автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Башкирские тамги и их названия

Текст диссертации на тему "Башкирские тамги и их названия"

БАШКОРТ ДЭУЛЭТ ПЕДАГОГИЯ УНИВЕРСИТЕТЫ

"кулъя^ма хокугында

ТОЛОМБАЕВ Вадим Зэйнулла улы

БАЛЙСОРТ ТАМГАЛАРЫ ЬЭМ ТАМГА АТАМАЛАРЫ (ЛИНГВИСТИК ТИКШЕРЕНЕУ)

Специальность 10.02.02 — РФ халыктары телдэре

(башкорт теле)

Филология фэндэре кандидаты галми дэрэжэИенэ ДИССЕРТАЦИЯ

ГИЛМИ ЕТЭКСЕ11Е -

филология фэндэре докторы, профессор, Халык-ара терки академияЬы академигы Р.Х. Халикова

Эфе - 2001

БАШКИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ТУЛУМБАЕВ Вадим Зайнуллович

БАШКИРСКИЕ ТАМГИ И ИХ НАЗВАНИЯ (ЛИНГВИСТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ)

Специальность 10.02.02 — языки народов РФ (башкирский язык)

ДИССЕРТАЦИЯ на соискание ученой степени кандидата филологических наук

НАУЧНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ -

доктор филологических наук, профессор, академик Международной тюркской академии Р.Х. Халикова

Уфа - 2001

ЙеКМЭТКЕЬЕ

Инеш 4

I булек. Башкорт тамгалары: барлыкка килеуе, удеше,

кулланылышы

§ 1. TaMFa тураИында дейем тешенсэ . . . .14

§ 2. Башкорт тамталарыньщ барлыкка килеуе . 17

§ 3. Башкорт тамталарыньщ кулланылышы . . 23

§ 4. Тамталар 1юм я^ма.........26

§ 5. Тамталар höM орнамент.......33

II булек. Тамга Иэм семиотика.........38

§ 1. Билдэ теория1ш..........41

§ 2. Тамганыц билдэлэр системаЬындагы

урыны.............46

1. Тамта — билдэ..........46

2. Тамта система1шньщ семантикаИы ... 52

3. Тамга системаИннын, прагм атикаИы . . .55

III булек. Башкорт телендэ тамга атамалары

§ 1. TaMFa атамаларыньщ структур тер^эре Ьэм

яИалышы............61

§ 2. Башкорт тамга атамаларыньщ лексик-

тематик классификация1ш......71

§ 3. Килеп сыгышы ягынан башкорт тамга

атамаларыньщ составы........105

JtibiFbiMTa.................117

ТСулланылган э^эбиэт исемлеге..........122

Кушымта.................135

ИНЕШ

Тамга башкорт ырыу-кэбилэ ойошмаларында узенсэлекле атрибут булып торган. Ул магик ышаныу, культ менэн бэйле изге символдан алып ырыу танытмаИы, шэхси юридик билдэгэ тиклем эволюция этаптары кисергэн, халык менэн бер катар о^он тарихи юл уткэн. Ошо йэшэйеш дэуерендэ халыкка хе^мэт итеп, быуындан быуынга баЬалап беткеИез киммэтле комарткы булып тапшырыла килгэн. Шуга курэ лэ халык тарихын, этнографияИын ейрэнеуселэр бик йыш был комарткыга мерэ-жэгэт итэ. Сенки тамгаларзыц сыгышын тикшергэндэ, Ьюр анык осракта ниндэй максатта фай^аланыуын анализлаган сакта ырыу те^елешен, тернарен, ижтимаги менэсэбэттэр кимэлен, халыктьщ бер урындан икенсе ергэ кусеу, этнос у^енсэлектэрен билдэлэргэ була. Был йеИаттан тамгалар XIX быуат баштарында ук и1ти-барга алынган булган. Иц тэугелэрзэн, мэдэлэн, А.Н. Левшин-дыц 1832 йылда сыккан1, И. Казанцевтьщ 1866, 1867 йылдарза бадылып сыккан2 хе^мэттэрен курЬэтеп утергэ мемкин. Башкорт-тарзыц, кыргы^-кайсактар^ын, тарихына арналган был хе^мэттэр-ЗЭ эйтеп уткэн халыктарзын, тамгалары булыуы, уларзьщ Сын,-гы^-хан тарафынан бирелеуе хакында билдэлэнеп утелэ.

Тамгаларга айырым игтибар П.П. Ефименко тарафынан буленэ. Ул Рэсэй^ен, Архангель губернакында йэшэгэн урыд крэд-

1 Левшин А.Н. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - СПб., 1832.

2 Казанцев И. Описание башкирцев. — СПб., 1866; Описание киргиз-кайсак. - СПб., 1867.

тиэндэренец, лопарь, карел, самоед халыктарыньщ тамгаларын ейрэнэ, тамхаларзыц урешендэ эволюцион осор^ары билдэлэй. Уныц фекеренсэ, удештец беренсе осоронда тамгалар был ха-лыктар табьютан йэнлек, терле предмет Ьурэттэренэн торган. Эволюцияньщ икенсе осоронда тамгаларзагы йэнлек Ьурэттэре тешеп кала 1юм улар урынына терле тормош-кенкуреш пред-меттары едтенлек ала. бсенсе осор^а бер ниндэй мэгэнэгэ эйэ булмаган шартлы тамгалар урын anha, эволюцияньщ hyh,Fbi стадияЬында иИэ тамгалар хужаньщ инициялдарынан гына торган1.

Рэсэй халыктары тамгаларын ейрэнеугэ шулай ук Е.Т. Соловьев уценен, хе^мэтен багышлай2. Ул урыд, сыуаш, сирмеш (черемис), лопарь, карел халыктары тамгаларын 6ep-6epehe ме-нэн, öopohfo алфавит хэрефтэре, боронго Мысыр (Египет) иероглифтары менэн сагыштыра, тышкы куренеше буйынса улар^ьщ бэйлэнеше, у^лэштереу мемкинлеге булыуы тураИында фекер йеретэ. Урыд гербтарын, мисэттэрен анализлай, уларзын, тамгаларзан барлыкка килеу мемкинлеген билдэлэп китэ.

Тамгалар^ы ейрэнеугэ H.A. Аристов зур елеш индерэ3. ICbipFbiß-кайсактар^ьщ (ка^актар^ьщ) этнографияИына багышлаган был хезмэтендэ автор ка^актар^ын, тамгаларын, орандарын тепле

1 Ефименко П.П. Юридические знаки // Журнал Министерства народного просвещения. - СПб., 1874. Т. CLXXV.

2 Соловьев Е.Т. О тамгах или знаках собственности на некоторых предметах древнего быта. Знаки собственности в России: Археологический очерк. — Казань, 1885.

3 Аристов H.A. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и кара-киргизов на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях и начинающихся антропологических исследований // Живая старина. Вып. III, IV — 1894; Отд. изд. - СПб., 1895.

тикшерэ 1юм уларга кагылышлы кы^ыклы фекер^эр эйтеп утэ. Мэдэлэн, ул, беренсе булып, терки халыктары тамгалары менэн Орхон-Йэнэсэй я^маИы хэрефтэренен; окшаш булыуы тураИында белдерэ.

Ю.Б. Симченконын, Себер халыктары тамгаларына арнал-ган «XVII быуат Себер халыктарыныц тамгалары» тигэн кита-бын игшбарЬыз калдырыу мемкин тугел, сенки был — бер^эн-бер монографик хе^мэт. Автор XVII быуатка караган терле архив документтарындагы тамгалар едтендэ тикшеренеу уткэрэ. Кенбайыш 1шм Кенсыгыш Себер, Байкал аръягы райондарында йэшэгэн вогул (манси), остяк (ханты), самоед, тунгус, бурят, якут халыктары тамгаларыныц кулланылыу, удеш закондарын анализлай, ошонан сыгып, был халыктарзьщ уз-ара менэсэбэте, миграцияИы, этник узенсэлектэре хакында фекер йеретэ1.

Быларзан тыш, тагы ла Г.И. Карповтыц2 Иэм Б.О. Долгих-тын;3 тамгалар хакындагы мэкэлэлэрен эйтеп утеу урынлы булыр.

Башкорт тамгаларын ейрэнеугэ беренсе а^ымды Д.Н. Соколов яИай. Ул, Ырымбур гилми архив комиссияЬы агзаИы буларак, Берйэн, ТСыпсак, Туцгэуер, Тамъян, Удэргэн ырыузары араИында йереп, бик куп тамгалар йыйган. Улар^ын, формаЬы буйынса узгэрешен тикшереп, теп ырыу тамгаИын билдэлэргэ тырышкан. Башка халык тамгалары менэн сагыштырып, башкорт ырыу-Зарыньщ этник те^елеше хакында тепле фекер^эр килтергэн.

1 Симченко Ю.Б. Тамги народов Сибири XVII века. - М., 1965.

2 Карпов Г.И. Тагма (Родовые знаки у туркмен) // Туркменоведение. — 1929.-№ 8-9; Родовые знаки у туркмен // Известия Туркменского филиала АН СССР.- 1845.-№3-4.

3 Долгих Б.О. Тамги нганасанов и энцов // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - Вып. XXVII. - М., 1957

XX быуат башында ук я^ылган был хе^мэт хэ^ерге кендэ лэ бик киммэтле сыганак булып тора1.

Сэгат Мирасовтьщ 1926 йылда бадылып сыккан «Кешелэр-Зен тэуге мэ^эниэте (тел, Иан, тамга, я^ыу Ьэм элифбалар тыуыуы)» исемле бэлэкэй генэ китабы ла зур эИэмиэткэ эйэ2. Был гэрэп графикаЬы менэн я^ылган китапта автор, Н.А. Аристов, П.М. Мелиоранский, В. Томсен кеуек галим-тюркологтар-Зын, фекерзэренэ таянып, Орхон-Йэнэсэй алфавитынын терки-зэр^э Иэм монголдарза Иуцгы осорзарга тиьслем йэшэп килгэн тамгаларзан удешкэн тигэн фекер уткэрэ.

Галим рун я^ыу^ары менэн башкорт Иэм башка кенсыгыш халыктарыньщ тамгалары ара11ындагы бэйлэнешкэ уз карашын белдерэ Иэм, боронго терки алфавитында 37 хэреф булып, шу-ларзан 17 хэрефтен, башкорт тамгалары на тап килеуен билдэлэй.

Башкорт тамгаларын ейрэнеугэ беззен, дэуерзэ тарихсы-эт-нограф Р.Г. Кузеев зур елеш индерзе. Башкорт халкыныц ки-леп сыгышын, тарихын ейрэнеугэ ул, тарихи комарткы буларак, тамгаларзы кин куллана3.

Шулай ук бегенге кендэ археолог Р.Б. Эхмэровтыц башкорт тамгаларын Ьэм этнонимдарын ейрэнеугэ арналган хезмэте эЬэмиэтле4. Был хезмэт — Башкортостанда табылган кая-таштар-Зап>1 Иэм башка археологик комарткыларзагы бик куп терле

1 Соколов Д.Н. О башкирских тамгах. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. - Вып. XIII. — Оренбург, 1904.

2 Мирасов С. Кешелэрзен, тэуге мэ?эниэте (тел, Ьан, тамга, я?ыу Иэм элифбалар тыуыуы). — бфе, 1926.

3 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. — М., 1974; Очерки исторической этнографии башкир. — Уфа, 1957; Тамги на надмогильных памятниках башкирских кладбищ. В кн.: «Бирюковские чтения». Изд. 4-е. -Челябинск, 1977.

4Ахмеров Р.Б. Наскальные знаки и этнонимы башкир. - Уфа, 1994.

биддэлэр, тамгалар, Иуроттар едтендэ тикшеренеу ЬеземтаЬе. Тамгалар ярзамында ул боронто башкорт ырыузарыныц йэшэу урынын, уз-ара бэйлэнешен, матди Иэм рухи мэзэниэтен ейрэн-гэн Иэм башка куп терле проблемалар едтендэ эшлэгэн. Тамга-ларзьщ килеп сыгышына кашлышлы тепле фекерзэр килтергэн.

Ошолар менэн тамгаларзы тикшереугэ арналган хезмэттэр сиклэнэ. Куренеп тороуынса, был хезмэттэр халыктарзыц тари-хын, этнографияИын ейрэнеугэ багышланган. Тамгалар тик та-рихи кузлектэн сыгып иггибарга алынган Иэм халык тарихын, этнография1шн ейрэнеугэ ярзамсы сытанак буларак кына файза-ланылган. Монографик планда башкорт тамгалары бетенлэй тикшерелмэгэн. Тамгаларзыц атамалары ла булыуы, кызганыска карты, галимдар тарафынан тик билдэлэнеп кенэ утелэ. Улар бер ниндэй зэ тикшеренеугэ йэлеп ителмэгэн. Тамга атамалары, 1шс шикЬез, иггибарга алынырга тейеш.

Тамга атамаларын уз эсенэ алган лексик катлам, безгэ билдэле булыуынса, башкорт халкыныц тормошо, кенкуреше, кэсебе менэн бэйле терле предмет, корал, королмалар исемдэ-ренэн тора, 1юм улар этник, мэзэни, тел процестары тураИында информация Иаклай. Был тер лексика Ьузлек составынын, ин, хэрэкэтсэн елешенэ карай, сенки йэмгиэттэге узгэрештэр иц тэузэ йэм аныгырак тормош-кенкуреш лексикаИыныц семантик удешендэ сагыла. Шуга курэ был лексик катлам тел менэн бетенлэй бэйле булмаган факторзарзы тикшергэндэ лэ мейим эИэ-миэткэ эйэ. Был лингвистик тикшеренеузэр нигезендэ билдэле тарихи осорзон, иктисади-мэзэни торошон асыкларга мемкин. «Материаль культура терминдары, билдэле булыуынса, кеше эш-мэкэрлегенец теп йунэлешен — материаль байлык етештереузе

сагылдыра. Шуга курэ лэ уны тикшереу халык тарихын ейрэнеу есен меЬшм эИзмиэткэ эйэ», — тип я?а тел белгесе P.F. Эхмэт-йэнов1. Э K.M. Мусаев лексиканы ейрэнеузен эЬэмиэтен былай тип билдэлэй: «Терки халыктарыньщ уткэне тураИындагы тарихи белешмэлэр бик аз йэки бетенлэй булмаган сакта, лексика ха-лыктыц я^ма э^эбиэткэ тиклемге булган дэуерзэге боронго йэшэу урындары, кенкуреш шарттары тураИында бай мэглумэт бирэ ала»2.

Бынан тыш, тамга атамаларын ейрэнеу башкорт теленен боронго лексик катламдары берэмектэренец лексик-семантик, структур удеше тураИында ла меЬим материал бирэ ала. Тимэк, башкорт тамгалары атамаларын тикшереу халык тарихын Иэм этнографияИын ейрэнеуселэр есен генэ тугел, телде ейрэнеусе-лэр есен дэ берзэй эЬэмиэтле.

Гемумэн, Иайланган теманыц актуаллеге бэхэсИез, сенки башкорт тамгаларын, тамга атамаларын йыйыу, ударны система-га Иалыу, фэнни нигеззэ тепле Ьэм терле яклы тикшереу башкорт халкыньщ тарихы, этнографияИы, башкорт я?ма теленен тыуыуы, уныц ерлеге, башкорт теленен кэр^эш Ьэм кэрзэш булмаган телдэргэ менэсэбэте, терки, шул идэптэн башкорт халкыньщ, я^маИы кеуек дейем пландагы актуаль проблемаларзы хэл итеузэ э Намнете гэйэт зур буласак тип радларга мемкин.

Лингвистик аспекттан сыгып, башкорт тамгаларын Ьэм тамга атамаларын мемкин тиклем тулы, тэрэн Ьэм терле яклы

1 Ахметьянов Р.Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков (Фонетика и лексика). - М., 1978. - 170-се бит.

2 Мусаев K.M. Лексикология тюркских языков. - М., 1984. - 11-се бит.

фэнни анализга йэлеп итеу был диссертацион эштен, теп максаты булып тора. Ошо максаттан сыгып, тубэндэге конкрет мэсьэлэлэр куйыла:

— башкорт тамга Ьэм тамга атамаларын йыйыу, билдэле бер системага Иалыу;

— башкорт тамгаларыньщ тэбигэтен асыклау, Иурэтлэу;

— тамгалар^ы семиотик анализга йэлеп итеу, йэгни тамга-лар^ьщ билдэ системаИын Иурэтлэу;

— тамга атамаларынын, номинация принциптарын асыклау;

— башкорт тамга атамаларынын; теп лексик-тематик тер-кемдэрен асыклау, классификациялау;

— тамга атамаларынын; тезе лещ узенсэлектэрен билдэлэу;

— килеп сыгышы ягынан тамга атамаларынын, составын асыклау Ь.б.

Был хе^мэттэ башкорт тел гилемендэ генэ тугел, э тюрколо-гияла Иэм дейем тел гилемендэ беренсе тапкыр тамга Ьэм тамга атамалары семиотик Иэм лингвистик аспектта системалы анализга йэлеп ителде. Тамганьщ билдэ системаЬы элементтары асыкланды, улар араИындагы менэсэбэттэр анализланды, тамганын семантик Иэм прагматик узенсэлектэре билдэлэнде.

Башкорт тамга атамалары йыйылды, классификацияланды. Атамалар^ьщ Иэр лексик-семантик теркеме есен характерлы булган теп билдэлэр асыкланды. Номинация принциптары билдэлэнде, килеп сыгышы ягынан тамга атамаларыньщ составы тикшерелде. Был лексик берэмектэрзец структур узенсэлектэре ентекле ейрэнелде.

Тикшеренеугэ йэлеп ителгэн материал телгэ окшаш система-лы-структур куренеш буларак карала. Был системаны анализлау, бер яктан, уньщ состав елештэрен, улар араЬындагы менэсэбэттэр-асыкларга мемкинлек бирИэ, икенсе яктан, уны бер бетен итеп куз алдына бадтыра.

Был йэ1гэттэн, теоретик нигез итеп, хэ^ерге лингвистика, семиотика Ьэм этнография елкэлэрендэге ка^аныштар, был елкэлэр-?эге проблемаларга арналган лингвистик, семиотик, тарихи Ьэм этнографик характерны фэнни хе^мэттэр алынды, сенки тамга Иэм тамга атамалары едтендэ тикшеренеу комплекслы караш талап итэ.

Семиотикага кагьтышлы мэсьэлэлэр билдэлэрзе ейрэнеусе фэн-гэ, йэгни семиотикага нигез Ьалыусы, уньщ йунэлешен билдэлэусе Ф. де Соссюрзьщ, билдэ теорияИын формалаштырыусы Ч. Мор-ристьщ хе^мэттэренэ таянып хэл ителде.

Эш барышында шулай ук Ф.П. Филиндыц, A.A. Уфимцева-ньщ, Д.Н. Шмелевтыц, М.М. Покровский^ьщ, Г.В. Колшанский-зыц, Н.К. Дмитриевтьщ, K.M. Мусаевтыц, P.F. Эхмэтйэновтьщ, Ж.Г. Кейекбаевтьщ, Э.Э. Юддашевтыц, Э.Ф. Ишбирзиндец лексикология проблемаларына кагылышлы хе^мэттэре ейрэнелде. Быларзан тыш, P.F. Кузеевтьщ, Р.Б. Эхмэровтын, этнографик характерны хе^мэттэре фай^аланылды.

Диссертацияла куйылган максаттарга ярашлы, хэ^ерге кендэ киц кулланылган фэнни методтарзын, Иэм фактик материалдар^ы анализлаузыц комплексы кулланылды. Теп метод булып лингвистик тасуирлау методы тора. Системалы рэуештэ йыйылган

фактик материал кузэтеу методы ниге^ендэ классификацияланды Ьэм анализланды. Шулай ук сагыштырма, тарихи методтар файзаланылды.

Тикшеренеугэ башкорт тамгалары Ьэм тамга атамалары йэлеп ителде. Диссертация едтендэ эшлэу есен фактик материал бадылып сыккан этнографик хе^мэттэр^эн, архив Ьэм кулъя^ма фондтарынан, экспедиция отчеттарынан алынды. Эйтергэ кэрэк, тикшеренеу есен едтэлмэ материал автор тарафынан оло быуын вэкилдэренэн дэ йыйылды.

Лиссертяттиянын теоретик Ьэм практик эЬамиэте

Тамгалар^ы семиотик аспектта тикшереу тел гилемендэ бе-ренсе тэжрибэ булып тора. Эштен, Ьеземтэлэре башка шундай куренештэр^е (мэдэлэн, орандарзы, орнамент элементтарын) тик-шергэндэ теоретик йунэлеш бирергэ мемкин. Бынан тыш, дис-сертациялагы мэглумэттэр Ьэм гилми хе^мэттец Ьеэемтэлэре башкорт теленец якын Ьэм алыд кэр^эш телдэренэ булган ме-нэсэбэте, терки халыктарыныц я^маЬы тураЬында теоретик Ьы-гымталар яЬау есен материал була ала.

Практик йэЬэттэн был эштец эЬэмиэте шунда: тикшеренеу-зец Ье^емтэлэрен терле лекцион курстар, махсус семинар^ар эзерлэузэ Ьэм уткэреузэ файзаланып була, сенки ул терле тел куренештэренэ тешенергэ, башкорт халкыныц рухи Ьэм матери-аль донъяЬын андарга ярзам итэсэк тип уйлайбыз. Быларзан тыш, тамга атамаларын тэшкил иткэн лексик берэмектэрзе ац-латмалы Ьу^лектэр те^егэндэ естэлмэ материал буларак фай-^аланырга мемкин.

Диссертацияньщ теп положениелары Иэм Иеземтэдэре Баш-корт дэулэт педагогия университетыныц башкорт теле кафед-раИы ултырышында тикшерелде. КайЬы бер проблемалар бу-йынса фекерзэр 1юм кузэтеу^эр ошо университетта йыл Иайын у^арыла торган гилми-методик конференцияларзьщ башкорт теле секцияЬында яИалган сыгыштарза яктыртылды, махсус курс буйынса талиптарга лекция итеп укылды.

Бынан тыш, тиыиеренеузец кайЬы бер мэсьэлэлэре буйынса «Башкорт эмигрант-галимдарыньщ гилми мирады Иэм хэ^ерге кен мэсьэлэлэре» (вфе, 1995) халык-ара гилми, «Башкортостан тарихында символдар Ьэм эмблемалар» (0фе, 1996) республика гилми, профессор Ж.Г. Кейекбаевтын, тыуыуына 85 йыл тулыута арналган (0фе, 1996) гилми-гэмэли, «Башкорт мэктэптэре есен кадрзар э^ерлэу^ец лингвокультурологик проблемалары» (вфе, 1998) гилми-гэмэли, «Профессор Н.К. Дмитриев Иэм башкорт филология1ш» (0фе, 1998) гилми конференцияларында Иэм «ТЭРКСОЙ агза-илдэренец Милли китапханалары фондтарында-гы уникаль кулъя^ма китаптар» (9фе, 1999) халык-ара симпо-зиумында сыгыш яЬалды.

Диссертацияньщ теп положениелары халык-ара, республика гилми конференциялары Иэм симпозиум материалдарында урын алды.

Эттттен структураЬът

Диссертация инеш елештэн, ее булектэн, Иыгымтанан, библиографиянан Ьэм кушымтанан тора.

14

I БУЛЕК

БАПЙСОРТ ТАМГАЛАРЫ: БАРЛЫЮСА КИЛЕУЕ, У^ЕШЕ,

ТСУЛЛАНЫЛЫШЫ

§ 1. Тамга тура11ында дейем тешенсэ

Тамга — ырыу танытмаИы рэуешендэ ырыу милкен бил-дэлэу есен кулланьштан билдэ. Сыгышы буйы�