автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему: Деятельность Каюма Насыри в области татарского языкознания

Текст диссертации на тему "Деятельность Каюма Насыри в области татарского языкознания"

Казань - 2002

ЭЧТЭЛЕК

КЕРЕШ...................................................................................4

БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. КАЮМ НАСЫЙРИНЫЦ ТАТАР ЛЕКСИКОГРАФИЯСЕ 9ЛКЭСЕНДЭГЕ ЭШЧЭНЛЕГЕ...................17

1.1. К. Насыйриньщ телара сузлеклэре..........................................19

1.1.1. «Татарча-русча легать китабы» (1878).............................19

1.1.2. «Русча-татарча» сузлеге (1892)......................................45

1.1.3. К. Насыйриньщ кулъязма сузлеге.....................•..............54

1.2. К. Насыйриньщ «Лэ1щэи татари» сузлеге (1895-1896).................57

1.2.1. Сузлекнец тезелеш принциплары....................................58

1.2.1.1. «Лэ1щэи татари» сузлегендэ суз теркемнэренец бирелеше............................................................59

1.2.1.2. «Лэ1щэи татари» сузлегендэ фразеологизмнарны теркэу ысулы.................................................................68

1.2.1.3. Сузлэргэ стилистик характеристика биру.................70

1.2.1.4. Сузлэргэ иллюстрация биру..................................71

1.2.2. «Лэ1щэи татари» сузлегендэ сузлэрнец мэгънэлврен ацлату

алымнары..................................................................76

ИКЕНЧЕ БУЛЕК. КАЮМ НАСЫЙРИНЫЦ ТАТАР ЛЕКСИКОЛОГИЯСЕ ЬЭМ ОНОМАСТИКАСЫ 9ЛКЭСЕНДЭГЕ

ЭШЧЭНЛЕГЕ........................................................................87

2.1. К. Насыйриньщ татар теле лексикасы усешенэ керткэн ©леше......87

2.1.1. «ЛэЬжэи татари» легатьлегенэ гомуми кузэту.....................89

2.1.2. К. Насыйриньщ «Лэ1щэи татари» сузлегендэ термин-атамалар..................................................................101

2.1.2.1. Фитонимнар.....................................................101

2.1.2.2. Зоонимнар........................................................105

2.1.2.3. Авыру исемнэре................................................106

2.1.2.4. Дир эшкэрту, игенчелеккэ бэйле атамалар...............107

2.1.2.5. Ьенэрчелеккэ бэйле атамалар (туку, тегу, бэйлэу, чигу,

ювелирлык эшенэ караган лексика)...................... 109

2.1.2.6. Ризык атамалары................................................113

2.1.3. К. Насыйриньщ татар терминологиясенец барлыкка килуе Ьом усешенэ керткэн елеше («Хисаблык», «Истыйляхате гыйльме Ьэндэсэ», «Ысулы жэгърафияи кэбир», «Истыйляхате жэгърафия», «Гелзар во чэмэнзар», «Мэнафигъ эл-эгъза во кануне сыйххэт», «Зирагать гыйлеме», «Иршад эл-этбиха», «Сэнаигы гыйльфания» хезмэтлэре)................................115

2.1.3.1. К. Насыйри кулъязмасында халык телендэ йергэн улчэм берэмлеклэре................................................126

2.1.4. «Лэ1щэи татари» сузлегендэ фразеологизмнар ..................127

2.1.4.1. К. Насыйри кулъязмасында фразеологизмнар................135

2.1.5. «Лэ1щэи татари» сузлегендэ татар теле лексикасын баету юлларыныц бер тере буларак парлы сузлэр.......................137

2.1.5.1. К. Насыйри кулъязмасында парлы сузлер.....................141

2.2. Каюм Насыйри Ьэм татар ономастикасы.................................142

2.2.1. К. Насыйри хезмэтлэрендэ Казан шэЬэре топонимиясе.........143

2.2.2. К. Насыриньщ «Зея еязе» язмасы.....................................148

2.2.3. К. Насыйриньщ башка хезмэтлэрендэ ономастик материал лар.......................................................................157

ЙОМГАК............................................................................163

ФАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТ..............................................168

Кереш

"XIX гасырныц икенче яртысы 1юм XX йезнец беренче чиреге - татар халкыныц милли ацы, теле, тарихы, идтимагый-эстетик фикере, эдэбияты усешенец нэтидэле-катлаулы бер дэвере ул" (И. Бэширова, 1999, 3 б.). Бу чор "эдэби телнец эшкэртелуен, норматив грамматикалар тезелуен, сузлек хэзинесен 1юм, гомумэн, тел байлыгын барлауны талеп ите" (В. Хаков, 2000, 56 б.). "Узлэренец хезмэтлере белэн татар халкына гына тугел, бетен терки деньяга мэгълум шехес-зыялыларныц кубесе - Г. Курсави, X. Фэезханов, Ш. Мэрданилэр - нэкъ мене шул чорда, яцару куренеше башланган XIX гасырда, теп дикъкатьлерен фен Иэм белем, культура Ьем тереккыять таратуга бирделер" (Р. Ганиева, 1996, 17 б.). Алар арасында танылган галим, педагог, тарихчы, этнограф, терж;емэче, телче Каюм Насыйри да бар.

Татар халкы, татар теле дип дан аткан К. Насыйри XIX гасырныц II яртысында узенец барлык белемен, селетен халыкка хезмет итуге багышлый. Татар халкын рус меденияте белен таныштыру, башка халыклар белэн бертигез дерэдеге кую, татар телен едеби-гыйльми тел дереж;есене кутэру -галим эшченлегенец олы максаты Ьэм бурычы булып тора. Шул уцайдан К. Насыйри феннен, терле елкелере буенча бик куп хезметлар язып бастыра. "Узе исэн чагында ук галимнен; матур эдебият, фольклор, тел гыйлеме, педагогика Иэм терле фен тармаклары буенча 40 ка якын китабы басылып чыга" (3. Шейхелисламов, 1996, 268 б.). Бу урында К. Насыйриныц кицкырлы фэнни эшченлегене де тукталып киту максатка яраклы булыр.

Мегърифетче галим буларак, К. Насыйри мектеп-медреселердэ искече укытуга, рус телен пропагандалауга, балаларны деньяви белемнер белэн коралландыруга зур еЬемият бире. Ул "рус-татар мектэплере ечен дэреслеклэр тези, татар халкы арасында агитация алып бара, узе де рус-татар мектэбен

5

оештыра Ьем аца житекчелек ите" (А.Ф. Эфиров, 1948, 29-30 бб.). Куп еллар укытучы булып эшлеу тащшбосеннэн чыгып, педагогикадан теоретик хезмвтлэр яза. «Эхлак рисалэсе» (1881), «Тербия китабы» (1891) кебек есерлеренде ата-аналар, укытучылар баланы яшьтвн у к тербиялерге тиеш, ди. «Тербия китабы»нда да бугенге квн вчен актуаль булган эчкечелек, дуслык-дошманлык, ехлак, едвп кебек месьелелер яктыртылган.

Гыйльми эшченлегенец тагын бер еЬвмиятле ягы: К. Насыйри, беренчелерден булып, терле феннер буенча уз ана телендэ хезметлэр булдыра. Аньщ математика фененнен «Хисаблык» (1873, 1889), «Истыйляхате гыйльме Ьендесе» (1895), географияден «Дэгърафияи кэбир» (1889, 1899), «Истыйляхате ж;егърафия» (1890) дереслеклере, ботаникадан «Хевасе небатат» (1885), «Гелзар ве чемензар» (1894) исемле китаплары, табигать белемене багышланган татар теленде чыккан беренче фенни-популяр есэр «Буш вакыт» исемле хезмете (1860) басыла.

Моннан тыш К. Насыйри Ьенерчелек елкесенде хезметлер калдыра. Медицина, игенчелек, кулинария, слесарьлык эшене караган китаплары ене шул турыда сейли.

К. Насыйриньщ татар матур едебияты елкесендеге эшченлеге шулай ук купкырлы. Эдебият галиме Ьем фольклорчы буларак та, едебиятны пропагандалаучы, тэржемэче буларак та ул зур эшлер башкара. Галимнен, шерык едебиятларыннан алып эшкертелген, адаптацияленген «Кырык везир» (1862), «Эбугалисина» (1872) кебек кыйссалары, фаядигале мехеббэт темасына багышланган «Эфсенеи Гелрах ве Камерун» романы (1896); «Кабуснамэ» Ьэм «ФевакиЬел-желеса фил-едебият» жыентыкларына урнаштырылган купсанлы гыйбрэтле хикеялере - XIX гасыр татар мегърифетчелек прозасы усешене зур елеш керткен есерлере.

К. Насыйри халкыбызньщ бай рухи мирасын, халык авыз ижатын жыю, аны фенни яктан эшкерту белен де шегыльлене. Дыр, мэкаль, ейтем Ьэм беетлерне уз эчене алган «Кырык бакча» китабы 1880 елда денья куре.

6

«ФэвакиЬел-делэса» китабында халык идатына багышланган булекне тагын да баета. Соцрак узе дыйган бу материалларны «Казан татарларыныц халык эдэбияты урнэклэре» дигэн исем астында рус теленде бастырып чыгара.

К. Насыйриньщ тарих, археология Ьэм этнография елкэсендэ дэ куренекле хезмэтлэре байтак. Бу яктан галимнец «Зея еязе» язмасы, Казан тарихына, татар халкыньщ тормыш-кенкуреше, гореф-гадэтлэренэ, ягъни этнографиясенэ багышланган материаллары аеруча эЬэмиятле. Татар халкын уз ана теленде туган ил тарихы белен таныштыручы да - К. Насыйри («Зебдэтен мин тэварихи русь»). Галимнец бу елкелердеге эшчэнлеген рус тюрколог- галимнере де таный. Ул 1885 елда Казан университеты каршындагы Археология, тарих Ьэм этнография я^емгыяте егъзасы итеп сайлана. Димек, К. Насыйри ресми яктан да фен кешесе була.

"К. Насыйри халыкны агарту эшенде милли газета чыгаруньщ эЬэмияте барлыгын бик яхшы ацлаган" (А. Каримуллин, 1976, 175 б.). "Газетасын «Тан; йолдызы» дип исемлерге телегене мегълум" (М. Гайнуллин, 1974, 14 б.). Эмма, патша хекумэтеннен рехсэт ала алмау сэбепле, ул проектта килеш кенэ кала. Бу юнелештеге эшен девам итеп, К. Насыйри 1871 елдан календарьлар чыгара башлый. Биреде ел да кабатлана торган календарь материалларыннан тыш, терле темаларга фэнни-популяр мекалелер, едеби язмалар, рус теленнэн терж;емелер, халык авыз иж;аты есерлереннен урнеклер бастырыла. Алар ярдэменде К. Насыйри узенец мегърифетчелек карашларын жэелдерэ, халык арасында ац-белем тарату эшлере алып бара. Чирек гасыр буена кендэлек матбугат ролен утегэн "Каюм бабаньщ ...календарьлары - билгеле бер дередеде татар тормышыньщ елъязмасы да ул", - дип билгелеп уте X. Мицнегулов К. Насыйрига багышланган мекалесенде (Х.Й. Мицнегулов, 1999, 33 б.). Заманында проф. В.О. Смирнов та галимнец бу елкедеге эшчэнлеген югары беяли Ьем К. Насыйрины "беренче татар журналисты-энциклопедисты" дип атый (В.О. Смирнов, 1907, 41 б.).

7

Шулай да К. Насыйриныц кицкырлы, энциклопедик эшченлегенец беренче тармагы, саллы юнэлеше ул - татар тел белеме елкэсе. Аньщ ижатын, фэнни эшчэнлегенец терле якларын яктырткан хезметлерде галимнэр бертавыштан шушы фикерне, ягъни аныц телче-галим булуын ассызыклыйлар (Д. Велиди, 1923; Г. ИбраЬимов, 1925; Т. Корбан, 1940; В. Хангилдин, 1948; Н. Дмитриев, 1948, Р. Хэкимова, 1948; Ш. Рамазанов, 1948, 1954; М. Гайнуллин, 1945, 1975; В. Хаков, 1993; А. Юзеев, 1998; Э. Хужиехметов, 2000 11.6.). Татар тел белеме елкэсендэ К. Насыйри аеруча зур эшчэнлек курсете Ьэм тел белеменец терле тармаклары буенча гаять эЬэмиятле хезметлер калдыра.

К. Насыйри татар теленец грамматик тезелешен ейрену естендэ уцышлы тикшеру эшлэре алып бара. 1860 елда ук аньщ русча укучы татарлар Ьэм татарча ейрэнуче руслар ечен язылган «Краткая татарская грамматика», ягъни «Нэху китабы» басыла. Биредэ К. Насыйри татар теленец теп грамматик категориялэрен билгели, аныц лексик составын, сузьясалышы месьелелерен, синтаксик тезелешен тикшере.

«Немуне яки енмузеж;» хезмэте (1892) - татар те ленде язылган рус грамматикасы. Аны ике телнец чагыштырмалы грамматикасы дип тэ атарга мемкин. Ш. Рамазанов, хезмэткэ уцай бея бире Ьэм болай ди: "Бу хезмет Насыйриныц житлеккэн тел галиме булганлыгын курсетеп тора. Шуныц белен берге аныц нечке методист Ьэм мастер укытучы булганлыгы да ачык курене" (1954, 50 б.).

Галимнец 1895 елда денья курген «Энмузэж» грамматикасы татар те лен фенни яктан ейренуде беренче тежрибе булып санала. Биреде К. Насыйри беренче тапкыр авазларга классификация ясый, татар те ленде 10 сузык аваз курсэте. Шулай ук татар теленец барлык тер месьелелере, грамматик категориялерене анализ ясала, синтаксик тезелешенец меЬим мэсьелэлере яктыртыла. Автор татар теленец фигыль байлыгын курсете, фразеологик ейтелмелерне туплап бастыра, парлы сузлерге аерым булекче багышлый.

8

К. Насыйриньщ «Энмузэж;» грамматикасы телче галимнэр тарафыннан шулай ук югары бэялэнэ. (Карагыз: Р. Хакимова, 1948; В. Хангилдин, 1956; И. Бэширова, 1975; Я. Эхмэтгалиева, Р. Газизов, 1975; Я. Эхмэтгалиева, 1976 Ь.б.)

К. Насыйриньщ «Кавагыйде китабэт» («Язу кагыйдэлэре») (.1892) - татар язуын грамоталы иту, орфографик, орфоэпик Ьэм стилистик нормага салуны куздэ тотып башкарылган тэуге хезмэт.

Татар тел белеменец лексикография, лексикология, терминология тармакларында алып барылган фенни эшчвнлеге до К. Насыйриньщ куренекле тел галиме булуы турында ачык сейли.

Хезмэтнец актуальлеге. Соцгы елларда халыкка белем Ьэм рухи тэрбия бирудэ гаять меЬим роль уйный торган гуманитар фэннэрне ейрэнугэ аерата зур игътибар бирелэ башлады. Бу - гомумтел белеме елкэсенэ дэ карый. Шул я;эЬэттэн, татар тел белеменец терле тармакларында фэнни тикшеренулэр елдан-ел усэ, кечэя бара: тел тарихы (эдэби тел тарихы Ьэм тарихи грамматика) булмасын, лексикология, лексикография, ономастика яисэ сузьясалышы, грамматика, стилистика, сэхнэ телен ейрэну булмасын Ь.б. тармакларда эледэн-эле фэнни тикшеренулэр дэвам итэ, яцадан-яца гыйльми хезмэтлэр денья курэ бара. Гомумтел белемендэ яца тармаклар (чагыштырма лингвистика, социолингвистика, компьютер лингвистикасы Ь.б.) усеш ала.

Эмма элегэ бездэ татар тел белемен барлыкка китеругэ, устеругэ зур елеш керткэн куренекле вэкиллэренец, галим-зыялыларыньщ фэнни идатын монографик планда ейрэнеп язылган хезмэтлэр бетенлэй юк диярлек.

Куренекле мэгърифэтче-галим, филолог, тэрж;емэче, педагог К. Насыйриньщ татар тел белеме ежэсендэге эшчэнлеген монографик планда тикшеру-анализлау, хэзерге заман кузлегеннэн чыгып тиешле бэя бируне, аныц татар тел белемен формалаштыру Ьэм устерудэге елешен, урынын Ьэм ролен билгелэуне гаять эЬэмиятле мэсьэлэлэрнец берсе дип саныйбыз. Ченки К. Насыйри татар тел белемендэ купкырлы эшчэнлек курсэткэн Ьэм аныц

9

нигезен салган шехес. Бу - берден. Икенчеден, бугенге кенде, татар теле дэулэт теле статусы алган, доулот теле буларак кулланылыш офыклары кицэйген заманда, татар халкыныц милли узацы уянган, аньщ тарихы, меденияте торгызылган бер дэвердэ, инде моннан 110 еллар элек ук шушы проблемалар белэн янган Ьэм аларны тормышка ашыруда армый-талмый эшлэгон беек мэгърифэтче энциклопедик галимебез - К. Насыйри эшчэнлегене кабат мерэдогать иту, бугенге кен талэплэреннэн чыгып аньщ бай фэнни мирасына гыйльми анализ ясап, халыкка житкеру,' бу мирасны тарихи-лингвистик яссылыкта боян иту меЬим 1юм кенузэк актуаль мэсьэлэ булып тора.

Эйрэнелу тарихы. К. Насыйри, татар халкыныц куренекле вэкиле, мэгърифетчесе, энциклопедисты буларак, галимнэр игътибарыннан читтэ кала алмаган, элбэттэ. Узе исэн чагында ук аныц хезмэтлэре рус галимнэре тарафыннан тиешле дережеде боялэне. "Проф. Н. Катанов фэнни-тенкыйди мэкалэлэрендэ К. Насыйрины куренекле Казан галиме дип иске ала, татар едэбияты тарихы, фольклор буенча мэсьэлэлэр тикшергэндэ аныц хезмэтлэренэ таяна" (М. Гайнуллин, 1945, 35 б.). Н. Катановныц К. Насыйри хезмэтлэренэ язылган рецензиялэре Казанда нэшер ителуче «Деятель» журналында (1897, № 12, № 3; 1900, № 6-7), Казан университеты, каршындагы Археология, тарих Ьем этнография жэмгыяте хэбэрлеренде (1896) басыла. Галимнец хезметлеренэ В. Григорьев, В. Смирнов та игътибар ите. В. Григорьев, мэсэлэн, «Казан татарларыныц ышанулары Ьэм ырымнары» дигэн хезметке керешендэ болай дип яза: "Такого наблюдателя из татар-магометан, каким является в труде своем К. Насыров, не бывало еще у нас, да быть может, и во всем мусульманском мире" (1880, 241-242 бб.).

К. Насыйриныц вафатыннан соц галимнец игелекле хезмэте Ьем эшчэнлеге хакында, миллеттешлеребезден беренчелэрдэн булып, Г. Исхакый язып чыга (Г. Исхакый. Габделкаюм эфэнденец вафаты // Тержеман. - 1902. -15 сентябрь).

10

Алга таба «Шура» журналында галимнец тормышы, иж;аты беркадэр яктыртылган, аныц хакында хатирэлэр тупланган шактый гына мэкалелэр басыла (М. Шэрэфетдин, X. Насретдин, Ь. ТаЬири Ь.б.). Алар арасында Р. Фэхретдиннец «Асар»дан кучереп алынган К. Насыйри турындагы мэкалесе игътибарга лаек. Ул галимне "фен, тел-эдебият елкесенде яца юл салучы" дип атый Ьем: "К. Насыйри ечен яца юл татар мэгарифен кенчыгыштан кенбатышка борып жибэрудэн, ...халык арасында белем чаткылары таратудан гыйбарэт иде", - дип яза (1912, 643 б.). Соцрак шушы фикерне Г. Рэхим де эйтэ: "Насыров является одним из крупнейших деятелей эпохи татарского ренессанса, одним из первых людей, прорубивших окно из мрачного царства средневековщины навстречу новому солнцу цивилизации, воссиявшему с Запада" (А. Абдрахимов, 1925, 5 б.). 20 нче елларда Г. Баттал шулай ук К. Насыйрины "Казан теркилэренец фикер Ьем меденилек тарихындагы яца дэверне башлаучы Ьэм, Ьичшиксез, алдынгыларыннан берсе" дип атый (Г. Батгал, 1996, 101, 106 бб.).

1922 елда, галимнец вафатына 20 ел тулу уцаеннан, бертеркем галимнэр -Г. ИбраЬимов, Г. Рвхим, X. Бэдигый, Д. Вэлиди, Г. Гобэйдуллин -катнашында «Каюм Насыйри мэж;мугасы» басыла. Бу К. Насыйриныц идатын ейрэнудэ беренче фэнни жыентык була. Д. Ввлидинец «К. Насыйрида татар теле», Г. ИбраЬимовныц «Яца эдэби татар теленец беренче баскычларында» дигэн мэкалэлэрендэ галимнец татар милли эдэби теленэ нигез салучы, "бу юнэлештэ беренче башлап юл ярып баруы" турында эйтелэ.

К. Насыйриныц 100 еллыгына багышланган ящентык - «К. Насыйриныц моцарчы басылмаган эсэрлэре Ьэм 100 еллык бэйрэм материаллары» - 1926 елда денья курэ. Биредэ Г. ИбраЬимов, Г. Гобэйдуллин, Ф. Эмирхан мэкалелэре Ьэм галимнец тарих, этнографиягэ караган хезмэтлэре урын ала.

Совет хакимияте елларында да К. Насыйриныц идаты аз ейрэнелгэн дип эйтеп булмый. Галимнец 120 еллыгы уцаеннан уткэрелгэн конференция материаллары татар 1юм рус теллэрендэ 1948 елда Казанда басылып чыга. Бу

11

жыентыкларда К. Насыйриньщ эдэби, тарихи, этнографик, педагогик h.6. елкэлэрдэге эшчэнлеге шактый киц яктыртыла. Н. Дмитриев («К. Насыйри -филолог»), В. Хангилдин («К. Насыйри Ьэм татар лексикографиясе»), Ш. Рамазанов («К. Насыйри татар эдэби теленэ нигез салучы»), Р. Хэкимовалар («К. Насыров как языковед») галимнец тел белеме елкэсендэге эшчэнлегенец аерым якларын тикшерэлэр. Бу чорда беек галим идатына багышланган мэкалэлвр матбугатта, аеруча «Совет эдэбияты» журналында, «Кызыл Татарстан» газетасында h.6. урын ала.

Галимнец бай мирасын халыкка житкерудэ эдебиятчы-галим М. Гайнуллин аеруча зур эшлэр башкара. К. Насыйриньщ шэхси тормышын, фэнни эшчэнлеген ейрэнеп язылган беренче хезмэте аныц 1945 елда рус телендэ басыла. Шул ук авторныц К. Насыйрига багышланган китабы 1975 елда рус Ьэм татар теллэрендэ денья курэ.

1976 елда галимнец 150 еллык юбилее уцаеннан уткэрелг