатак складаецца з 19 сштэтычных ізаглосньїх карт, складзеных н падставе наяуных лінгвагеаграфічньїх крьініц.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ ДЫСЕРТАЦЫ1

Першы раздзел “Беларуская і славацкая мова у арэальным аспекде складаецца з двух падраздзелау: “3 гісторьіі вывучэння беларуска-славацкі: моуных сувязей” і “Агляд праблематьхкі беларуска-славацкіх сувязей”. Перші падраздзел прысвечаны гісіарьічнаму агляду вывучэння беларуска-славацкі: моуных сувязей у беларускім і славацкім мовазнаустве ад 2-й паловы XIX ст. д сучаснасці. У другім падраздзеле разглядаецца специфіка беларуска-славацкі: моуных сувязей, падкрзсліваецца неабходнасць іх даследавання на усіх узроуня: мовы (паколькі у сучаснасці пры разглядзе беларуска-іншаславянскіх моуны: сувязей даследуецца у асноуным лексіка), высвятляецца прыналежнасц беларускай і славацкай моу да цэнтральнай зоны у арэальным падзеле Славії раглядаецца ппотэза аб “нейтральнай тэрыторьп” пры утварзнні базі літаратурнай мовы, акрзсліваюцца асноуныя прынцыпы, паводле якіх вёус адбор і аналіз матэрыялу. Акрамя гэтага, прыводзяцца аьінікі супастауляльнаг аналізу беларускага і славацкага моунага матэрыялу, зробленага на час напісанн дыссртацьп у інших даследаваннях, якія ствараюць перадумовы дл фармулявання асноунай ппотэзы даследавання (гл. пункт Ппотэза АГУЛЬНАЙ ХАРАКТАРЫСТЫЦЫ РАБОТЫ) і зводзяцца да таго, штс паколькі сярзднеславацкія гаворкі маюць відавочную сувязь з яскравьш паудневаславянскімі інавацьіямі познепраславянскага перыяду і у той жа ча выразныя заходнеславянскія асаблівасці і шзраг паралелей у адносінах д усходнеславянскага моунага матэрыялу5, то гэта дає падставу гаварыць а магчымай наяунасці зоны апошняга славянского адзінства пера канчатковьт распадам праславяпскага кантынууму і аб размяшчзнні гэта зоны менавіта на тзрьіторьіі сучасний Сярздняй Славакіі.

Другі раздзел “Беларуска-славацкія ізаглосьі у цзнтральнаславянскії арзале” складаецца з 5 падраздзелау. Першыя чатыры прысвечаны непасрэднам разгляду наяунага корпуса ізаглос, якія аб’ядноуваюць пэуныя з’явы гавора беларускай і славацкай моу і выступаюць на фанетычным, лексічньїм, (лексікг )семантычным, (лексіка-)сяоваутваральным і марфалагічньїм узроунях (г. зн., н усіх узроунях мовы, акрамя сінтаксісу). Разгляду кожнага моунага узроуні прысвечаны асобны падраздзел: "Фанетыка”, “Лексіка і лексічная семантыка’

5 Гл., у прьіватнасці, працы: А.Габаушцяка, Р.Крайчавіча, М.Младенава, Г.Цыхуна і г. д. (г. спіс літаратурьі).

Лєксіка і словаутварэнне”, “Марфалогія”. Кожная з’ява у межах падраздзела іазглядаецца у асобным параграфе па аднолькавай схеме:

1) наяунасдь у беларускай і славадкай мовах;

2) зафіксаваньїя з’явы (на агульнаславянскім фоне);

3) гісторьія даследавання разглядаемай з’явы;

4) арзальны малюнак разглядаемай з’явы;

5) арэальная штэрдрэтацыя (аналіз арэала) з’явы.

Арэальная штэпрэтацыя з’яу робіцца на падставе сучасных методык ызначэння цэнтра арэгша і яго перыферьй, архаічнасці ці інавацьшнасці з’явы і :апрамку яе ірадьіяцьіі (перш за усё працы па тьгаалогіі арэалау М.Барадзіной6, а аксама даследаванні М.Талстога7, Г.Цыхуна8, Л.Куркінай9 і інш.). У апошнім пятым) падраздзеле “Арэальная ширпрэтаиыя вьінікау разгляду знтральнаславянскіх ізаглос” абагульняюцца вьгнікі аналізу арэалау 'азгледжаных з’яу; усе даследаваныя моуныя сьіходжанні падзяляюцца на груды :аводле таго, а) якія мовы і гаворкі у іх удзельнічаюць; б) у якім напрамку :ашыраюцца (пашьіраліся) разгледжаныя з’явы ад славянскага цэнтра. Пералік этых груп у абагуленым выглядзе робіцца у ЗАКЛЮЧЭНН1.

Яшчэ раз падкрзслім, што разгляд праблем сучасных міжславянскіх .ыялектных адносін як неад’смнай часткі больш агульнай праблемы славянскага лотагенезу сутыкаецца з пзуньїмі цяжкасцямі, паколькі дагэтуль не створана ;астатковая база сунастауляльнай інфармацьіі пра славянскія дыялекты. Акрамя аго, у лінгвагеаграфіі належним чынам не адлюстраваны шэраг моуных зон 'лавіі, а у навуковай ирактыцы, паводле трапнай заувагі П.Грьщзнкі, “остаются .. некоторые стереотипы в оценке исторических судеб славянских диалектов, не іашедшие подтверждения в новых исследованиях . Разам з тым ;артаграфаванне моуных з’яу, і перш за усё лексікі, у межах славянскага :антынуума, выдатную ролю у якім адыгрывае АЛА, супастауленне даных аб еаграфіі і структуры лексікі у розных дыялектных зонах Славіі пераконвае у іаяунасці шматпланавых міждьіялектньїх супадзенняу і устойлівьіх /ііжзанальньїх сувязей, якія паугараюцца на розных структурных узроунях, а 'аксама дазваляе вызначыць эвалюцыю гэтых сувязей і з большай дакладнасцю гласіфікаваць туго ці іншую мовную з’яву як прыналежную да пэунай зоны не

Бородина М.А. Проблемы лингвистической географии (На материале диалектов французского языка). - М.-Л.: Наука, 1966.

Толстой Н.И. О соотношении центрального и маргинальных ареалов в современной Славии // ареальные исследования в языкознании и этнографии. - Л/. Наука. Ленингр. отделение, 1978.-;.37-56.

Цыхун Г.А. Арэальная тьіпалогія славянскіх моу: Прьшцыпы і напрамкі даседавання - Мн.: Павука і тзхніка, 1988.

1 Куркина Л.В. Диалектная структура праславянского языка по данным южнославянской іексики. - Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti, 1992.

0 Гриценко П.Е. Ареальное варьирование лексики. Автореферат дисс. ... дою-, филолог, наук. Киев, 1990. - С. 33. 7

толькі з тэрытарыяльнага, але і з моунага пункту погляду. Тут таксама трэба адзначыць, што даследаванне падобнага шпу не можа хаця б ускосна не кранаць питанні славянскага этнагенезу, паколькі ён непасрэдна звязаны з міграцьійньїмі працзсамі славянскага насельніцтва, якія паушшвалі на сучасны арэальны падзел славянскіх моуных тэрыторый. У гэтым плане мы цалкам згаджаемся з меркаваннем пра тое, што нельга вывучаць лраблему славянскай прарадзімьі ізалявана ад пытанняу славянскага этнагенезу, паколькі займацца трэба не пошухамі прарадзімьі, а усім сучасным комплексам пытанняу лінгвістьічнага (і агульнага) этнагенезу славян11. Практика даследавання паказала, што тут вялікую ролю адыгрывае рэтраспектыунае вывучэнне моуных фактау.

Вьшікі арэальнай інтзрпрзтадьіі даследаваных намі цзнтральнаславянскіх з’яу цалкам пацвярджаюць меркаванне аб прьіналежнасці значнай часткі беларускай моунай тэрыторьи да цэнтральнаславянскай зоны разам са славацкай, польскай, чзшска-мараускай, заходне- і палеска-украінскай і некаторьімі іншьші моуньїмі тзрьіторьіямі. Гзта відаць з цэлага шэрагу ізаглос на розных узроунях мовы ад фанетьікі да семантьікі - параун., напрыклад, ізафоньї змены ё > у> К дыфтонгау уо, іе, замены тл, дл на кл, гл і інш., лексіка-словаутваральньїя ізаглосьі паша, на хаце, бабізна, вавёрка, слімак, калешня, кошанка і інш., ізаморфьі канчаткау Баї. і Ьос. рі. назоунікау -ом і -ох, канчатка Д. скл. адз. л. назоунікау -ой (-ей) са старажытнага -о\<і, канчатка 1 асобы мн. л. дзеясловау індьїкатьіву -мо, ізалексьі плюта, шкурацяная мыш, ропуха, бацян, шопа і інш., ізасемьі перапёлка, конік, аточыны, (с)крьідзелкі і г. д.

Пры дэталёвым аналізе шэрагу цзнтральнаславянскіх з’яу робіцца відавочнай агульнасць многіх рысау, належачых да процілегльїх (перш за усё заходніх і пауно чна-усходніх), не кантактуючых паміж сабою ускраін славянскага цэнтра, у той час як сярздзіна цэнтральнаславянскай арэальнай зоны звязана шэрагам ізаглос са славянскім поуднем. Так, многія рысы роднасці славацкай мовы з усходнеславянскімі (змена § > у > Л, канчатак 1 асобы мн. л. дзеясловау -мо, мясцовыя назвы на -оусе (-оуцы, -івці, -овцы) і інш.) безумоуна паходзяць з часоу перад разрывам кантакту паміж праусходнеславянскімі і праславацкімі тзрьіторьіямі, які быу абарваны да IX ст. пасля пераходу праславакау за Карпаты і аднавіуся разам з зкспансіяй на усход племені “усходніх славакау” з аднолькава вьіразньїмі польскімі і славацкімі рьісамі, а племені русінау - на захад, на што у свой час звяртау увагу З.Шцібер12. Дарзчы, менавіта яму належыць меркаванне, якое было пацверджана многімі пазнейшьімі даследаваннямі: “Калі гаварыць пра праславацкія дыялекты, то вялікае

11 Желєзняк І.М. Гідронімія України й проблема слов’янского етногенезу II Слов'янське мовознавство [X Міжнародний з’їзд славістів: 36. доповідей]. - Київ: Наукова думка, 1988. - С. 5.

12 Stiber Z. Stanowisko mowy Stowakow// Stieber Z. Swiat jgzykow'y Stowian. - Warszawa: PWN, 1974.-S. 182-183.

праудападабенства набывае фантастычная на першы погляд тэорыя, што у праславянскую эпоху тэта бьілі цэнтралышя дыялекты, моцна зродненыя з усімі суседнімі гаворкамі”13. Палажэнне аб цэнтральным становішчьі славацкай мовы разам з беларускай і інтьімі (гл. вьшюй) у арэальным падзеле Славіі з’яуляецца

адным з базавых палажэнняу нашага даследавання і иацвярджаецпа яго вьінікамі.

Наша даследаванне вьіявіла шмат ізаглос на розных моуных узроунях (фанетычным, лсксічньїм, марфалагічньїм і г. д.), якія паядпоуваюць процілегльїя ускраіїш цзшпральиай зоны Славіі - напр., пауднева-заходпгага частку (Маравію і Заходнюю Славакію) з усходняй (крайні усход Славакіі, карпацка-украінскія гаворкі) і/ці пауночна-усходняй (Беларусь і суседнія рускія і украінскія моуныя торьіторьіі), наудисвуїо - з паулочна-усходняй і г. д.14 Асноуныя з іх:

1) на узроуні фанетьікі:

- асібіляцьія Ґ, сі’ > с, сіг (цвёрдыя): зах,- слвц. сігєсі, Ьисігесе, сісіїо - усх.-слвц., зах.-укр. і паудн.-бел. (палеск.) сЬесЬіпа, кгісес, сісИо; біц, на св ’ецэ, прадзэ кудзэл у;

- другаснае зацвярдзенне і- у постфіксе зваротньгх дзеясловау яа, хе (са, со, с.э): аг.-чэш. итуі їє, яНосіії їє, ]єуії яе, аг.-слвц. отуШ'ва, роггНе яа, гсіаҐза -

бел. купауса, напіліез, прасиїосо, дспаса;

2) па узроуні лексікі (у т. л. лексіка-семантьічньїя паралелі):

- марауск., .зах.-слвц. оюску ’нутраное сала’ - бел. палеск. аточыны ’нутраное сала, ператонлены тлушч’, укр. палеск. оточини ’кішзчньї тлушч’;

- марауск., паун.-слвц. і наудн.-польск. рі’иш, ріша ’слота; непагода’, ’дажджлівае надвор’е’ - зах.-укр. і бел. палеск. плюта ’слота’;

- паун.-слвц. паігЬа ’гара’ - бел. на хаце - укр. па хаті ’тс’;

- паудн,- сяр.-слвц. ргереііс(а), кгереіка ’дзённы матыль’ - бел. (палеск.) перапёлка - укр. перепілка ’тс’;

- слвц. \гск ’гара’ - руск. верх, вышки, вышка - бел. вьшкі - укр. вишки ’те’ і інш.;

3) на лексіка-словаутваральньїм узроуні:

- слвц., часткова паудн.-славянск. ра/а ’неагароджанае месца, на якім пасвяць жывёлу’ - бел. (таксама часткова у прылеглых паун.-укр. гаворках) паша ’тс’;

- паудн.-слвц. (мсецамі у паудневаелавянскіх мовах) гпіііа ’(карова) дачасна ацялілася’ - бел. звергла ’тс’;

13 Тамсама. - С. 183.

14 Тут мы асобна не указваем астрауныя дыстантныя арэалы пералічаньїх з’яу, якія знаходзяцца паміж ’’крайнім захадам” і ’’крайнім усходам” цэнтральнай зоны, паколькі яны падрабязна

. разгледжаны і 1нтэрпрэтаваны у тэксце асноунай часткі дьісертацьіі.

- зах.-слвц. skira mys ’кажан’ - бел. палеск. шкурацяная муш ’тс’, укр. палеск. шкуратяна миш ’тс’;

- сяр.-слвц. kolesha - бел. (палеск.) колешня ’пабудова для сельскагаспадарчьіх прилад’;

- чзш. (марауск.) babizna ’бридкая, злосная баба’ - слвц. babizna, babizeh ’тоустая, агідная баба’ - бел. бабізна 'нязграбная, мажная жанчьша; вьісакарослая жанчьша’;

- сяр.-слвц. kosienka, kosienok - бел. (палеск.) кошанка ’скошаньї луг; атава’;

4) на узроуні марфалогіі:

- канчатак 1 асобьі множнага ліку дзеясловау цяперашняга часу абвеснага ладу -мо (-ма): паудн.-слвц. robimo, пезето, klademo, pijema - бел. палеск. робімо, кладземо, несема, ідзема;

- канчатак Д. скл. адз. л. назоунікау мужчинскага роду -ой (-ей) з колішняга -оуг: марауск., зах.-слвц. dej zebrakoj chleba, treba sinoj pomoc - ycx.-слвц. dal Jankoj dobroho кип 'а, зах.-бел. дзякей, мужьжей, бацькей;

- мясцовьія назвьі на -оуцьі: бел. Альхоуцьі, Дзямянауцьі, Папоуцьі і інш.; укр. Чернівці, Оноківці, Ольхівці і інш.; слвц. Giraltovce, Michalovce, Sesovce і інш.

З гзтих ізаглос можна асобна вьідзеліць падірупу славацка-палескіх ізаглос, якія паядноуваюць беларускае і украінскае Палессе з розньїмі групамі славацкіх гаворак: 1) skira mys - шкурацяная муш/шкуратяна миша; 2) kosienka -кошанка', 3) zvrhnut' - звергнуць/звергнути\ 4) мясцовьія назви на -о\се(-оуцьіІ -івці); 5) naizba - на хаце/на хаті, на хату. Многія цікавьія ізаглосьі мьг, на жаль, бьші вьшушаньї пакінуць па-за межамі дмсертацьіі з прнчьіньї абмежаванага аб’ему.

Праведзеньї намі на базе днялектнага матзрьіялу аналіз мовних сувязей у цзнтральнаславянскім арзале пацвердзіу меркаванні адносна старажьггнай еднасці тьіх моуньїх тзрьіторьш сучаснай Славіі, якія сення з’яуляюцда ускраінннмі (гл. вьішзйпералічаньїя приклади). Акрамя тато, єн цалкам пацвярджае меркаванне аб размяшчзнні на марауска-славацкай моунай тзриторьіі старажнтнага цзнтра славянскай моунай супольнасці перад яе канчатковим распадам, паколькі менавіта марауска-славацкая зона захавала найбольш старажшння ізаглоснмя з’яви, паралелі да якіх нам удалося виявіць на нссуседніх славянскіх тзриторнях, перш за усе - на Беларусі (пераважна Палессе і захад). Гзта з’ява невнпадковая. З аднаго боку, Маравія з’яуляевда адньїм з буйнейших моуна-культ^'рньїх славянскіх цзнтрау старажьітнасці (Вялікамараускае княства - перши цзнтр славянскай пісьменнасці і багаслужзння), і менавіта з Маравіі рассяляліся ва усходнім напрамку марауска-славацкія плямени. Пасля распаду аварскага каганата (каля пачатку IX ст.) марауска-славацкія плямени дасягнулі Пагроння - тзрьіториі сучаснай

ю

Сярэдняй Славакіі15, пашырыушы такім чынам славянскі цэнтр ва усходнім кірунку. (Да таго ж славакі занялі тэрыторьп, на якіх ужо жьші славянскія плямёны польскай (ляшскай) галіньї - адбьіваліся узаемадзеянне і узаемауллыу роднасных моу.) З другога боку, палескі рзгіен - своеасаблівьі этнакультурны арэал, які у вьініку свайго гісторьїка-геаграфічнага размяшчэння сфакусавау, бадай, найстарэйшы пласт традыцыйнай культуры славянских народау; кансервацыя яго традыцый і мовы непасрэдна залежала ад абмежаваных шграцыйных працэсау карэннага насельніцтва і адпаведных этнакультурных узаемаадносін з суседнімі народамі. Гэта дає падставы кваліфікаваць марауска-іалсскія сьіходжанні як архаізмьі. Пацвярджае гэтую выснову таксама наяунасць ізунай колькасці архаічпьтх ізалекс, якія звязваюнь палескую зону з яшчз больш іддаленай македонска-радопскай16.

Як відаць з разгляду наяунага корпусу ізаглос, усе даследаваныя моуныя і’явьі выразна падзяляюцца на цзнтральнаславянскія інавацьіі і ізнтральнаславянскія архаізмьі, якія сведчаць аб старажытнай моунай еднасці 'этых тэрыторый. І першыя, і другія пацвярджаюць. колішняе юзнепраславянскае адзінства даследуемых моуных тэрыторый у перыяд, калі рупоукі праславянскіх дыялектау ужо набьші характэрньм адрозненні. Гэтая іьіснова таксама цалкам стасусцца з меркаваннем М.Трубяцкога, што у канцы іозненраславянскай зпохі “праславянские диалекты ещё имели возможность юдвергнуться общим изменениям, однако их взаимосвязь была уже утрачена, а іазвитие праславянского как единого целого подходило к концу”17.

Аналіз цэнтральнаславянскай арэальнай зоны паказау, што найбольш рхаічньїя моуныя з’явы захаваліся на процілегльїх ускраінах славянскага рктра; яны маюць паміж сабою відавочную сувязь, хаця непасрэдных кантактау этыя зоны не мелі з часоу праславянскага адзінства. Перш за усё гэта Маравія і Іалессе. Агульнапрызнанай з пункту погляду усіх сфер чалавечага сацыягенезу матэрыяльная культура, звьічаі і абрады, фальклор і г. д.) з’я^ляецца таражытнасць кожнай з гэтых мікразон славянскага свету, узятых паасобку. ахаванню архаічньїх рысау снрыяла цяжкадаступнасць абедзвюх мікразон, іх воеасаблівая геамарфалагічная ізаляванасць. Мы мяркуем, што гзтая сігуацьія обра стасуецца з “тэорыяй халадзільніка” В.Кіпарскага, паводле якой пэуныя гтра- ці экстр алінпіістьічньїя фактары могуць абумоуліваць захаванне рхаічнага субстрату нейкай (пра)мовы (часта толькі на асобных яе узроунях) у ■шіьім моуным асяроддзі, ствараючьг своеасаблівьі “халадзільнік”, які не

Czambel S. Slovenska re£ a jej micsto v rodine slovanskych jazykov. - Turi. Sv. Martin: Matica ovenski, 1906. - S. 39.

Цыхун Г.А. Беларуска-паулнбваславянскія лексічньїя сувязі: Некаторыя праблемы і винікі// еларуская лінгвістика. - 1974. - Вып. 5. - С. 41-51.

Трубецкой Н.С. Возникнавение обіезападносяавянских особенностей а области энсонантизма // Н.С. Трубецкой. Избранные труды по филологии, - М.: Прогресс, 1987. - С. )5.

дазваляе актыуна узаемауплываць і змешвацца тэрытарыяльна суседзячым моуным з’явам18. Паколькі Маравія і Палессе знаходзяцца у асяродцзі роднасных моу, да таго ж размешчаны у цэнтральнай зоне Славіі, праз якую праходзілі усе буйныя інавацьіі, то захаванне там рздкіх архаізмау цапкам мэтазгодна тлумачыць “замарожанасцю” моунага развіцця у гэтых мікразонах, вьнсліканай іх этнамоунай ізаляванасцю (у прыв., у адносінах да усходняга Палесся сцвярджаецца захаванне такой ізаляванасці доугі час пасля яго засялення славянамі, г. зн. пасля VIII ст. н. э.19). Сучасныя даследаванні паказалі, што захаванню архаічнай лексікі і семантьікі на усходнім Палессі у значнай ступені паспрыяу іншамоуньї (балтьшскі) субстрат20. Такім чынам, мы можам асобна вылучыць групу архаічньїх марауст-палескіх ізаглос ( далей падаєм тодькі беларускую рэпрэзентацыю):

1) наяунасць дыфтонгау іє, уо;

2) пеяратыунае найменне жанчыны бабина;

3) назва нутранога сала аточыны;

4) назва гары на хаце.

Як марауска-заходнебеларускую (не палескую) рэдкую паралель можна разглядаць таксама функцыянаванне канчаткау -ой (-ей) у давальным (і месным) склоне адзіночнага ліку назоунікау.

Акрамя таго, у межах прааналізаванага матэрыялу выразна вылучаецца і група палеска-заходнеславянскіх ізаглос:

1) назва кажана шкурацянаямуш;

2) назва сельскагаспадарчай пабудовы колешня;

3) назва скошанага лугу кошанка (словаутваральная паралель);

4) дзеяслоу звергнуць ’дачасна аххяліцца (пра карову)’;

5) назва матыля перапёлка;

6) назва столі повал(а);

7) назва гары верх, вьшкі, ,

з якіх архаічньїмі з’яуяяюцца толькі шкурацяная муш, колешня, перапёлка, повал(а) і вьткі.

Расійская даследчыца міжславянскіх сувязей Г.П.Клепікава неаднаразова звяртала увагу на тое, што спатрзбіліся дзесяцігодцзі напружаных намаганняу многіх даследчыкау па лексікалагічнаму і лінгвагеаграфічнаму абследаванню дыялектнай лексікі усіх славянскіх моу, каб узніклі аб’ектыуныя падставы для пераходу ад у пзунай ступені выпадковых канстатацый лексіка-семантьічньїх сыходжанняу паміж разнастайньїмі (мікра)зонамі славянскага моунага свету да

18 Kiparsky Valentin. Gibt es ein finnougrisches Substrat im Slavischen? // Annales Acaderaiae Scientiarum Fennicae. - Ser. В. - T. 153, No. 4. - Helsinki, 1969. - S. 18-27.

19 Лексіка Палесся у прасторы і часе. / Вештарт Г., Выгонная Л., Лучыц-Федарэц I., Мартына}? В. -Мн.: Навука і тзхніка, 1971. - С. 197.

30 Тамсама.

роб сістзмагьічнага вывучэння і каталагізавання з’яу лексіка-семантьічнага іралелізму і да пастаноукі заданы іх тьіпалагічнай інтзрпрзтацьіі21. Таму цяпер, б вьграшыць гзтую задачу найбольш грунтоуна, ітатрзбна прьі пабудове іпалогіі лексіка-семантьічньгх карэспандэнцый у межах усёй сучаснай Славіі, і тым ліку карэснаидэнцый, арыентаваных на пэуную мікразону, улічвань па ,'ншай меры гры прынцыпы:

1) Выключна сінхронньї узровепь разгляду і апісання ізаглос і арзалау, мдстауляючых адпаведныя паралелі. Гэтапрадугледжвае:

а) выкарыстанне у першую чаргу тых дыялектных матэрыялау, якія зафіксаваньї на працягу нрьіблізна 40 - 50 гадоу;

б) увядзенне псгорыка-этымалапчных экскурсау толькі дзеля ідзнтьіфікацьіі сукупнасці даследуемых лексем.

2) Вывучэнне асобных мікразон перш за усё на дыялектным узроуні, што яуляецца найбольш эфектыуным у плане выяулення як “глабальных”, ■ульнаславянскіх сыходжанняу, так і сепаратных ізаглос (мікраізаглос). Даныя діасньїх літаратурньгх моу належаць да цалкам іншага узроуню і могуць лкарыстоувацца толькі у якасці дадатковага ілюстрадьшнага матэрыялу.

3) Паслядоунасць пашырэння прасторы, на якой супастауляюцца лялектаыя факты:

а) зыходным пунктам з’яуляецца апісанне вывучаемай з’явы у яе мікразоне і у неиасрэдна мяжуючых з ёю і аворках;

б) ізагласаванне у межах адпаведнай моунай трупы;

в) ізагласаванне у маштабах усёй Славіі.

На цяперашняй стадьіі вьівучанасці славянскага дыялектнага ландшафту е трзба фарсіраваць фармуляванне агульпай тзорьіі, мзтаи якой з'яуляецца ітзрпрзтацьія наяунага корпусу ізаглос, а наадварот, лепш павялічваць адзейнасць і колькасць (магчыма, да некалькіх сотняу ці нават тысяч) гэтых аглос, як слушна зауважыла Г.Клепікава22. На карысць такога падыходу зворыць вельмі паказальнае адрозненне у ацзнцы ужо вывучаных ізаглос і срспектыу работы у гэтым кірунку. Прыгадаем тут вьїказвашіе А.М.Трубачова цносна карпацка-палескага поясу ізаглос: "Концепции, вроде карпатско-олесского пояса диалектных изоглосс, захватывают воображение своей гротгостью, однако они ... просто тонут в той праславянской сложности,

„ _ ,.23

оторую дают сплошные ряды древних схождении славянской лексики .

Клепикова Г.П. Лексика родопских говоров и проблемы типологии южнославянско-евернославянских параллелей // Исследавания по славянской диалектологии. - Вып. 2: Эжнославянские диалекты. - М.; Наука, 1993. - С. 240.

: Тамсама. - С. 241.

1 Трубачёв О.Н. Ранние славянские этнонимы - свидетели миграции славян // Вопросы зыкознания. - 1974. - К»6. - С. 64.

Наша даследаванне, праведзенае на аснове не адной толькі лексікі, але лінгвістьічньїх фактау усіх моуных узроуняу, дазваляе зрабіць выснову а( колітнім існаванні пзунай моунай еднасці праславянскіх дыялектау ужо пас лі набыцця імі адрознівальньїх заходніх, усходніх і пауднёвых рысау пера/ канчатковым распадам славянскага моунага адзінства, прычым можн; ецвярджаць, што у ролі апошняга агульнаславянскага моунага цэнтра выступал: тэрыхорыя сучаснай Сярэдняй Славакіі разам з Маравіяй (марауска' сярэднеславацкая зона). Гэта цалкам адпавядае вьшікам славістьічіш? даследаванняу XX ст. Грунтоунае даследаванне сярзднеславацкіх гавораї лінгвістамі розных краін вьіявіла у іх шэраг рысау, якія маюць відавочную сувязі з яскравьімі паудневаславянскімі інавацьіямі познепраславянскага перыяду і ) той жа час выразныя заходнеславянскія асаблівасці і шэраг паралелей : усходнеславянскім моуным матэрыялам, што і дало нам падставу гаварыць а£ магчымай наяунасці зоны апошняга славянскага адзінства перад канчатковым распадам праславянскага кантынууму і аб размяшчзнні гэтай зоны менавіта ш тзрьггорьіі сучаснай Сярэдняй Славакіі. Гэта стасуецца з тэорыяй прарадзімь: славян, паводле якой славяне ужо у перыяд знаходжання на сваей “пашыранай’ прарадзіме паміж Одрай і сярзднім Дняпром (каля VII ст. н. э.) падзяляліся не

. 24 • « ч

дзве групы: усходнюю і заходнюю , паколькі, па-першае, наяунасць пзуньи адрознівальньїх прыкмет яшчэ не азначае разрыву кантактау, а па-другое, мь; гаворым пра усходнеславянска-заходнеславянскі моуны дзнтр з арзальнагг пункту погляду, што зусім не азначае зтнамоуную еднасць. Нагадаєм, штс арзальны падзел можа не супадаць (і часцей за усё не супадае) : адміністрацьшна-тзрьітарьіяльльїм і дыялектным падзелам моуных тзрыторый.

Вьінікі нашага даследавання пацвярджаюць вышзйпрыведзеную гіпотззу Акрамя таго, яны відавочна дзманструюць розніцу у тзмпах і напрамкал распаусюджання разгледжаных з’яу, што можа быць прыметай блізкага распад) моунага адзінства25. А гэта найлепшым чынам пацвярджае нашыя меркаванні аб наяунасці апошняга усходнеславянска-заходнеславянскага адзінства.

Такім чынам, моуна-гістарьічньї аналіз і арзальная інтзрпрзтацьи даследуемага комплексу беларуска-славацкіх ізаглос на розных узроунях мовы пацвердзілі наступныя тзарэтычныя палажзнні:

1) Беларускія моуныя тзрьіторьіі належаць да цэнтральнай зоны > арэальным падзеле Славіі. Гэта пацвярджаецца наяунасцю вялікай колькасці сепаратных сыходжанняу беларускай мовы з несуседнімі заходнеславянскімі (перш за усё славацкай) [гл. п. 2 у спісе публікацьій па дьісертацьіі], належачьімі

24 Stieber Z. W sprawie pierwotnego podziafu dialektalnego j?zyka prastowiariskiego // Z. Stieber Swiat j?zykowy Sfowian. - Warszawa: PWN, 1974. - S. 90-94.

25 Трубецкой H.C. Возникновение общезападнославянских особенностей в области консонантизма И Н.С.Трубецкой. Избранные труды по филологии. - М.: Прогресс, 1987. - С 195.

за цэнтра Славіі (чым большая колькасць праславянскіх інавацьшньїх з’яу шязвае пэуную сучасную мову з усімі астатнімі славянскімі мовамі, тым бліжзй і а цэнтра праславянскай арэальнай структуры лакалізавауся адпавядаючы ей дыём26). [1; 3:4; 51

2) Захаванасць надобных архаічньїх з’яу на такіх дыстантных лзнтральнаславянскіх тэрыторыях (мікразонах), як Маравія і Палессе, вьіклікана моунай кансерватыунасцю гэтых мікразон, якая абумоуліваецца зкстралінгвістьїчньші фактарамі. [3; 5]

3) Агульнаснь моуных з’яу непаралельнага утварэння на заходняй і пауночна-усходняй усіфаінах цэнтральнай зоны Славіі адлюстроувае былую прыналежнасць г-н ых тэрыторый да адзітіага цэнтра познепраславянскай зпохі. [1; 3; 5]

4) У познепраславянскую эпоху, пасля тэрытарыяльнага аддзялення пауднёвых славян і пасля таго, як заходне- і усходнесяавянская моуныя групы ужо набьші адрознівальньїя рысы, пэуны час існавау заходнеславянска-усходнеславянскі арэальны цэнтр, у якім адбьіваліся сунольныя для абедзвюх груп працэсы. [5]

Гэтую працу мы разглядаем як першую ступень маштабнага арэальнага даследавання цэнтральнаславянскай зоны, якое патрабуе працягу і паглыблення з

акцэнтам на асобныя узроуні мовы.

Асноупыя палажзіші дьісертацьіі адлюстраваны у насгупных публікацьіях:

1. Юсялёва Н.Б. Беларуска-славацкія лексічньїя сувязі у арзалагічньїм аспекце // Веснік БДУ. Серыя 4. Філалогія. Журналістика. Педагогіка. Псіхалогія. -1996.-№ 2.-С. 68-71.

2. Кісялсва Н.Б. З гісторьіі беларуска-славацкіх моуных сувязей // Біауіса Біоуаса. -1997. - Кошшк 32, № 1. - С. 53-57.

3. Юсялёва Н.Б. Праблемы арзальна-тьшалагічнага даследавання беларуска-славацкіх лсксічньїх сувязей // Беларуская лінгвістьїка. - 1997. - Вып. 47. - С. 84-89.

4. Кісялева Н.Б. Тры беларуска-польска-славацкія ізалексьі у святле славянскай арзалогіі // Вестник МГЛУ. - 1997. - № 2. - С. 140-142.

5. Кісялева Н.Б. Метадалогія даследавання арэальных беларуска-іншаславянскіх

сувязей і цзнгральнаславянская моуная зона // Беларуская лінгвістьїка. - 2000.

- Вып. 49. - С. 53-60.

6. Кісялсва Н. АІЬагшЬепіса Біоуаса // Кантакты і дьіялогі. - 2000. №3. - С. 20-22.

26Цыхун Г.А. Арэальная структура праславяншчыны // РгакІоіУІапвгсгугпа і }е'] гограё: Матегіаіу копїегепсіі. - Warsгawa: Епег§еіа, 1998. - Б. 76.

РЭЗЮМЭ К1СЯЛЁВА НАТАЛЛЯ БАРЫСАУНА АРЭАЛЬНЫЯ УЗАЕМАСУВЯЗІ СЛАВЯНСКІХ МОУ ЦЭНТРАЛЬНАЙ ЗОНЫ

архаізм, арэал, арэальная тьіпалогія, генетычны, дыстантны, дыялект, зона ізаглоса, інавацьія, ірадьіяцьія, лексема, макраарэал, мікразона, моунь кантынуум (моуная супольнасць), перыферыя, пучок ізаглос, цэнтр.

Аб’ектам даследавання з’яуляецца корпус такіх моуных з’яу, які) адначасова: 1) звязваюць беларускую і славацкую мовы; 2) не з’яуляюцц! агульнаславянскімі ці(і) не атаясамліваюцца з характзрньїмі праславянскім з’явамі; 3) належаць да цэнтральнаславянскай арэальнай зоны, аднак могуці заходзіць на іншьія славянскія тэрыторьп. Паколькі літаратурная мова не має выразнай арэальнай характарьістьікі, даследаванне праводзілася выключна н£ дыялектным матэрыяле з арэальнай інтзрпрзтацьіяй здабытых фактау.

Прадмет даследавання - агульныя моуныя з’явы, зафіксаваньїя 5 гаворках цэнтральнаславянскай арэальнай зоны на розных узроунях мовы ар фанетьікі да марфалогіі. Мэта работы - вьісветліць арэальна-генетычныя і арэальна-тыпалапчныя моуныя адносіньї паміж продкамі славакау і беларусау у перыяд, што папярзднічау складванню моунага малюнка сучаснай Славіі, у рамках якой абодва гэтыя народы належаць да т.зв. цэнтральнай зоны. Асноуны метад даследавання - арэальна-тыпалагичны. Арэальная штэрпрэтацыя даследуемых з’яу робіцца на падставе сучаснай методьікі (М.А.Барадзіна), пабудаванай на базе тэарэтычных даследаванняу па арзалогіі (“нормы арэалау” М. Барталі, працы Ж.Сега, П.Гардзета, М.Барадзіной і інш.).

Прыналежнасць беларускіх моуных тэрыторый да цэнтральнай зоны у арэальным падзеле Славіі пацвярджаецца наяунасцю вялікай колькасці неагульнаславянскіх сыходжанняу беларускай мовы з несуседнімі заходнеславянскімі (перш за усё славацкай), якія бясспрзчна належаць да цэнтра Славіі.

Найбольш архаічньїя ізаглосьі аб’ядноуваюць дыстантныя ускраіньї цэнтральнай зоны, у прьіватнасці, Маравію і Палессе.

Агульнасць моуных з’яу непаралельнага утварэння на заходняй і пауночна-усходняй ускраінах цэнтральнай зоны Славіі адлюстроувае былую прыналежнасць гэтых тэрыторый да адзінага арэальнага цэнтра познепраславянскай зпохі, у якім адбьіваліся супольныя для абедзвюх груп працэсы.

РЕЗЮМЕ КИСЕЛЁВА НАТАЛЬЯ БОРИСОВНА АРЕАЛЬНЫЕ ВЗАИМОСВЯЗИ СЛАВЯНСКИХ ЯЗЫКОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ ЗОНЫ

архаизм, ареал, ареальная типология, генетический, диалект, дистантный, зона, изоглосса, инновация, иррадиация, лексема, микроареал, микрозона, периферия, пучок изоглосс, центр, языковой континуум (языковое единство)

Объектом исследования является корпус языковых фактов центральнославянской ареальной зоны, которые одновременно: 1) связывают белорусский и словацкий языки (дистантные славянские территории в пределах центральной зоны); 2.) не являются общеславянскими и(или) не отождествляются с характерными праславянскими явлениями; 3) относятся к центральнославянской ареальной зоне, однако могут заходить и на другие славянские территории. ■

Предмет исследования - общие (подобные) явления в говорах центральнославянской ареальной зоны на разных языковых уровнях от фонетики до морфологии. Цель работы - выяснить ареально-генетические и ареально-тшюлогическис языковые отношения между предками словаков и белорусов в период, предшествовавший складыванию языковой картины современной Славии, в пределах которой оба эти народа принадлежат к н. н. центральной зоне. Основной метод исследования - ареально-типологический. Ареальная интерпретация исследуемых явлений производится на основании современной методики (М.А.Бородина), разработанной на базе теоретических трудов по типологии ареалов (“нормы ареалов М.Бартоли, работы Ж.Сега, П.Гардегга, М. Бородиной и др.).

Принадлежность белорусских языковых территорий к центральной зоне в ареальном членении Славии подтверждается наличием значительного числа необщеславянских схождений белорусского языка с несоседними западнославянскими (прежде всего словацким), которые бесспорно принадлежат к центру Славии.

Наиболее архаические изоглоссы объединяют дистантные окраины центральной зоны, в частности, Моравию и Полесье.

Общность языковых явлений непараллельного образования на западной и северо-восточной окраинах центральной зоны Славии отражает былую принадлежность этих территорий к единому ареальному центру позднепраславянской эпохи, в котором происходили общие для обеих трупп процессы.

SUMMARY NATALIA B. KISSELOVA THE ARIAL CONNECTIONS OF THE SLAVONIC LANGUAGES BELONGED TO THE CENTRAL ZONE

archaizm, areal, areal typology, centre, cluster of isoglosses, dialect, distant, genetic, isogloss, innovation, irradiation, language continuum (language community), lexeme, macroareal, microzone, perifery, zone.

This research deals with the specific features that unite some distant Slavonic languages within the Central Slavonic Areal Zone, primarily Belarusian and Slovak languages. Only non-common Slavonic features are taken into account; these features may characterize also neighbouring, non-central Slavonic territories. The main aim of this research is to introduce the arial-genetic and areal-typological language connections between the ancestors of the Slovak and Belarusian peoples in the period of time that preceded to composing of the modem Slavonic language distribution.

A common (similar) language facts from the dialects of the Central Slavonic Areal Zone taken at the different language levels from the phonetics to the morphology form the subject of this research. The arial typological method is used as basic. The author uses the modem methodology (by M.A. Borodina) based on theoretical works of M. Bartoli, G. Seguy, P. Gardett etc. for the interpretation of the present facts.

The Belarusian language territories belong to the Central Slavonic Areal Zone. It is confirmed by numerous non-common Slavonic parallels in Belarusian and the non-neighbouring Western Slavonic languages (primarily Slovak) that are surely belonged to the Central Zone.

The most archaic isoglosses unite the distant parts of the Central Zone, in particular Moravia and Polesie.

The similarity of the non-parallel in their development facts in the distant Western and North-Eastern parts of the Central Slavonic Zone is the result of a former appurtenance of these territories to the common areal centre of the late Pre-Slavonic epoch, in which common for both groups language processes had place.