автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Единство мастерства и познания в произведениях Шакерима

Полный текст автореферата диссертации по теме "Единство мастерства и познания в произведениях Шакерима"

РГБ ОД 1 П ЛПР 1355

ЭЛ-ФАРАБИ АТЫНДАРЫ КАЗАК МЕМЛЕКЕТТ1К УЛТТЫК УНИВЕРСИТЕТ!

Колжазба кчгкында

Алмагул Телеккызы Тшеуханова

ШЭКЕР1М ШЫРАРМАЛАРЫНДАРЫ ШЕБЕРЛ1К ПЕН ТАНЫМ Б1РЛ1Г1

10. 01. 03. - казак эдебиетшщ тарихы

филологии рылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу уш)н дайыидалган диссертацияныц АВТОРЕФЕРАТЫ

Алматы, 1995

Жумыс Эл-Фараби ашндагы Казак мемлекегпк улттык универси-тетшщ казак эдебиетшщ тарихы мен сыны кафедрасында орындалды.

Рылыми жетенша : Филология гылымдарьшыц докторы, профессор X. СуШншэлиев

Ресми оппоненттер!: Филолошя ггалымдарыныц докторы, профессор С. Нешмов

филология гылымдарыныц кандидаты, профессор Н. КелЫбетов

Жетекпи уйым : Караганды мемлекегпк университет!

Диссертащм 1995 жылы _саиат _ /у -

Абай атьшдагы Алматы мемлекегпк университеп жанындагы филология гылымдарыныи кандидаты дэрежесш беру женшдеп К 14. 05. 05. мамандандырылран Ксцесшщ мэжЬпсщце коргалады.

( 480100. Алматы каласы, Ленин дащылы, 13)

Диссертациямен Абай атындагы Алматы мемлекетпк университет»«« рыльши ытапханасында танысута бсшады.

Автореферат 1995 жылы „ ¿р&'Ьруд таратыдды. Мамандандырылран Кенестщ рылыми хагшысы, филология гылымдарыныи

кандидаты " ^УхсЬ/ "---С. Макпыров

/

ЖУМЫСТЬЩ ЖАЛПЫ СИПА1ТАМАСЫ

Такырыптып зэрулт. Улггык мэдени казынамыз бен рухани eMipÍMÍ3re кайта орал гаи улы ттагалардыц емip жолдары, гарихи, адеби ецбектер1 кейш-ri бес-алты жыл iiuiiuie vpiic зерттелпг, кец арнага уласты.Осы ретте Шэке-Pímhíh де sMÍpi иен енбектершщ улкен дабыл каптируй - api табиги kyóm-лыс, api муктаждыкган туган кажегтшк.

111экер1мн1Ц en¡pi мен шигармашылыгы - ете курлел! кУбылыс. Шэке-piM eu6eKTepi - ewip мен когаминц кыр-сырын сала-сала етш мазмУКДКК баяндауда да, соя мазмунга фнлософияпык мэн беруде де, мазмун мен ой 6ip-niriii керкеыдж тургыда врнектеуде де кеп жуйел1, терец магыналы туындылар. Улы тулганын осы квп салалы енбектершщ 6ip саласыныц езш /мысалы, елендерн! не поэмаларын/элденеше кырынан зертгеуге болады.

i

IMsKepiwie деген Kaiipri гылымдык, окырмандык бмбтрыста, Herisi-нен, осыпдаи 6aFur бары анык. Сейгсе де, Шэкер1м тыгармаларын сала-салалап зерттеу, шыгармаларындагы эр тYpлi кершютердк заман Kepinici, келешек барлауы, сыншылдык, романтикалык сарындар, фллософиялык, толгам, лирикалык. пен эпнкалык. врлеу, керкемдж ерекшелпспц турл1-турл1 жолдары, тур дамыту мен керкемд1ктш Gipjiiri, улп-внегел1к нускалар, салггык дзетур мен жаца сананыц байлань/сы, т.б. эркайсысы ариайы евз етуге, TvGcrcib'ii зертгеуге туратын мэселелер. Олардыи бастылары енд1 рана кош-ала басталды. Соныц 6ipi - Шекер1м шырармаларьшдагьг шебертк пен ганьш öipjiiri.

IJIaKepÍM жеке елендершде, кебше-кеп, 03Í ем]р сурген заманы мен когамы тургысында ой ернектесе, mexipeciiwe халыктын ujbiry тарихын зерт-reui. Air поэмшгарында от кен гасырдыц уакигаларын жырлады. Ендеше, Шэ-Kep¡M (ныгармаларында казак халшнын гасырлар бойгы тарнхьшыц шоктык,-ты-шоктыкты öe.iecrcpi белгЬн молшерде Kepinic бередь

Сол Kepiiiiciep акын шыгарматарында каншалык сыпат тапкан, каидай дэрежеде бои корсе гкен ;teieit мэселелер э/ii жеке карала койган жок.

Сонымен öipre, Шэкер1м, ец алдъшсн, улы акын, яулама ойшыл, ул-кен тарбиеип. Кез келген шыгармасын тек тарихи тургыда рана жазбайды, ecKiiiiu жакага уласуын, аргы заман мен 6epri заманныц саналык, сапалык ерекшел1ктер»н образ бейнелер1, ой TYÜinaepi аркылы yrcmí даралап суретгеп отырады. Ондай саналык жолдыц бэр! улп-енегел1к, тэл1и-тэрбиел!к багьп ал Ран. Ендеше, акын ескшк eMipai, жолсыз салтты сынаушы Fana сыес, хапыктып BMipi мен тарихьишагы Facbipjiap бойы кальштаскан жаксылыкты дэр1птеуш1.

Mine, осы жагдайларды зерттей келе, ецбскпц гылыми жаналыкгагы мынадай мэселслердсн Kepimc бередг.

BipiHiiiuieH, ецбекте Шэкер!м елевдершщ такырыитык аясы ттр-турге белшш, олардага тарихи, когамдык; таным, щеберлж иен керкемдж, ой мен тур, мазмун мен курыпым гырыз байланыста карастырылады. вдещ.ершщ керкемдш мен курылымын талдауда жаца концепция усынылып, олардын íhikí жасырын марыналары мен кундьшыгын ашуга талпыныс жасалады. Шэ-KepÍM елсндернщеп бейнелеуш курал-тасшдер, уэзш т.б. теорнялык мэселе-лер гылыми ттргъша зергтеледь

Екшшаден, IIIaxepiM поэгкаларын маэугпщык, образдык жагынан жуйе-лей отырып, ец бастысы, кейшкерлер бейнесищеп саналык жолдардын кальштаскан улттык дэстур бойынша сакталуы мен уакыт жацалануына карай e3repyiH ашады, дастандарын зерттеуде психо-анапитикалык тэсш колданы-

лады.

Уипшшден, Шэкер1м шыирмаларындары, acipece поэмаларынданы okhfa сурегпуин отырран заман шындыры мен одан аргы заманныц тарихи жалгастыга, салт-саналык байланыс тексершедй Сейтш,Шэкер1м кажы есы-Л1КТ1Ц жаксылыгын сактаушы, жацаныц жаксылыгык дэр(пгеуш1, япш, халыктыц еткеш мен бупнпсш байланыстыратын рухани Kenipfli жасаушы акын ретшде таньшады.

Тертшшщен, елецдер! мен поэмаларындагы, сондай-ак прозалык шы-рармаларывдагы Шэкер)мтц вз бейнеса эр кырынан карастырылады. Мыса-лы, акындык кыры, тарихшыддыгы, фнлософшылдыпл, моральшылдыгы, дш-дарлыгы, т.б.

Бесшшщен, 111экер1м шыгармашылыгыныц мулдем зергтелмеген кыры - оныц ,,Шеж1ре«...", макалалары, тарнх, адебиеггану гылымына, фольклор, лингвистика, сын сиякгы рылым салаларыиа сйцрген ецбеп, Шэке-ршшц жариялаибаран шырармалары туралы мэл^меттер бериедь Жалпы, Шэкер1м прозасыидагы аргы тарнх пен берп заманныц кершю! б1р-б1ршен байланыста тексершед!.

Зертеудш 11ег13г1 максаты мен м1'илеттер1 - Шэкер1м шырармашылы-рыпдагы осы ерекшелжтерд'! эр кырынан тексерш, эр барытта: акын поэзия-сыныц такырыптык желшерш, оныц керкемд1к квршютерш, тэрбиел!к жвне эстетикалык мэн-матынасын, 1]1экер1м шыгармашылыгындаш тарихи таным мен берп замай байланысын, Шэкер1м лоэзиясыныд ауыз эдебиет!, антик, батыс, шытыс классикалык ноэзиясымен сабактастыплн, 1Нэкер1м елеидер1шц 1 \рд1к, уйшлык каснетгерш, Шакер1м шьпармашилыгындары салттык, саналык белп, акынныц даралык ерекшелжтерш танытатын тага баска каснегсерш саралау, гылыми жуйеде зертгеу.

Л к. и нпыц уакытка, окигага кезкарасын тексере отырып, эр! фнлосо-фнялык, эр| эстетнкалык урымга жататын улггцк саналык ест-ерлеуд), эсь ресе, поэмаларындагы акынныц ез ой тУйшдер1 мен кейшкерлершщ ¡с-эре-кеттер! арк.ьшы багалау.

Зептгеу кезлеЫ мен [iiepi.iv зсайы. Жгмыста Шэкершшн "Казак айна-си" (Семей, Жэрдем, 1912), "Жолсыз жаза" (Алматы, Жалын, 1988), "Шэке-Р1М шьпармалары" (Алматы, Жазушы, 1988) жднактары, "Тур1к, кыргыз, казак ьом хаилар шежфеа" (Орынбор,1911), "Казак", "Казак тип", "Сарыарка" газеперц "Абай", "Тан", "Шолпан" журналдарында жарияланган ма-

калалары, эр жылдарда жарык керген тагы баска шыгармалары пайдала-нылды. Енбекл дайындау барысында Казакстан республикасы Улттык рылы-ми академиясы Орталык к1тапханасы мен Казакстаи республикасы Улттык. ютапхапасынын сирек колжазбалар бштйнде, Кггап палатасы, Абай, Мухтар муражайларында сактаулы деректер, колжазбалар мукият карастырылды.

Шэкер1мищ хронологиялык. аукымы 1878-1930 жылдардын аралыгын камппын шыгармалары эдеби, тарихи, философиялык жвне эстетикалык ас-пектшс тексериип, талданды. Зертгеу барысында Шэкср1м мурасы, шырарма-шылыры жайында эр заманда кунды шюрлер айткан С. Торайрыров, Э. Бе-кейханов, С. СеНфуллин, М. Эуезов, К. Мухаметханов, Э. Дербкэлкн, Ш.Сэтбаева, X. Суйшшэлкев, М. Базарбаев, М. Мырзахметов, М. Магауин, 6. Кум1сбаев, С. Нспшов, Б. Эбд^газиев г.б. гаггымдардыц енбектерше асупшпк.

турсынов, М. Эуезов, 3. Ахметов, Р. Берд1баев, Н. Рабдуллин, 3. Кабдолов, тага баска ралымдардьщ енбектерше, антик, батыс, орыс эдебиет теориясы, элемД1К эдебиет тарихы мамандарыныц тужырымдарын жетекке алдык.

Жумыстын кэдеге жарау мумкшд'ц! Бул зертгеу ШэксрЫ мурасыныц зерттелмей жатка'н жактарын, жарняланбаган шыгармаларын толыктыруга жол ашады. Енбектш нэп шее ¡н жогаргы оку орындарыида жург1з1летш ар-наулы курстар мен лекцияларда пайдалануга болады.

Жумыстын <;ыннан етш, талкыдануы. Диссертациллык жумыстын нс-пзп нэтижелер1 мен корытындылары рылыми журналдарда жане мерз1мд! баспасвз бетгернаде жарияланды. Алматыда еткен "Жас Ралымдар мен жогар-ры оку орындары мамаидарынын I Республикалык конференциясында, "ал-магайып элемдеп турю ттлдес акпарат куралдары" атгы халыкаралык рылы-ми-практикалык конференцшша, Бшкекте, Карагандыда еткен конференция-ларда жан-жакты талкыпанды. Диссертация Эл-Фараби атындагы Казак мем-лекеттж улггык унивсрситетшш казак эдебиет]нщ тарихы мен сыны кафе-

драсыныц, Абай атындагы Ал маты мемлекегпк университетшщ казак эде-биет! кафедрасыныц мэжгасгерцще галкыланып, коргауга усьшыдды.

Лиссепташш куоылымы кфюпеден, ущ гараудан, корытындыдан жэне осы такырыпка катысы бар эдебиегтер тгамшен турады.

ЖУМЫСТЬЩ НЕПЗП МАЗМУНЫ. Юрювде диссертация такырыбыныц езектшт, зерттеудщ рылыми жа-далыктары, максаты мен мвдеттер1, зерттеу кездер1, теориялык, практика-лык мэш мен кажепшп айкындалады.

Б1Р1Н1Ш гарау. Шэке»1м олеидеопш! такырыпгык аясы жэне шебеплпь Шэкер^мнщ акын болып айналасына таныла бастаган кез1 - 18-20 жас-тардыц шамасы. Ол да езшен бурынгы, ез1 тустас талапкерлер снякты акын-дык жолын жастык шактыц' шзырын, тугаи жердщ всем таби'рат керинстерш тамашалаудан, шынайы махаббат, пак сез1м сулулыгын суретгеуден бастайды. Алгашкы елендерш взппц курбы-курдастарына, жастарра арнайды, Абайдан уйренуге, улп-внеге алура, Абайша елге ецбек етуге шакырады. Бул салада керкемдш жогары, мазмун, тур жагыннн жаналык леб1 бар суду да сырлы жырлар тугызган Шэкер^м кеп узамай, улкен элеумегпк, корамдык мэш бар лирикага ойысады. Сол кездеп казак кауымына тан кырсыкты кеселдердь жагымсыз кылыктарды.алра басуга кедерп керенаулыкты, кертартпа сананы мшейд1, имандылык пен рухани тазалыктыц мэн-магынасын ашып керсетедЬ Абай агасы усганган агартушылык, гуманист^, халыкшыдцык кезкарасгы колдайды. Адал ецбектщ, енер-бипмшц бакытка бастар кушше сенедг ©р1с1 кецейген, ыкпалы кушейген поэзияра жаца талап бшпнен караран акын енда б|р сала шыгармаларында адамгерпшпк жане мораль, адам ем1р1 жэне оныц мэш, материя жэне иршиик турлер» жешнде терец тояганады. Шэкер1м кай такыр!,шка бармасын, керкемд1кт1, ой мен турдщ жарастырын, Утымды уйле* с1мд1Л111н басты шарт етш устанады, жэне шырармаларышлц туп непэш зама-ныныц шындык керипстержен алады.

Шэкер1м лирикасын шарггы турде табигат, махаббат-жастык немесе ко ни-мм лирикасы жэне габрат-накыл немесе ой-толраныстар /оиыд ншнде агартушылык, азамаггык лирикасы да бар/ деп ею улкен салага белуге болады.

Шэкершшк кэчш-куй лирикасы адамныц мэшн, кулыктылыклъг, та-нымдык мэселслерд1, улттык, сананы тусшуге кемектеседт Бул елендер1нде акын журек ттпюршдегт ой мен сезЬцц сезбен сипаггап кана коймайдьг, адамныц ¡ши жан-клбылысъш, купняларын ашуга талпынады. МУндай олсидерь нде Ницше мен Шопенгауэрдщ экзистенциялык философиясынын эсер1 байкалады.

Шэкер1м акын - ерте есейген тулра. Ел ¡шшдеп нсб1р суркпя-сум-дыкты, йлты бакан атауыздыкты кунде керш журген сез/мтал акын жасесш-р1мдерд1 кызгангтай корып, сол бэледен аулак болуга шакырады. Дуниенщ откшшштн, сол етышш емирде б1р-б1рше кайырымды, барынша адал болуды, ¡згшк жолымен журуд!, вьпрге ой казшен карауды уагаздайды. внер куып, бшм ¡здеиеген жастарга налиды.Адам ханынын неб1р купиясын жыр кестесше ттарш, элемд! элдилеп, уйыгып отырагын сикырлы свз зергер1 алпндей келецс]:уйкт1 кергенде, . амалсыз аскак поэзия асуынан тусш, кэд1м-п, карапайым турмыстык жатдайларта, т1ршшк карекетсне кайта оралады. Керштенге кез сузбей кушн керш, Казак кашан ел болар, кудайым-ай...-деп кутцрене курсшед!.

вм]р жэне акындык тэяарибес! толыккан кезвде Шэкермнщ ерекше токталатын такырыптарынын бастысы - адам тандыры, адам вкнршщ мэш, адамшылык сиякты философиялык жэне психологиялык категориялар. Бул такырып "Адамшылык", "Адамнан артык жэндак жаралмаран", "Адам немене?" сиякты елекдерде кврцдс тапкан. Шэкерш ой жуйесш жекс адам психо-логиясын талдаудан бастайды да, адамнын жан дуниесте уцшуден галамдык

тускен кайгы-каЫре-п аз болгандай, Шыцрыстауда журш дуниежузпда больш жаткан дурбелеша окпгаларга ун катады.

1917 ж. кацтар айыида жаиллган Шакер1мтц „Бостандык туы жг.ркы-ран '' деп бзсталатын оленш кон жылдар, гарихн талай окнгалар аткен сон окысак, оны буп'нп шьшдык тургысынаи багалар болсак, оныц кемецгср-лнше кайрам калмаска шэ.жщ калмайды. „Буратана" халыктар ушш отар-шылдыктыц каиас туриеа бодран натшалик. Ресейд1ц КУйреуш к.уаиа карей алганмен, кап тегкт! бшнклл колына алган РесеЙ болыпевиктершен не куту-ге болады? Ак журек жецш, азаттык экелсе жаксы, ал олай болмай, бхр бугау-дьщ орнына екннш бугауга дутар болсак ше? Кас1ретп кеи шеккен казак о гак шыдай ал ар мекеи? Акышшц слш деп елж1реген жан дуниесш осындай жанашырлык, оташпылдык, гуманистж ойлар бш|ей;и.

Шэкер1мшц акыл, адам табигаты тур алы влендер! адамныц сешм!, д]ш туралы упьшдарга жалрасады. Бул регге акынныц ой-тужырымдарынан Толстой эсер! анык. ацрарылады.

Шэкер1мнщ ДН11 - Абайдыц дм снякты акылдын, сыншыл ойдыц дни. Шакер1ид1 о дуние емес, 11 р1 адам шзыктырады. Ол жан мен тэшйц арака-тынасына пи луге умтылады. Жанга, тенге, квцшге, вл^м мен окнрге баЙла-нысты эр алуан жап-куГшиц сырын ашагын елеццер жазады: „Жан менен дене ьэм кецш", „Кецш", „Тура жолда кайгы гурмас...", „'Пршшк, жан туралы", „0м1рд1ц унан ойыны ", „Тэндр! мен яци", т.б. Шэкер^мшц жан ден отырганы - адамныц санасы, магыналы вм!р1. Сол жаннын касиеттер! - ын-сан, эдшет, мешр1м, ар-уждан туралы Шэкер^мшц теб!рене терец ой толкауы буннде тэуелеп;пкке не болган халкдмиздыц алпа койып отырган элеумет-Г1к-рухани тубегеШй жанару жвншдеп талаптарына ундес келед!.

1Пэкер1м поэзиясьшдакы 1трл1к, эуездж, Уйкастык т.б. керкеадщк жел1-лер кебше-кен шыгарманыц такырыбы мен мазмуныиа ораЙ езгерт, такы-рын цен мазмунды ашура непзн жел! ретшде тартылын отырады.

Ец алдымен, акыннын карама-карсы урымдардан уксастык табуга ше-берлт квзге ерекше теседь Ол б»рде табнгаг кубылыстарын адамиыц мшезЬ ие тан бейне-касиеттер аркылы ашьщ, оларды саналы пршшк neci тарп/п сипатаса, мысалы, „Кабагынан кар хауяан к.арангы булт жогалды"; „Жара-лы журек жыбырлаи"; „влш катран сум журек, оятсам да турмас-ты"; „К,ай-fluili кепи тырп етш, вдбашн ашлас салбыраи"; ,Дайгмлы б1здт квцищен кайгырган сайын кан шыкты"; „Жаздыд кун! бол ганда жацбыр жауар етрм-реп, жаралы Гнздщ кецшге 6ip тамбады ciptdpen" т.б.. Шэкерш г ¡лише „ку вм'/р", „су 6Mip", „у вюр", „вт журек", „жаралы журек", „сум журек", „кай-гылы кецш", „9ЛГСИ кацш", „жаралы кецш", „кан шыккан келид", „ащм свз", „у сээ" деген сиякты сай-суйспвд! сыркырататын трагнкалык. эпитепср квп.

Акын ешн 61рде сана категориясына заггык бейне берш, окы жанды дуниеге жакындата туседа. Мысалы, „Ашу мен ынсап" деген елеидеп бейиеясу тасшдерг бпдщ поэзиямьша бурын бол наган, Шэкер1м салган соцы соклак.

Шэксрш психологгошык. портрет жасаугз да шебер. Окдай портрет од ец алдымен езщс жасайды. Акьшнын ©3i туралы айгканы - жалпы журт тура-лы, 6уюл адам баяасы тур алы айтканы. Шэкер1мшн. вз бейне« • барлык шы-нымен, барлык сырымен кортетш гажайып образ.

Шэкерш маганаларды ауыстыру, астарлау аркылы сездерд1 кубылгып, турлендарш отырады.

ШэкерЫшц елендертде кулпырта колданылатын тары 6ip тэсьч -кейштеу. Буя, acipece, мысал елеццерде аллегория туршде xtii кездеседь /„Акылшы торрай", „К,аскыр, туяю, бвдене", „Minaey мен кундеу", „Каттер мен бвдене" т.б./ Буларда журымсыздык, эдшетаздш эшкерелешп ма-закка айкалады да, ар, уждан, ададдык, шындык улп етшеда.

„влген квцш-ындынсыз eMip" олегц 6ip жары на н психологиялык параллелизм, eidinni жагынан символга курылнан. Бул - еркш толгау, ерекше

раллелизм, eKiiiiui жагынан симнолга KVpLiJiran. Ьул - ерк1н толгау, ерекше ойлау, шерл i кецщд1 козгау, api аде mí yfrneciM, api эсерл! шындык.

Ауыз вдсбиет! улгшерйвде жш кездесетш kíhi¡рейту мен удрайту сиякты асерл1 ЭД1С Шакер1М влендерше езгеше касиет бе pin турады. Мысалы, „азай-fan куш", „саудыраган Tic", „шалбардай бет", „буплмейгш ттзе", ,,eri кеткен суйек", „куарган мурт", „суалган урт" т.б.,

llISKepiM поэзиясшщагы фигурага келетш болсак, акын свз т1ркестерд1 дандылы синтаксистах калыптан repi езгеше оралыммен, айырыкша айшык-нен курады.

Шэкер1м влендершщ ыргагы турасында свз етсек, оны тарихи тургы-дан карастырран жен. Акын казак еле ni ыргагыныц барлык турлерш еркш менгерген, менгерш кана коймай, оны жацгырга дамыткан.

Казак баспасвзнйн коне Tiriimbiepiii сузш отырып, Шэкер1м кажыныц Ka3¡pri журтшылыкка беймэл1м, „Казак" газетшщ 1913 ж. 19-санында, ШсжЬ ре Шаькер\м деген атнен берипген „Керек" еленш ушыратгак. Бул еден 6í3-дщ усынуымызбен „ Жулдыз " журналыныц 1992 ж. 6-санында жарияланды. влец - эуенд'1к ыргакка курилган шырарманыц классикалык Yurici. Бул та-рауда осы жэне баска да элецдерге ( „ Анык пен танык ", ,, Ашылган квз тура ма 6ip зат кермей " т.б, ) толык ыррактык, буындык талдау жасалады.

Желкп келте ыргак, айнымалы ыргакка курьшган влендерге де дыбыс ■> идеей к талдау жасалып, эуещик келбеп карастдорылады. Сонын ¡иинде „Бул эн бурынгы эннен взгерек" влецпйц уээпп - LLIsKepiM енпзген жана елец улпс1

Шакерш поэзиясында 5, 6, 7, 8, 9, 10, II, 12, 18 тармактардан туратын ерекше курылган viinci3 шумактар да, халык поэзиясында, scipece эйгш Ду-лат, Шоргапбай, Мурат, Абай лирикасында кездесетш влец КУрьшысы да бар. Кене поэзия дэстур1 мен жаца турдш табиги Уйлест, кемелше келген кере-мет влец тугызатынына мысал ретшде „Коркыттыц сарынын" келпруге бо-

„Ойдан шырарылган бар тур л i эндер1м" мен „Коркыт, Кожа Хафиз ty-с1ме eimi де" елеццершщ уйкасы да, буын саны да oFaH дейш асте болмаган, уйкасы а-а-а-а-б-б-в-г-г-г, буын саны -12-9-10-9-8-8-6-5-7-9, тек ец соигы тар-макта „Кожа Хафизде..." 9 буын да, ,-Коркытга..." 10 буын. Era елецге де ор-так эусзшщ (эннпц) елшем! эр тактыда (фразанын 6ip екшнге багынган белшеп) б!рде 4/4, б1рде 2/4, ал 61'рде 3/4 болыи кездесш езгерш отыруы да кездейсок емес. Осындай курылымы курдин, ез1нд1к жуйеЫ бар уэзш югрдеш эуезд1 де тек кана эуездж нота жагынан емес,елшем жэне ыргак жагынан да керек етед!, содан барын езгеше турмен жасалган керкем дуние туады. Шэке-piM шыгармашьишгындагы поэтикалык жэне эуездж курдел1 образдар KYíieci öipirin, тутасьш барьш елецшц мазмтаын, идеясьш аша туседт

Ke;ieci 6ip „CypaFan жанга сэлем айт" еленд сыргтай Караганда кара-пайым аралас буынга курылган сиякты, ал байкап карасак, эр шумактын ар-хитектоникасы íiukí симметрияга курылган сымбатты дуние.Осы жэне баска да 1ши Уйкас г.б. елец курылысы масел ел ep¡ днссертацияда талданьш, писал-дармен дэлелденед1.

Жннакгай айтсак, акынныц елендершдсп керкемд[к сипаттар мазмун мен турдщ 6ipJiiri, фшюсофиялык ой мен поэзияныц табысуы, уйкас пен эуездщ ундестйл десек, соныц 6epi такырып ерекшелшне орай табиги туын-дап, ем1рд1Ц эр кырын, заманныц кажетп yhíh ел-журтына утымды жетюзу-дщ басты куралы ед1. Заманына орай, адам -пршиппнщ барлык сала-саласы-ныц кыр-сырын тек уакыт талабынын тургмсында Fana емес, узак болашакка бардар боларлык улпде жырлап, урпакка мирас еткен енегел1 жырлар.

JRkíht;ií тарау. Шэкерш поэмяггяпынгтягы тапихи дшндык жэне каркем-д1к meiiiiM. Шэкер1мши акьшдык жолыныц тлкен 6ip саласы - поэмалары. Акынныц елецдерш кадаралай окыганда байкалатын басты ерекшел1к, ец алдымен, сыршыл есиетшщцк, катал сыншылдык, елец такырыптарын уакьгг талабы, заман kepihicihe орай кеб1рек бура отырын, соныц бэрище де мэцп-

лiк; жолдарын непзп нисана ету белплер1 болса, поэмаларында осы жанрдьщ непзп Kacnerrepi - мазмун мен керкемд1ктщ 6ipjiiiiii, окигамен оршген об-раздылык, пен идеяныц уштасуын басгы лотдар туткэны байкалады. Жвне эр поэмасыныц мазмундык жел!С1, керксмдж шеил'м!, образдар эреке-ri сол оки-Fa еткен тустыц шындыгммен туйндаледь Окига жуйесше орай заман керин-cin eimi улкен мазмун, эдеби бейне аркыльх корсету жолын устанады.

Окиганьщ туып, ep6yi, шиелешсе дамыган мазмушшц шарыктау uieri-не жетт, одан арыда кейнжерлер ю-врекетшщ белгш ортаныц Tipuiinix KYfline сыйымды-сыйымсыздышна орай таратылу acyfteci непзп мазмун мен идеядан ауыткымай, табиги калпында шеипмш тауыа жатады.

Казак поэзиясыныц елец Typiiie турл1к, мазмундык, ндеялык. жлгынан jcen жацалык enriaiii, елец алкесннн дамуына nrLniicri ыкнал еткен Шэкер^м поэма жанрында да жиырмасыншы гасырдыц алраткы кезецшдег! казак акындарыньщ кеш бастаушысы болды. Шэкер1мнщ поэмалары - Абай шэ-KiprrepiiiiH пшпде тау басында ескен жалиш бэйтеректей орны белек, ерек-ше туындылар. Оныц каламынан туган „Калкаман-Мамыр", „EiyiiK-Кебек", „Нартайлак пен Айсуду" поэмаларыныц езие дейшп дасгандардан езгешелт - мэселеш фольклорлык не таза романтикалык турде шеищей, жазба эдебнет-к.е таи курдел! иробиемаларды коюымен катар, оларды тарнхи элеуметпк, эдеби-эстетпкалык талаптарга сэйкес шешушде. „Калкаман-Мамыр" мен „Ешнк-Кебек" - казак эдебиел тарихында 6ypj>iH болып кермеген КУбылыс, жаца эдеби дэучрд1 тугызгап шырармалар. Бул поэмалар дэстурл1 махаббат та-кырыбына арналранымен, ташрын пен сюжегп tuenrepyi хешнде езнцйк ду-ниегапымын, казак когамына тан реалиспк багытын байкатты.

Акьпшыц казаки окшаларды жырлайтын поэмаларыныц yjucyi де 6ip такырыптас. Yineyi де жастардын махаббат бостандырына, ел дасгурнпц ул мен кызды ерте атастырын, калынмал берш, махаббаггьщ epicin шектен, бай-лан-матан коятын гурнына, шарнгатнен шектен тастайтын баска да салтка

наразылык тургыда жазылгаи.

Осы поэмалардын кай-кайсысында да акын, тарихшы, есиепш Шэке-р!м бгрдей квршедк Автордыц таркхшылыры поэмалардын rapicne бшпмде-piHfleri казак тарнхына байланысты жайларды ата-тектт таратушьшыкты мк-тегеашен Fana емес, шыгармалардыц -пггас мазмуньшдага окигалардыц баян-далуынан да анык танылып отырады. Мысалы, „Калкаман-Мамырдагы" ка-зак.-калмак согысы, орта жуз руларыныц ара катынастары, елдщ салты мен дйстур1 поэманыц мазмундык желгамен коса жарысыи, салаланып, кабат epi-ледь Онын Ycriíre, Энет бабац сняты тарихи тулгалардан сол кездщ ел акса-калдарыныц шыкдык бейнесш танимыз.

„Ецл1к-Кебект1ц" Kipicneci - „Актабан шубырынды" кезецшщ, жалпы казак журтыныц KGpiHici. Капай кепт, кайда кепгп, ел басшысы гамдер ед1, Кай жуз кайда барып коныстаиды - осыныц 6api кыска, нускалы турде баянда-лады.

„Нартайлак пен Айсудуда" да ел тарнхына, коныс-жургана байланысты квптеген пакты маЕтгматгар баршылык.

„Казактын туп атасы" поэмасы (автордыц в31 поэма деп атаган А.Т.) -басынак аягына дейш буки турю журтыныц тарихы.

„Мутылианныц eMÍpi" - казан TeHKepici кезецпщеп казак зиялылары-нын тагдыры, тарихтын киьш-кыстау килы заманыцдагы билеуш kyiiitíh ic-эрекеп мен мшез кылыры.

MiHe, керш отырранымыздай, Шэкер1мшц кесек туындыларыныц 6api дерл^к тарихты кайта жацгартатын, вткен когамныц сыр-сыпатын ар кыры-нац танытатын, бурынгы ата-бабаларымыздыц тардыр-ттршиппн кврсететш даниелер.

Эрине, Шэкер1мн1ц 6ул шыгармаларыи жазганда ец авдымен акындык жолды басты максат eiin устаганы анык. EipaK тарихшылык пен всиетшщик талашы мен габигатына коса дарыран FYJiaMa ойшыл заманы мен келешектщ

кажепн жаксы ncin/ii. Сол ce6eiiT¡ де, акынньщ шьшармаларыида улп-енеге-Л1К тургы, япш саналык жол идеялык туп казык болып каимлип, кабат врби-Д1.

CyiiiciiemiiuiiK такырыбыма жазылган уш поэмасында да, аударма жыр-лармида да жастардыц махаббат ерклндтн Herbri жел1 етш ала отыра, акын осы jK&iri айналасыкда эр rypni саналык жолдарды коса шешуге ден кояды. Мысалы, Мамыр мен Eiuiíktíh тагдырларында ке ni л дер i каламаса да, эке-ше-шенщ уйгарымына монынусынушылык бар. Шамал ары келгенше талпынын кермек. Шамалары келмесе, тагдырдыц жаэганына кенбек. Бул - сол заман-ныц ypflici. Осыны дшдар Шэкерш кабыл алыи, куп кередь Ал акын, азамат ШэкерЫнщ lueiiiiMi баекдша. Калкаманныц аузымен айтьшган „шаршат немерен! косадысы" мен „ержеткен кыздыц ерюмен ерге барады" деу{ жэие Энет бабацныц „eujKiMiiin neKejiiciit бузбаган адамра жаза жолы кагал емес" деу! - азамат Шэкер1мшц екз жастыц тагдырына араша тусу ерекетк

Жастардыц суШсненшгшк epiKTepin ерекше колдаган Шэкер1мнщ Кдлкаман мен Мамырдын алдарындагы бегеттщ tyíííhíh шешуге уакнга болтан заманныц тургысьшан рана карап отырган жок, ез уакыты туррысынан да каран отыр. вйткеш жнырмасыншы расырдыц бас кезшдеп когамдык сана-ныц басты 6ip бардары - жастардыц махаббат бостандыгы едк „Е'цик-Кебек-Teri" Eiyiiiaiu саналык умтылысы Мамырдан элдекайда батыл, epuiiii.

Себеб! ол да ез тагдырына взшеи баска араша тусер адам жоиын жаксы туешедь

Бул поэмалар - еткен icri баяндан 6epeTin жалан эцпме емес, тарнх-тык танымы мол, тэрбиелш жолы ашык, ел санасын оятатын, еткен заман мен бугшп KYiuii байланыегыратын'керкем туывдылар. Qpi карай 6ул тарауда окиганыц Mep3ÍM¡, жазылуы жарынан да алгашкысы „Калкаман-Мамыр" поэ-масына мазмундык сюжетэтк, образдык талдау жасалады. Ауыз эдебиетжщ лиро-эпостык, батырлык, жырларындары образдарымен, туйшд) идеялык ше-

инмдер1мен салыстырылады.

Жырдыц ел iiimme ерекше кец таралуыныц басты себептер! окига тар-тыидылырында, тартымды «жиганы керкем тошен KepiKTi етш баяндан бе-pyiiwe яана емес, жастар илктер, улп кылар бейнап образдарында да жатыр.

Поэмаданы саналык угымнын en 6iiík белеа - Энег бабац образы, оныц толяамдары, нел1кген мундай шенймге келгендш lIISKepiMHiu вз бага-лаулары аркылы шеинледь

Энет бабацныц акылтей уашздары, Keöine, Шэкершнщ e3¡iiin туйнци ойларын еске туспредь Exeyi де ад ¡лег жолын улп етед1, есюл!кт|Ц де, жаца-лыктыд да зац жуйесше желеу кылып жабыспай, адамгершийк жолын алды-мен алдыга тартады. Ei рак 6nniKtni топ, кеншс кауым акылгей аксакалга да, улп айткан рулам ара да квне бермейдь

Поэмага айырыкша шырай 6epin, оран ерекше ман-марына устен тур-ган - тарнхи фон. Шэкер1мшц Д1ггеи OTbipFan Mexeci „актабан шубырынды, алкакел, сулама" заманындагы бакытсыздыкка душар болтан кос гашыктыц аянышгы гагдырын баявдау Fana емес. Акынныц айтпагы будан элде кайда тереиде жатыр. Поэмада :

Сол себсптен Хдлкаман калды ¡зделмей, Ьдемейш деген жок, шама келмей, Ол тутш, Энет - Бабан квшке ере алмай, Tipweñ двц басыша кал ран елмей,-дейд! акын. Bip жарынан - Тарих ksuií, eiciHini жагынан - оныц кешше ¡лесе алмай калган, керуен двцгелепшн астьпща тапталган Адам тардыры. Тарих xöne Адам. Жау шауып, журтьгнан ауып, уштен ejcici кырьшып, жаяу-жалпы шубырып, азып-тозып, эбден кас!рет шеккен казак каншама корлык кврсе де вз „журюнюн", 63íhíh íiukí зандылыгынан айнымаган уакыт, замана тыны-сын жэне сондай аумалы-текпел! кезенде де вз cesiM куй in алга тартып, адами

cc3ímhíh, ак. ymít, абзал касие nep;un ewip cvpyre какысы бар екенднш дэаел-деуге тырыскан Калкаман меи Мамыр тагдыры, акынныц адамгершшк ас как талабы сипагталады. IIIaKt'piMiiiu дапамыгыиыц esi осында. Ягнн бул алда, кслешекте aiireyip KaiaJUia 6ip тосын дэ>тр, бейтаныс заман, туткныл теике-pic алдындагы керегегшк ecKcpiy. Сол дул ей дауыл, бсйтаныс зампн таскьшы Кдлкаман мен Мамырдай ор;мдей жас eMipfii агызын алып кетпесе екен деген акын журешнц дурсип.

„Калкаман-Мамыр" ноэмасы аркылы IlIaiícpiM казак ноэзиясын ем жулгеде одан api дамытты.

BipiHujuteH, сан гасырлар бойы калыигаскан ауыз элебиет1ндеп ацыэ-дык, дастандык баяндауды - тек кана профессионал эдебпетке тан кубыдыс-керкемдк эдЛс дэрежесше котердк Tïhtî, аппме барысына XIX f. вз кезе-цшен де утымды жайттер косым отыруында да акмнаыц шеберлн! мен ша-бытты дарыны астасын жатыр.

Айталык, -

Бабацныи нур жчреп болды муздай, Жазасыз жаска ешимшц капы кызбай, Мысалы кез алдыцла турган жок на, Койдьнщар Абайга да не кылгызбай ?! -деп жырлауы шы rap мага взек болган окиганыц эр кезецге де катыси барлы-гын дэлелдей тускендей. Ягни Шекер!« yuiíh аныэдык непз - эдеби-керкем курал, e3inin tyhkí айтар ойына окырманды жетелейтш эд1с. Бул, арине, тек профессионалды эдебиетке тэн касиет.

„Качкаман-Мамырда" кездесетш eKÍHiui жулге - образдылык. Осы жул-геден туындайтын 6ip ражап керкемдж ку6ь!лысты да айырып айткан жен. Ол - жеке адам (личность магынасында) мен KOFaM арасындагы кайшылык, Шэ-KepiMHÍH ез басында бар, жадны Абай ортасына xiii етек басты болган кукай да осы корам карсылыгы. Адамдык касиет, 0Mip мен ошм, тагдыр сиякты

eMipjiiK пришшшер женнще Kcjiice ал.маган Калкаман душар болган тыгы-рыктан шыгудыц 6¡p рана жолын табады. Бул жол - солардын арасынан кету. Keíiifí Шэкхр!мн/ц ез ешршде де бггпсс даудып, руханн теке iipecrin kLttí болган „кету, кашу, аластау" мотиитер), acipece, осы иоэмада дэйект! баян-далган. Журек сез!М1 таиталыи, ларасаггы талабы мукадыи, адамдар арасияан таулы-гасты табигаг аясына кеткен LIIüKeptMHiu ез ewipi де осы тургыда Калкаман тагдырымен ундесш жагады. К,алкаманда да, Шэкер!мнщ ез басында да зорлыкка, жамандыкка карсы курестен îepi жадпыадамзаттык ííiüiík, iiudiniK сарыи, зорлыкка, киянатка карсы саналы гурде бармау нирылы басым. Мун-дай урыи, рухани кагида - толстойлык, шэкер1мд1к денгейдеп акикатгар.

Жалпы, кеп жагдайда, казак эдебиетгану гылымында эл1 кун ге де ¡i in ез дэрежесмще еленбсй журген керкем творчестнодагы нсихо-аналитикалык тэ-clíi жазушыныц шыгармашылык жолц мен жске eMipi, OMip сурген оргасы мен заманы арасындагы байланысты мукияг кадагалан байынты зерттеу, сондай-ак, антордыц ез шыгармаларьшда саналы немесе интуитивп турде бо-лашакты болжау урдю сиякты курдоп мэселеш талдайтын эдебиегп калыптастыру, жуйел! гылымн дэрежеге Keiepy ici - кезеп жеткен мэселе. Бул - эдебиетгану пылымын дамыту Yiuiu рана емес, сонымен катар керкем эдебиепшздщ ман-магынасын да, тур енпатын да, ыкиал-беделш де арттыру yiuiu кажет. вйткеш эдебиеттщ керкекн - окырман кауымныц ой-epicinin кецекпшц, KOFaMHbin рухани кемелденушщ Kenijii екенш алыс-жакын заман-да öMip сурген ойшыдцардын Capi TÜJire тиек enceni белгш.

Шэкер1мн1Ц Kejieci поэмасы - „Енлк-Кебек". „Калкаман-Мамыр" OKHFacbi 1720 ж. шшде болса, „Ешнк-Кебек" окнгасы, автордып анык-тауьшша, 1780 ж. шамасында болган. Акын 6ул жырга да езшщ актау кезка-расын Kipicne-ганыстыру аркылы анык öLraipin кегедг Акьшныц багалауында - бул ей жас та кзнэаз.

,.Ешнк-Ксбек" дастанынын Kipiciieci Шыцгыстау тешрепн коные ет-

„Енлж-Ксбек" дастаныныц кфюпеа Шыцгыстау тошрегш коныс ет-кен ел-журтгыи осы жерге келу тарихына барлау ¡спсгп. Жэнс ол барлау казак, елнпн жалпы жагдайынан барып, жеке рулык жалкылыкка ауысады. Сойтш окушы о к и га га енер алдьнгда кейткерлердт ага зектер1мен танысып, оган коса о кита ететш жердщ жардайларына каныгачы.

„Енд1к-Кебек" поэмасында да кыз бен жшгпн суГнспеншЫк окигасы - непзп бардар ретпаде алынады да, шыгармадаги ю-эрекетпн жел1а сол окиганын салдарынан тугаи ру мен рудын арасындакы дау-жанжалга карай ербидг Дегснмен, Кебек пен Е|упкт1И жеке куйлер'!, сез'ш толкындары Кдлкаман мен Мамырдыц жан кунлершен кер[ коб1рск ашьшады.

Сонымен, „Енлк-Кебектщ" езгешел.'п неде? Б1ршшщен, Шэкер1мш"н дастанды атап еткен озше тан шежфешшикпен, „энпме алдындагы аз евз-бен" бастауы. Содан кейш барып Шэкер1м хикаянын тарихи кегистшн аша-ды. Жалпы, тцепк пен уакыт категорнялары Шэкерш ушш мацызды. вле-шне озек етер уакигасын акын тарихи категорияда карастырады. Шакер!м КсШспк пен Уакыт кятегорияларьш дастаннын шагын-ак бсшмшдс утымды пайдаланып, тарихи фон жасайды. Элпндешей философиялык-тарихи импе-ратнвтерд1 ерк1н игерш, шеберл1кпц уздж улпсш керсетедь

Екшшщен, Шэкер1м дастанды эу-бастан конфликтно курган. Бул жердей сюжетпк жеш - Нысан абыздын болжамы. Шэкер1м поэмалагы сюжетпк байланыега осылайша драмалык. шиелсшске курады. Солай болгандыктан да, дастаннын алрашкы тарихи бвлпшдеп баяу козгалыс эп-еэтте шиелешеш, коркем шеберл1кке тана тэн дннамика косылады. Осы орайда, белгЫ орыс фольклорист ралымы В. Я. Пропптыц б!р кагидасы ер1ксп еске тусед!. Кене грек драматурга Софоклдын „Эдип патша" драмасы женшде ол былай деген ед1 : „Эдип дельфтк баксыдан вз тардырынын сумдык купиясын бшедь.. Софокддыц вз кейшкерше осынау сумдык купияны алдын-ала (шыгарма ба-сында - А.Т.) бьчпзушде мак бар. вйткеш сол аркылы Софокл буюл сюжетке

дьш ала бшмеген болса, онда барлык. окига тек катер л i кездейсоктыц дец-гей1нде калып копр ед1..."1. Алакгы ралыи алп дельф! баксысьшыц Эдипке айткан купия сырыныц Софокл шьи-армасынын бгп'н бгтймен терец уй-леам тауып тургандыгын айтады. Еша Шакершнщ „Енуйк- Кебегше" келер болсак, мунда да окырман Кебек тагдырыц Писан абыздыц болжауы аркылы ачдын-ала бшедк

Баксак, хикаяныц шнашки бол1кпиде yui кейшкер бар екен. Олар: Писан абыз, Кебек батыр жэне шыгарма Keneyiue тускеннен кейш 6ipre-6ipre оныц ен бойына тарап, дастанга фатальды ман беретш Тагдыр. Кебекттц ажа-лы болып келет1Н ,,6hík кабак сурлау кыз" Eiuúk болмас па екен ? Кебек пен Eiuiík сум ажалдмц тырнагынан кутылар ма екен, кутылса, кайпп кутылар екен?" дегеи снякты сауалдар каумалап, дастаннын аягына жеткепше окыр-ман кауынды ынтыктыра туседг Буд, арине, дастаннын тартымдылыгымен коса, оныц фагальдык, трагедия/; и к мэжн де кушейте туседь Эр! окпганын íuikí aFucbuia кушп сергпн, ыргак бередк Поэманыц сонау Аристотелынц „Поэтикасында" талданатын катарснске, япш окиганыц трагедиялык iueuii-míh алдин ала бслггш ету эдкше курылуы ете утымды табылган. 0йгкеш, окырман немесе тындаушы тек сюжет жел!сш куаламай, оны саналы турде таддай (анаднздей) алады.

8лец с93д1ц маржанын туцриык ой тубшеп теретш акын ILlaKepiM ymin окырманныц исихологнялык кецш-куШ, кызыгуы мен кызганышы, ын-тасы мен ыкыласы, КУмарлыгы мен куштарлыгы аркашан басгы нысана.

Будан ншгатын eKi коръпъшды бар. ILlaKepiM Eujiík пен Кебек хнкаясы аркылы тек мэцгшк махаббапы, сэулел! CYírieiiemiiünKii rana жыр-ламайды, кайта сол гашыктык жырын оймен ернектей отырып, соныц езш тарихи тургидан карастырады. Лтордып айтыа отыргап сум тагдыр идеяси тек кана Кебек пен Пщпкке рана емес, сол „ актабан шубыръшдыда" ¡зделмен

' Пронн В.Я. Фольклор н действительность М. 76.

калган Калкаман- Мам ирга да кап,юты болни шыгады.

Екнпшден, эр прл 1 керкемдк а/лс-юралдарды найдаланып, сюжет арнасына баксы куния сырын, жорамачын, тардыр илсясын тыден, хикаяга жан 6!т1ред1. Свйтш, Енл1к- Кебек хикаясып бУкш казак халкыныц тагдыр-талайына, турмыс-тфшитше, ем1р суру калньша укш айтатындай нагыз трагедия денгейше кетере/п де, муны тек капа ек1 адамныц кайгысы емес, бгпн хадыктыц басындагы таукыиет екенш керсетстш тарнхи трагедчяга айналлырады. Казак коркем сез енерипц, казак поэзиясыныц философнялык, ойшылдык касиет1н за шар бтктерге кетерш, нагыз профессионалдык дец-гейге жетюзедь Бул - Шзкер!мнщ квркемд!к злемшен алатын екпнш саба-гымыз.

„Ешмк-Кебек" дастанынан алар уцшшй сый-сабагымыз: шыгарманыц драмалык табнгаты басым, ол курылымы жагынан да драмага уксас. Шынын-да да, Шэкер1ин1Ц осы дастаньшми кезнщс М. Эусзонтщ атакты драмалык шыгармасына езек болуы тепн емес едк Сюжет жел1сш тарту, оны бастау, шиелетслру, шарыктау шепне жетизу, шештмш тауын корытындылау сиякты .драмалык шыгармалзрга тэн комноненттерд! туп-тугел эр1 утымды пайдалануы былай турсын, окнга арнасына ерекше купия сыр косьш шпелешст1ру, онын агысына кызу айналым енпзу - Шэкер1мн!Ц улкен су-реткер, профессионал жазущы екендНн дэледцейд\, сейт'ш, онын казак тоны-рагында суреткерл1к шеберл1кт1, шыгармашылык нроиесл саналы ар нага ту-с!рген ез кезецшщ б1рден-б!р жазушысы екегцигш керсете/д. Сондыктан, казак драматурп!ясыныц алгашкы нышандары жшпнде айгканда, Шэкер|мнщ бул дастанын атамау эсте мумкш емес деушЬге эбден болады.

Лдамды заман билеген, адамдар заман ауенш желеу еткен, сейлп вшр-де жолсыздык жасалган тапл б|р аянышты окиганы „ Нартайлак пен Айсулу " дастанынан керем13.

Диссертациада бул поэманын аддыдгы екеушен озгешел1п, дастандагы

кейшкерлер тобы, аи горды ц эpбip гагаырга кнцп катистыгы, окша еткеи ке-зеидеп казак даласиныц когамдык жуйе« мен ерекшелш керсепледк

Эр1 карай, „Казактыц тун атасы" мен „Мутылгашшц влф)" шигар-маларында тек тарнхшы Ш»кер1м Рана емес, саясатшы, азамат ШэкерЫнщ бейнес! жасалып, акынныц жан-жактылыгы ашыла туседо.

Кандай такырьшка бармасын, алдымен вз жайын, ез ортасын, вз заманын толгайтъш Шэкер1м „ЛэйльМэжнун" мен „Дубровскийге" де тегш барргш жок.

Акынныц ез тагдырыныц зары Мэжнушнц зарынан басым болмаса, кем емес. бйткеш Мэжыушпц. зары мен азабы - тек б!р рана махаббаттиц зары болса, Шекершнхи зары - букш ел журтыныц зары екешн угамыз.

Шэкер1м Акын тагдырып жырлайды. Халкын суйген акжурек акынныц жалрыздыгын сыр стш юлгайды. Сейтш ол казак иоэзнясында жаца голкьпгды, жаца сарывды бастайды, оныц мазмундык, керкемлж, шшнцнк кемелдснушс жол салады.

Уишшн гапау. [Нгжспштн публнпистикасы мен зеотгеулстндеп улт-

расы да, улагэпы ееигп де мол казына. Шэкер)м халыктыц санасын сэуле-левдрген ойшыл, сез сарасын «зген озык ойлы акын папа емес, сонымен б1рге, ол Шыгыстыц элем таныган жулдыздарымен тереаес! тец тусетш г-уда-ма галым. Оныц кептеген жылдар бойы жинап, зергтеи, талдан, таратьш жаз-ган шеж!рес1 - казактыц дербес ютан болып шыккан тунрыш шеж1рес1 - халыктыц в31мен б!рге жасайтын, оган кызмет степи рухани казына, гарихи б1регей туънщы. Осм ецбепн жазу жолында акын кытай, орыс, гур 1 к, араб снякты квртшес огырран, ¡ргелес жаткан, мрншйк-тынысы, тагдыры ыцг-ай-лас талай елдер/ии гасырлар куэа болран архнвтерш актарыи, сыршыл тарих-намаларын зерттеп, сартаи шеж1релерш саралан, е:шпп отыз жьищык саналы гумырын сарн етп.

Шэкершшц заман мен урнакка калдырган касиегп му-

румырын сарп crri.

UJaxepiM mexipeci казак рулармнын шыгуы мен таралуын талдаумен гапа шектелт калмайды, сонммен 6iprc ол кептеген тарихи лсректер.пц тупы керпнсш ашып, оларднн мэм-маплнасын тсрен дс дурыс rvcinyre жэрдем-деседг Ондз элп кунгс деШн зертгеушмердн! кеципнс бсйламай, кезше испей, наэарына ¡л(нбей, калтарыста калып келе жагкан тарихи мэл1меттер, куиды деректер, белгии 6ip кезендс когамш.щ, елдт, халыктыц тардырына ыкпалы теген атакты адамяар жените марлуматгар баршылык. Тагдыр таукы-мет!1 мен когамдык курылысы есершен жазба тарнхы шабанлау дамып, кенже-леп калса да, оныц ececijie, келел) niidp, оралымды ой мен уткыр ттдщ ар-касында урпактан урпакка жсткен халыктык едебнет, оныц кауымдагы, алеу-метлк ем1рдег1 орлы туральг, дуниеп) апагтаи сактал кялатын мэдели-рухадш казынаныц каснеп туралы заманынян озык оЛлар тшшшс колданылып, rip-шЫтнзге жарап журсе де, магынасы куцг!рт кайсыбф сездердн! ли теркш1, олардыи ciuicy зандшыктары, шешендш сыры, былайша айтканда, т!л мэде-mieri, Tin тззалыгы, ен аргысы, г ¡я таглыры nphui сан алуан аукымды мэсе-лелерте, бупнп тауелсЬд!кке ие болып, жацгыра, жацара баста гак корамдык 9MipiMi3fliH де, ¡ргел1 елд1пмпл1Н де квкейкест1 проблемаларына айналып отырган хелел) маселелерге саятын байыпты гйюрлер, байсадды пайымдаулар бар.

Шэкер'1м казак luexipecin рухани устазы Абайдын квз! Tipiciiuie жаза бастайды. Буран, eki улы акыннык аральИнш!к, туыскандык карым-катына-сы, усгаз бен шэирттщ ьштымактастыг-ы рана емес, соиымен катар, оларднн шырармашылык таланттарына нэр алар кайнарынын, дуниетанымдык кезка-растарынын б1рл1п де себепкер болдн. Ел тагдыры, халык тарнхы женшде 03i де кеп ойланып, кеп толганган Абай ШэкерЫшн мол бит« мен кабшетше cenirr, езнпи кекейнше журген oiii.ru айтыгт, оган шежгре жазуды усынады.

Сойтш, Шэкеркм казактын тлыгу тегш танытатын mcxipe жазура 1877

казак ьэм хаидар lucAipeci" деген атиен 1911 ж. Орынборда агайыиди Хусайымовтар басаасында бастырын шырарады. Бул ецбеичц Heri3ri кун-дшшры * оныц тарихи непздшишде. бйткеш Шэкер1м мунда кай рудыц кай-дан, калай тараганын шежфелеп капа коймайды, coran барар жолда тарихи дерекчерд1 актарьт, оларга терец талдау жасайды, пакты жазба деректерге суйенед!, сейтш, казак,тыц rerinin алгашкы зерттеушшершщ 6ipi реттнде кер1нед1.

IllsKepiM осы Ршыми, тарихи зертгеу жолында uiexipe такырыбыиыц шецбер!мен uieneitiii калмайдм, ол когам дамуыныц эр кезецшде eMÍp cvp-ген озык ойлы знилы РУламалардыц мураларымен де танысады, соларди ше-xipo шыццыгын ашуга, дэлелдеугс тишд1 пайдаланып отырады. Шэкер1м ше-жтресш тарихшылар voulu шежфе жюудын a;iin»eci деуге болады.

Бул ецбек ел тарихын, тарцчта болгдн, ел ем1р1нде елеул! ¡з калдыргаи улы адамдарды, одебнет пен медениегиц кейб!р мэселелерш аныгырак, ïepe-uipcK ypyFa багдарлайши, соцымен катар, казактыц контеген байыргы соз-дерйнц туп-теркшш, мэн-магынасын, этимолошясын туашнретш рылыми ецбек. IlJüKcpi.M eainiu oii-nikipjiepiii болжамдарымен Рана шектеи коймайды, оны гылыми тургыдан дэлелдейдг Бул ретте Шэкер1м шежфесппц 6yrinri рылыми зертеушшер yiuíh таглымдык, танымдык мви1 зор. АрРы заман мен бер-п заманды байланыстыратын азын-аулак аркаулардыц 6ipi.

Bpi карай, зерттеудщ 6ул тарауында "Llle*ipeie..." тарихи жэне эдеби талдау жасалып, оныц ез кезшде де жогары багалангаиы мысалдармен далел-денедг Э. Бекейханулыныц 1913 ж. № 12 „Казак" газет ¡ндеп; Халел Досмуха-медовтыц 1913 ж. № 15 „Казактагы „Алащ не сез" макаласы осыныц айгагы. IllsKepiM оларга „Аксак кой тустен кейм мацырайды'' („Казак", 1914, № 61) макаласымен жауаи кайтарады.

Жэне де, осы тарауда ез заманыныц езгелерден шоктыры 6ii¡k - Шэке-piki мен Элиханныц шырармашылык epi к,о гам и ой-HÍKÍp жолында калыц 6у-

piM мен Элнханныц шыгармашылык о pi когами oit-niKip жолында калын. бу-каранын козш ашып, когамдык санасын кетеру саласында ой-птарлерйнц орайласкан, токанласкан csnepi гасырымыздын басындага баспасвз бетшдеп матерналдардан мысал келпршш керсетшедк

Шэкершнщ кайталанбас улы талантынын жете зерттелмей жаткан тары 6ip кыры - сол жылдары жана калыптасып келс жаткан казак баспасезншеп макалалары. Дуалы ауыз аксакалдын акылды coain „Казак", „Казак тш", „Сарыарка" газеттер1, „Тац", „Шолпан", „Абай" журналдары айрыкша шти-патпсн карсы алып отырды.

Шэкер1мшн саналы да жаркын ойымен окырман кауымды суйсйинргсн агалы созйнц 6ipi - „Абай" журналыныц 1918 ж. № 3 санында шыккан „Улт-шыддык тгралы" макаласы. Мунда автор басылымнын 2-uii санында жарня-ланган Семей oitipinin белгш KeccMcesuiici, „алаш" козралысыныц бглсендо KaiipaTKepi Мынан Ттрранбайлыц „Ултшылдык" макаласына орай озшдп: ni-Kip айтады.

„Сынау ьэм сынауды сынау" ( „Казак mi", 1924 , 2- наурыз, № 26 /425) деген макаласында сыннын максатына, оныи эдсбпеттсп орнына, кызметше, сыншынын келбетше, OFan койылатын талапка, жалпы эдебиетке, мэдениет* ке байланысты xeneyni oitnap козгайды.

„Жазу мэселесГ' ( „Казак", 1913, № 22 ,1б-ш1тде) деген макаласында казак TiniHia езеюп мэселеа - казак apin-дыбыстарыныц жазылуыньш, онын емлесше, казак орфографиясына байланысты жэйперд1 карастырады.

„Би ьэм бшйк туралы" макаласы („Казак", 1914, № 65 ) ¡ргел1 ел, 9р-кениетп мемлекет болу YHiiii адамгершшкке непздслген эдш бшп'к куратын праполык когам болуы кажетпгш свз етедь Мунда квп мэселелер ел!мпдщ öyriHri таила™ басты проблемаларымен тедесш жатыр.

Шэкер1м ауыз эдебиетшщ озык улплер!н де жинагт, зертгеген галым. UlaKepiMiiiH ыждахатталыгыньщ нэтнжеа'нде Kspi кулак карттардын жадында

сакталган кептеген эдебн муралар калыц хурттын игшгше айналды. Сондай 6ip ел ¡шшде с а клал ран казакпен норайдын айырылысуына байлаиысты айтылран enri.vic lUaKepiMHiii жазып алран кускасы бойынша дисеертацияда келт1ршед1.

Жане де, Наурыз мейрамы жайында 1925 ж. „Tau" журналыныц № 3 са-нында Шакер1мшц усынуымен жарияланган „Наурыз жайындары елендер", „Сол KYHi кушактасып Kepicy туралы", „Жане наурызды коскан ескннн 6ip влен1", ШакерЫжн кене свздерге, сешм-нанымдарра берген xvciniKTeMeJiepi баяндалган. Эйтсе де, журналда жарияланган материалдардын аясына енбей калган, оным баска колжазба корларынан табылган казактыц кандай дшге табынРалы, баска дищер гуралы мел1метгер тары бар.

Бул тарауда Шэкер1мнщ жинаи жазган 147 макалы, онын шйнде халык макаддары жане аксакалдын езшщ афоризмдер! жайлы мал1мепер бар. Шэ-KepiMHtH еш жинактарына енбеген макалдарыныц öipineif иысал келт1рей/к: Тогыз кедей 6ip алашара сия алады, Ею жуан жер жузше спя алмайды.

Сонымен катар, Шакер'шшн жарняланбаган, текст Liiepi табылмаран „Шал мен кемшрдЫ айтысы" (поэма дел ятаган), „Hau мен т!ршшк" туралы философиялык. эцг1ме, „Галилей" a«ri.vieci, „Казак айнасынын cKinmi бвль Mi", взшщ эндершен жазылган музыкалык пьесасы, вз[ Кызыл Ордага xiöcp-ген 8 шырармасы бар екеш белгип болды. Мунда Акан cepi жайлы, тары баска энпме-елендер1 бар, Шэкер1мнщ „Абай eMipi", „Казак лурэты" , „Куран ау-дармасы", „Умбетей жыраудын Абылайга айтканы", „Кабекецшн. Квбейге айтканы", „Атакты Атымтай Жомартка байланысты сездер", „Bip енбскип адаадцы 5ip бай жалдап", „Bip ацам кайыр суран, кэп акша жиып", „Мутыл-ганнын баласымен айтысканы" деген енбектер! болган. Булар ксзЬщс окыр-ман цауымра, ecTireii кУлакка танымал болса да, кейшп урпакка мулдем бел-rici3 дулиелер. Оларды тауып, жинап, жариялау - адда турган улкен мшдег.

Шэкср1м шешенд'|к сездерге де ерекшс мэн берген.Шэкер'ш аксакал-:ыц аитуынша „Кдзыбек би сбзГ', „Караменде мен КенпрбаЙ", „Есю бил!к" Бекболат пен Мушеке би сез!) сиякты шешеншк создер баспага шыккан „Тан", 1925, № 3,4-)

Кыскасы, Шэкер1шпн еши рана калыптасып келе жаткан журналистка, эдебиетгану, лингвистика, фольклористика сиякты гылым салаларына 1а коскан улсс! аз емес.

Корытынды. Б(з осы диссертациялык жумысымызда йкыннык мурала->ын эр кырынан зерттсп, шьнармалзрынын сырын, сипатыи, когамдык мэ-пн, коркемд!к одфетш, тарнхтык белпсш талдауга тырыстык. 111зкер1мнш азак поэзнясындагы гана емес, бгпн казак эдебиел мен мэдениетз, когам-;ык ой-жуйедеп орнын, мацызын ашпакы боддык. Шэкерш позиясынын та-ырьштык. желшсрш, елецдерннн керкемд!пн, гарбиел1к жэне эсгетакалык !энш карастырдык. Акынныц бфаз влендерше курылымдык, уэзйип'к талдау сасалык.

Шэкер|'мН1К поэмаларын талдауга келгенде, мазмун мен керкемдк б!р-тп, окнгамен ершген образдылык пен идеяиын теггасуына баса назар аудар-ъгк.

Сонымен коса, Шэкер1м мУрасынын эл1 зерттелмей жаткан жактарын, тап айтканда, Шэкер1мнщ публицистикасын, фольклор, лингвистика, сын .6. эдебиеттану мзселелерше коскан улесш кврсепп беруге нышан бишр-

1К.

Диссертация такырыбы бойынша мыиздай ецбектер жары к. к орд i:

1. LUaxepiM поэмалары. Жас ралымдардыц 1 Республикалык конференциясыныц тезистер!. Алматы, 1991 ж.

2. Шакерим иенен Касым "Гыиыстан уулунуц поэзиясынын орток жактары. Профессор Касым 'Гынысган уулунун мааракесине арналган республикалык илимий-теориялык конфсренциясында жасалган докладдар менен баяндамалардын тезистери. Бишкек, 1991.

3. Шэкер'и.« - публицист. "Акикат" журналы, №3, 1992 ж, 80-81 б.

4. Шэкер1М аксакалдыц айтуынша. Eckí 6iuiík. "Ана тш" газ st i, №17, 1992 ж.

5. UlsKcpÍMHÍH казак журналистнкасына коскан yneci. "Алмагайыи элемдел турю тыдес аппарат куралдарм" атгы халыкаралык гылыми-пракгикалык конференцияныц магериалдары. Алматы, 1992 ж.

6. Шэкерм кажы жэне Э. Бекейханов. "Жуддыз" журналы, №6, 1992, 197-199 б.

7. LLIsKepiM \лтшылдык туралы. "Ana tltí" газеп, №23, 1992 ж.

8. lliaKepiM аксакалдыц айтуынша. Караменде мен Кецпрбай (Кабскец). "Казак эдебиеп". №35, 1992 ж.

9. Шэкер1м поэзиясынын yajini (елец олше.чп). "Букетовтык оку" конфереициясыныц тезистерь Караганды, 1992 ж.

10. Абай айналасындагы акыцдар жане поэма жанры. Казак вдебнет! тарихыиыц езеюп маселелер1 жинагында. Алматы, "Казак университет!", 1993, 124-131 б.

11. Возвращение Шакерима. "Наука Казахстана", №6, 1993.

12. Эз1мбай Бижанулы. Актанберд! - Жасилен. блеццер мен кисса-дастандар. Жинан, курастырушы А. Тшеуханова. Алматы, "Айкап", 1994, 11 баспа табак.

Резюме

Тдеуханова Ллмагуль Тулековна

Диссертационная работа на соискание ученой степени кандидата филологических наук по теме „ Единство мастерства и познания п произведениях Шакерима" посвящена всестороннему изучению и научному анализу творческого наследия великого позга - философа.

Каждый, кто впервые открывает книги Шакерима, сразу же вынужден отказаться от привычной беглости чтения: глаз готов скользить по знакомым очертаниям слов, но при этом разум отказывается поспевать за зрением. Тайна шакеримовского таланта не только тайна мастерства, с чем обычно имеет дело склонный к холодному анализу исследователь, а тайна человека, разгадывание которой достойно того, чтобы посвятить ему жизнь.

Мы попытатись определить взаимоотношения Шакерима с чрезвычайно сложным временем нашей истории, в котором жил и творил поэт.

Необычность и глубинность образного мышления Шакерима дали нам возможность рассматривать его как некое крупное, но достаточно автономное в казахской литературе явление.

Перпая глава нашей работы называется „ Тематическое пространство и мастерство поэзии Шакерима", где подробно изложены тематическая, жанровая, стилевая особенности творчества поэта, художественные средства, которые Шлкерим подчиняет раскрытию глубокого идейного содержания своих произведений. Впервые исследуется архитектоника, строение, рифма, слог лирики поэта, делается им подробный всесторонний анализ.

Во второй главе, которая называется „ Историческая прайда п художественное решение в поэмах Шакерима", выясняются идейно-художественное содержание и жанровое своеобразие поэм Шакерима, определяется их место в системе данного жанра. Прослеживается эволюция казахских поэм в свете становления жанра, выявляющая общие закономерности развития казахской поэмы.

В центре внимания автора поэм оказались трагический и героический периоды отечественной истории „ актабан - шубырынды". Этот исторический материал вызывает интерес не столько сам по себе, сколько возможностью сопоставления его с современной действительностью.

Доминанта поэм - описательность и чувства.

Основным двигателем сюжета становится любовь.

Шакерим создает новый тип героев, который определяют новый пафос поэмы - интерес к нравственным проблемам личности.

Поэмы Шакерима содержат синтез лирического, эпического, драматического начал.

В третьей главе ., Проблема национального сознания в публицистике и исследованиях Шакерима" - исследуется его „Летопись..." , которая впервые стала предметом специального исследования. Также, рассматриваются научные, философские, публицистические работы, многие из которых Не переизданы до сих пор.Через эти труды Шакерим пытался увидеть и передать читателям духовное единство нации, тем самым повлиять на нравственное образование современиков, на возвышение „ души" нации.

S U M M A R V

The dissertation is writlen by Tlcukhanova Almagul Tulecovna for ihc degree of ihe candidate of philology 10.01.03- History of Kazakh Literature

The theme „ The unit of mastery and cognition in Sliakcrim's works" is devotee to a thorough study and a scientific analysis of the great philosopher-poet's creative legacy.

Everybody, who opens Shakerim's book for the first time has to refuse at on« from die used fluent reading: the eye is ready to sliele through familiar contours of Uk words, but at the same time the mind refuses to follow the sight. The secret oi Shakerim's talent is not only the sccret of mastery which is dealt by coldly analisinj investigator, but a man's secret for solving of which is worthy to dedicate the wholi

Wc tried to determine the interrelations of Shakcrirn with extremely complicate time of our history, when the poet lived arid created.

Shakerim's unusuality and deepness of the vivid mentality gave us tin opportunity to examine him as something great, but rather autonomous phenomenon it Kazakh literature.

The first chapter of our work is called ,,The thematic space and mastery o Shakerim's poetry", where the thcmatic, genre and style pccularities of the poet': creative works are staled thoroughly, the artistic means serve Shakcrirn to open the deep ideological content of his works. An arcitectony, a construction, a rythm, a style of the poet's lyric is investigated for the first time, a thorough detailed analysis i: given to them.

An ideological- artistic contcnt and genre peculiarity of Shakerim's poems i< found out in the second chapter which is called „The historic truth and the artistic desicion in Shakerim's poems", their placc is determined in the system of that genre An evolution of kazakh poems in the world of genre establishment is followed, the general phenomenon of kazakh poem development is found out.

The tragic and heroic periods of the home history „aktaban-shuburundy" were ir the centrc of attention of the author's poems. This historical material is not interesting by itself, but is interesting by the opportunity to compare with the modern reality.

The dominant of the poem is the description and the feeling. The main plot ii moved by love.

Shakerim crcatcs new types of heroes determining the new paphos of a poem -an interest to a person's moral problems. Shakerim's poems contain a synthesis ol initial lyrics, ethics, drama.

His chronicle is investigated in the third chapter „The problem of the national conscientious in the publishing and in Shakerim's investigations", which was the subject of a special investigation for the first time. His scientific, philosophic publishing works arc also examined but most of them arc not yet republished Shakerim tried to sec and to tell his readers the spiritual unity of a nation through those works to influence that way the moral education of contemporaries, to raise the „spirit" of the hation.

life.