автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Эллиптические конструкции в современном белорусском литературном языке

Полный текст автореферата диссертации по теме "Эллиптические конструкции в современном белорусском литературном языке"

ON БЕЛАРУСК1ДЗЯРЖАУНЫ УШВЕРС1ТЭТ

УДК 808.26 - 56

Чайка Наталля Улaдзiм¡payнa

ЭЛШТЫЧНЫЯ КАНСТРУКЦЫ1 У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРНАЙ МОВЕ

Спецыяльнасць 10.02.01 — беларуская мова

АУТАРЭФЕРАТ дысертацьн на атрыманне вучонай ступеш кандидата фшалапчных навук

Míhck 1998

Работа выканана на кафедры сучаснай беларускай лпаратурнай мовы Беларускага дзяржаунага ушвератота

Навуковыя к1раушк1:|прафесар Л.1.Бурак|

доктар фшалапчных навук, прафесар П.П.Шуба

Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчных навук, прафесар А.1.Наркев1ч кандидат фшалапчных навук, дацэнт Т.П.Бандарэнка

Aпaнipyючaя

арга!пзацыя: Вщебсю дзяржауны ушверспэт

Абарона дысертацьп адбудзецца 3 л1стапада 1998 г. у 14-00 на пасяджэннг спецыял1заванага савета Д02.01.11 у Беларусюм дзяржауным ушвератэце па адрасу 220050 Мшск, вул. Карла Маркса 31, фшалапчны факультэт, ауд. 62.

3 дыссртацыяй можна азнаёмщца у б1бл1ятэцы Беларускага дзяржаунага yнiвepciтэтa.

Аутарэферат разасланы 1 кастрычннса 1998 года.

Вучоны сакратар спецыялпаванага савета Д02.01.11 доктар фшалапчных навук

1.С.Роуда

АГУЛЬНАЯ ХАРАКГАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дысертацыйнага даследавання. У сучаснай лшпистычнай навуцы адным з найбольш складаных 1 актуальных з'яуляецца пытанне аб структуры 1 функцыянаванш ненарматыуных канструкцый, у прыватнасгц элттычных. У дысертацьп зроблена спроба даследаваць элштычныя канструкцьп на матэрыяле сучаснай беларускай лггаратурнай мовы.

Важнасць падобнага даследавання абумоулена некальх1м1 прычынам!. Па-першае, неабходнасцю усебаковага анал1зу структуры названых канструкцый. Неадназначная трактовка граматычнай будовы элштычных канструкцый ускладняе астэматызацыю падобных з'яу 1 падачу матэрыялу студэнтам [ вучням у курсе сшгакйсу сучаснай беларускай мовы. Таму юнуе неабходнасць правядзення усебаковага i глыбокага анализу граматычнай 1 семантычнай структуры сказа з мэтай выязщь колькасць саставау элштычнага сказа 1 вызначыць яго мадэлъ. Таксама патрабуе вывучзння семантычная структура элштычнага сказа. Атсанне кампанентау семантычнай структуры элштычнага сказа дазваляе выявщь структурна-семантычнае ядро названай канструкцьп.

Акрамя таго, у беларусюм мовазнаустве недастаткова праанал1заваны функцьй элттычных сказау. Выяуленне камушкатыуных \ стыл^стычных функцый названых канструкцый дазваляе вызначыць ¡х фуикцыянальны дыяпазон, мэту, з якой тсьменнш выкарыстоуваюць сказы у творах мастацкай лпаратуры.

Функцьй элттычных сказау даследавалкя на матэрыяле творау мастацкай лпаратуры. Мэтазгоднасць падбору такога аб'екта даследавання абумоулена тым, што у маетацкш тэксце найбольш яскрава праяуляюцца выяуленчыя рысы aнaлiзyeмыx канструкцый, яны набываюць у ¡м шэраг cтылicтычныx щ камушкатыуных функцый. Ашшз функцый элттычных канструкцый у паэтычных творах дыктуецца неабходнасцю даследаваць названую канструкцыю як адзшку паотычнага сштакску, як сродак метрыка-рытм1чнай аргашзацьи верша. Разгляд з'явы элшегса як сродка актуальнага члянення паведамлення дае магчымасць выявщь шэраг камушкатыуных функцый названых канструкцый.

Неабходнасць астэматызацьн элштычных канструкцый паводле структуры, семантьш [ функцый патрабуе аб'яднання IX у функцыянальна-семантычныя паль Ядром такога поля будзе пеуны двухсастауны сказ, перыферыяй -- усе структурныя 1

функцыянальныя мадыфжацьп. Падобнае аб'яднанне спрошчвае астэмлае i функцыянальнае ашсанне сштакачных з'яу беларускай мовы.

Сувязь работы з буйным! навуковькш праграмамц тэмамь

Работа звязана з тэмай "Беларуская л1таратурная мова I яе нормы: сшхронны 1 дыяхронны аспекты" (16.21.01. N19962113), якая распрацоуваецца у навуковых даследаванпях Белдзяржушверсггэта 1 запланавана на 1996 - 2000 гг.

Мэта 1 заданы даследавання. Мэта дысертацыйнага даследавання — праана;йзаваць граматычную 1 семантычную структуру элттычных сказау, 1х камушкатыуныя 1 стьипстычныя функцьп у творах мастацкай лггаратуры. Для дасягнення гэтай мэты ставшся 1 вырашалкя наступныя заданы:

- раскрыць сутнасць з'явы элiпcica у параунанш з сумежным1 паняццям1 - сштакачнага нуля 1 семантычнай iмшIiкaцыi;

- выявщь спосабы выражэння мадальнасщ I тэмпаральнасщ у элттычных сказах;

- праанал1заваць семантычную структуру элттычных сказау^ клаафшаваць ¿х паводле значэння;

-- вызначыць ролю элиюса у актуальным чляненш паведамлення;

- устанавщь стьшсгычныя функцьп элттычных сказау у творах мастацкай лггаратуры.

Аб'ект даследавання. Аб'ектам дысертацыйнага даследавання з'яуляюцца сказы з элтскам дзеяслоунага выказшка, ¡х структура 1 функцьп.

Ппотэза. Мы мяркуем, што элттычныя сказы уяуляюць сабой двухсастауную канструкцыю з прапушчаным дзеяслоуным выказншам. Анал1з граматычнай \ семантычнай структуры названых сказау павшен щ пацвердзщь щ абвергнуць данас палажэнне, бо падобны анал1з дасць магчымасць квал1фшаваць члены структуры элппычных сказау паводле семантычнай функцьп (актанты 1 арканстанты) \ юравання (прыдзеяслоунае щ прысубстантыунае).

Элттычныя канструкцьп, на нашу думку, з'яуляюцца структурнай функцыянальна абумоуленай мадыфжацыяй поунага сказа, яюя выкарыстоуваюцца з мэтай актуальнага члянення паведамлення, як сродак метрыка-рьплпчнай аргашзацьп верша щ як стьинстычная фпура.

Метадалопя \ метады иравсдзенага даследавання. У дысертацыйным даследаванш шырока выкарыстоуваецца апкальна-аиалйпычны метад, яю дазваляе астэматызаваць фактычны магэрыял \ сштакачныя з'явы, праанал1заваць гх 1 зрабщь

неабходныя выпады. Пры даследаванш семантычнай структуры элттычнага сказа выкарыстоуваецца метад компетентного, aнaлiзy. Ён дае магчымасць раскласщ змест сказа на мшмальныя семантычныя складаючыя 1 выягмцъ структурна-семантычнае ядро канструкцьп.

Навуковая наввна работы 1 значымасць атрыманых вьннгсау.

Натзга дысертацьп заключаецца у тым, што упершыню у беларускай сштакачнай навуцы зроблена спроба грунтоуиага вывучэння граматычнай 1 семантычнай структуры элттычных сказау, асабл!васцей ¡х функцыянавання. З'ява элшспса адмяжоуваецца ад знешне падобных -- сштакачнага нуля 1 семантычнай ¿мшпкацьп. Упершыню у беларусюм мовазнаустве зроблена спроба прааиал1заваць спосабы выражэння мадальнасщ 1 томпаральнасщ у элштычных сказах, выявщь колькасць кампанентау семантычнай структуры. Удакладнена клаафшааыя элттычных сказау паводле 1х семантьш з улкам кампанентау семантычнай структуры. Вызначана колькасць саставау элштычнага сказа, яго мппмальная схема 1 магчымасщ яе пашырэння пры дапамозе актантау i с1рканстангау. 3 улжам новага падыходу да ненарматыуных сштакачных з'яу элтЫс разглядаецца як з'ява маулення, тэксту. Гэта дазволцга па-новаму падысщ да праблемы 1 даказаць, што элттычныя сказы з'яуляюцца не толыа функцыянальна дастатковьмй, але \ функцыянальна неабходнымк Упершыню на шыроюм фактычным матэрыяле праведзена даследаванне камушкатыуных функцый элттычных сказау 1 выяулена роля элшегса у актуальным члянент паведамлення, зроблены аналн стьшстычных функцый элштычных канструкцый у мастадкай прозе 1 драматурги, выяулена роля элшйса як стьидстычнай фпуры метрыка-рытм1чнай аргашзацьп верша.

Практычная значымасць атрыманых вьнпкау дысертацыйкага даследавання у тым, што тэарэтычкыя палажэнш 1 фактычны матэрыял могуць быць выкарыстаны пры выкладанш сштаксюу сучаснай беларускай мовы у школе \ ВНУ, пры падрыхтоуцы спецкурсау 1 спецсемшарау, розных падручнкау 1 навучальных дапаможгпкау. Квал1'ф1кацыя элттычнай канструкцьп як мадыфпсацьп поунага сказа у функцыянальна-семантычным пол1 перамяшчэння щ ф131чнага дзеяння дазваляе вызначыць функцыянальны дыяпазон названых адзшак.

Вынш дысертацыйнага даследавання могуць медь цшавгець для далейшай распрацоукт праблемы ненарматыуных канструкцый. Вызначаныя камушкатыуныя { стьинстычныя функцьн элштычных сказау могуць быць выкарыстаны пры натсанш раздзела функцыяналытга сштакасу беларускай мовы.

Асноуныи палажэнш дысертацьи, як!я выносяцца на абарону:

1. Элштычныя канструкцьп у структурным плане уяуляюць сабой двухсастауную сжтакачную канструкцыю з апушчаным дзеясловам-выказшкам. Сведчаннем двухсастаунасщ мадзл! элштычнага сказа з'яуляецца наяунасць залежных ад дзеяслова актантау 1 сфканстантау.

2. Пропуск дзеяслова у элштычным сказе спрыяе актуальнаму чляненню паведамлення г дае магчымасць утвараць розныя тыпы рэматычных дамшант: акцыянальную, прадметную, якасную, статальную, ¡мпрэауную.

3. Элшас утварае дадатковую стыл ¡стычную шфармацьпо. Гэта дае магчымасць выкарыстоуваць анал1зуемыя канструкцьп у творах мастацкай л1таратуры як стьипстычную ф1гуру. Элштычяыя канструкцьп у мастацкай прозе выконваюць сгьиистычныя функцьп дынакшму, экспрэауную, харктарызуючую I лакашзацьп.

4. У паэтычных творах элштычныя канструкцьп выкарыстоуваюцца як сродак метрыка-рытм1чнай аргашзацьп верша. Пры дапамозе эл'таса фарм!руецца нсабходггы метр верша, яго памер, рытм, штанацыя. Названыя сказы выкарыстоуваюцца 1 для пабудовы кампазщьп (строф¡ю) верша. Элшас рэгулюе колькасць кампанентау у вершаваным радку, што дае магчымасць ушсаць даны сказ у агульную канву страфы щ верша.

5. Элттычны сказ з'яуляецца мадыфжацыяй поунага у структурна-семантычным пол1 перамяшчэння у прасторы, ф1з1чкага дзеяння щ мауленчых працэсау.

Асаб1сты уклад сагскалынка. Дысертацыя з'яуляецца самастойным даследаваннем, праведзеным аутарам асаб1ста.

Апрабацыя вышкау дысертацьи. Важнейшыя палажэнш 1 вывады даследавання был1 выкладзены у навуковых дакладах на наступных м1жнародных канферэнцыях:

1. "Моуняя намшацыя", Мшск/Беларусь. 25-26 чэрвеня 1996 года. Падрыхтаваны даклад па тэме "Элштычныя сказы як адзш са сродкау намшацьп у беларускай мове".

2. "Шсьментк - мова - стыль". 17-19 верасня, Мшск, 1996 год, БДУ. Падрыхтаваны даклад па тэме "Стыл1стычныя функцьп элштычных сказау у мастацкай прозе".

3. "Беларуская мова у другой палове XX стагоддзя". 22-24 кастрычшка 1997 года, Мшск. Падрыхтаваны даклад па тэме "Стьипстычныя функцьп элштычных канструкцый у сучаснай беларускай паэзи".

Дысертацыя 1 публшацьп па яе тэме абмяркоувалгся на пасяджэннях кафедры сучаснай беларускай мовы фшалапчнага факультэта БДУ.

Апублшаванасць вышкау дысертацыйнага даследавання. Па

тэме дысертацыйнага даследавання апублжавана 4 артикулы у навуковых выданнях, 2 тэз(сау у зборшках матэрыялау ьпжнародных канферэнцый. Агульная колькасць сгарснак публшацый складае 25.

Структура 1 аб'ём дысертацьп. Агульны аб'ём даследавання складае 129 старонак, з ¡х 107 старонак займае асноуны тэкст, яю уключае уводзйш, агульную характарыстыку работы, тры главы 1 вывады; 19 старонак - сгп'с навуковай лпаратуры, што ул1чвалася пры натсанн! работы, 2 староша - стс тэкстау, з як^х выб1рауся фактычны матэрыял для правядзення даследавання. Колькасць крынщ даследавання складае 53 адзшкь

АСНОУНЫ ЗМЕСТ

Ва уводмнах абгрунтоуваецца выбар тэмы, яе актуальнасць, ставяцца мэты 1 задачы даследавання, абазначаецца яго навуковая навпна, тэарэтычная 1 практычная значымасць. Вызначаецца шэраг пытанняу, звязаных з праблемай мшаса. У гэтым раздзеле акрэсл1ваецца аб'ект даследавання. 1м з'яуляюцца элштычныя канструкцьп з прапушчаным дзеяслоуным выказшкам.

Ва уводзшах а т саны метады даследавання, неабходныя для правядзення навуковага аналгзу з'яу элигаса.

У першай главе - "Праблема элтаса у мовазнаусгве71 -нрасочваецца псторыя вывучэння нраблемы элшаса, распрацаванасць яе на сучасным этапе, аб'ём паняццяу элтск: 1 элттычнасць.

З'яву элтаса даследавал1 прадстаушкт розных школ 1 напрамкау. Тлумачэнне названа!! з'явы залежала ад развщця тэарэтычнай сштакачнай навуковай базы, ад агульнай метадалогн той ш шшай школы.

Упершыню праблемай элтаса стал1 займацца прадстаунш логлка-граматычнай школы у мовазнаустве (МЛ.Грэч,' ФЛ.Буслаеу 1 шшыя). Вучоныя атаясамл1вал1 структуру сказа са структурай лапчнага суджэння. Адпаведна элштычным1 л1чылюя сказы, у люх адсутшчае адзш з элементау лапчнага суджэння, иават каш гэты элемент з'яуляецца граматычнай звязкай. Неабходна адзначыць, што упершыню была звернута увага на суадносшы пам1ж аб'смакп паняццяу сказа, рабшася спроба даследаваць яго семантыку. Але падобны падыход да анализу моуных з'яу меу некаторыя недахспы. Метадалагтчны апарат быу абмежаваны лапчным! прыёмам1, элштычны сказ анал1завауся па мадэзп суджэння 5 ёщъ Р, 1 натуральна, што круг элштычных сказау атрым;пвауся неапраудана пашыраным.

Прадсгаунш пахалаглчнай школы (А.А.Патабня, Д.М.Аусяшка-Кулжоуаа i шшыя) разглядал1 мову як феномен пахалапчнай дзейнасщ чалавека. Пропуск вучоныя лгчьин натуральная з'явай, а сам элттычны сказ разглядауся як экв!валент поунага. Вщавочна, што працы даследчыкау вызначаюцца нав1зной у распрацоуцы праблемы: упершыню была звернута увага на сэнс сказа, выказвалася думка аб неабходнасщ анал1заваць рэальна ужываемыя маулснчыя формы, а не абстракцьи, мадэль поунага i элштычнага сказа Л1чьшася ¡дэнтычнан -- двухсастаунай. Але даследчьш агаясамл1вал1 сэнсавую дастатковасць элштычнага сказа з яго граматычнай паунатой/непаунатой. Гэта прыводзша да другой крайнасщ - прызнання элнпычных канструкцый поуным1. Круг элштычных сказау атрымл^вауся неапраудана звужаньш. У яго уваходзш сказы, яюя перадаюць няпоуную думку.

Але найбольш супярэчл1выя, часам нават палярныя думю адносна праблемы ajiincica выказваюць структуралисты (A.y.Mixeey, Я.А.Сядзельшкау, А.Ф.Адабеску, Р.Б.Хйз, В.П.Шаднёва, М.Я.Блох, Н.В.Огнева, 1.Ф.Вардуль i шшыя) i функцыяналкты (П.А.Лекант, I.А.Панова, 1.0.Сцепанян, В.К.Пакусаенка, Ф.Б.Отдзпсава, Г.А.Золатава i шшыя). Прызнаючы прыярытэт структуры, першыя з ix анашзуюць сштакслчныя з'явы, суадносячы ix з шварыяптным1 мадэлямй Пры падобным падыходзе элштычныя сказы квал!ф[куюцца як структурна няпоуныя. Функцыянальная дастатковасць названых канструкцый дае падставы друпм лшыць ix поунымь Таму icHye неабходнасць канструктыунага усебаковага ашшзу з'явы элшслса. Элштычнуго канструкцыю неабходна разглядаць у парадкгме функцянальна-семантычнага поля са значэннем перамяшчэння щ ф1з1чнай дзейнасш. Квал1фжаваць пры гэтым элштычныя сказы трэба як функцыянальна абумоуленую структурную мадыфнсацыю двухсастаунага сказа. На падобным падыходзе i будуецца анал13 названых канструкцый у дысертацыйным даследаванш.

Другая глава -- "Структура элштычных сказау" ~ складаецца з двух параграфау. Першы параграф прысвечаны даследаванню граматычнай структуры элштычнага сказа, спосабау выражэння у ím п рэ ды к ат ы у н а с ц i.

Пытанне аб спосабах выражэння прэдыкатыунасщ у элiптычныx сказах трактуецца неадназначна. Частка вучоных (П.А.Лекант, 1.А.Папова, Г.А.Золатава i шшыя) квал1ф!куюць элттычны сказ як поуны бездзеяслоуны, у яюм свабодная сштаксема мае самастойнае намшатыунае значэнне. I таму, на думку даследчыкау, бездзеяслоунаму сказу значэнне часу i ладу не можа быць уласшва. Г.А.Золатава хпчыць, што "элштычныя сказы

не магоць значэння часу, а размяшчаюцца на парадыгматычнай зоа рэгулярных структурна-семантычных мадыфжацый з фазюным значэннем пачатку дзейнасщ у антакачным псш адпаведнай першаснай мадэлГ (Г.А.Золатава). Сказ тыпу Хлопчык за дзверы, на думку даслсдчыцы, узыходзщь да канструкцьп Хлопчык за дзвярыма \ з'яуляецца яго першай фазай у структурна-семантычным по/п пачатку дзейнасщ. Аб'ядноуваюцца даныя канструкцьп, па меркаванню Г.А.Золатавай, у фазкнае функцыянальна-семнатычнае поле, ядром якога з'яуляецца мадэль тыпу Дзяучынт у школе, а усе нстатшя структуры тыпу Дзяучынка — у школу 1 Дзяучынка — са школы -- функцянальна абумоуленым! мадыфжацыям! ядзернага сказа. Прычым колькасць семантычных кампанентау ядзернай 1 перьфрыйнай структур прызнаецца адэкватнай.

Аднак, ана;пз элштычных канструкцый у мастащам тэксце паказау, што названыя сказы акрамя таго, што маюць дзеяслоуную семантыку, успрымаюцца у пэуным часава-мадальным плане. Фарм1руюцца названыя значэнш дзякуючы

паралелиму структур: Зараз паш'раем цкк. А потьш — укольчык (А.Макаёнак);

огульному часовому плану паведамлення: Як з хваробы я ачнууся, дзе ляжаць? АОказны год! У Москву мяне на курсы камандзграу - 'та фронт (П.Броука);

модальных часцщ: Каб ён мой быу свояк, я б яго памялом з дому (В.Быкау) 1 шшых сродкау кантэксту. Думаецца, наяунасць у тэксце паралельных двухсастауных канструкцый 1 мадальньтх часцщ (яюя заусёды з'яуляюцца прыдзеяслоуным!) яскрава сведчаць аб дзеяслоуным характеры элттычнага сказа. А таму значэнне часу 1 ладу мае выражэнне у падобных сказах, нягледзячы на тое, што дзеяслоу элшсуецца.

Друг! параграф прысвечаны аншйзу семантычнай структуры элттычнага сказа. Семантычная структура анал1зуеных канструкцый трактуецца таксама неадназначна. Адны вучоныя (А.П.Скавародшкау, 1.Р.1гнатчанка, В.С.Шавякова, А.Ф.Адабеску, НЛ.Огнева, ГС.Юрчанка, Т. М. {Шалаева 1 шшыя) л^чаць элíптычныя сказы няпоуным1 у плане як граматычнай, так 1 семантычнай структуры, аргументуючы довады тым, што суадносшы намгж сштакачнай структурай элттычнага сказа 1 абазначаемай ¡м пазамоунай рэал1яй не знаходзяцца у адносгаах узаемаадпаведнасць Друпя (1.А.Папова, П.А.Лекант, Г.А.Золатава 1 шшыя) Л1чаць названыя канструкцьп структурна 1 семантычна поунымь Г.А.Золатава наогул л1чыць, што праблема элшаса у сштакс^се з'яуляецца вытворнай. Элштычныя сказы, на думку

даследчыцы, "з'яуляюцца дастатковым1 па сэнсу незалежна ад кантэксту, але яны падазраюцца у адсутнасщ неабходнага структурнага элемента -- дзеяслоунага выказшка пры супастауленш ix з бл1зк1м па значэнню двухсастауным дзеяслоуным сказам" (Г.А.Золатава). Даследчыца адмауляе наяунасць дзеяслова у сказах Я да цябе, Сушчэня, -пасцюдзянелььм голасам сказау Бурау; Ну! Што яшчэ трэба бычо палщьи? Сама здабыча ирама у кшопю (В.Быкау) нават у ix шварыянтах. На думку Г.А.Золатавай, сштаксемы да цябе, у кшэню ужываюцца у функцьн прэдыцыруючага кампанента i не залежаць ад дзеяслова.

Kani тэта так, то вузлавым кампанентам названага сказа павшна быць субстантыуная форма Я. Прэдыцыруючы кампанент да цябе павшен даваць азначэнне вузлавому кампаненту ацэнку щ характарыстыку (таюя адносшы пам1ж кампанента\п семантычнай структуры сказа фарм!руюцца пры субстантыуным вузлавым кампаненце). Значыць, сштаксема да цябе, паводле меркаванняу даследчыкау, дае азначэнне суб'екту Я. Але на практыды мы наз1раем шшае. У сказах 1 мты скрозь, з бакоу ycix (П.Броука); Дарога полем, блгжа лес. Насустран - афщэр СС (П.Броука) яуна прасочваецца семантыка перамяшчэння у прасторы. Значыць, сштаксемы з бакоу ycix, насустрач абазначаюць юрунак руху i з'яуляюцца у сказе арканстантамк А с1рканстанты (згодна з тэорыяй Люсьена Тэньера) могуць быць падпарадкаваны тольш дзеяслову. Таму, на наш погляд, правамерна было б сцвярджаць дзеяслоуны харазгар вузлавых кампанентау анал^зуемых иам1 сказау. Рознага род-у^ ciрканстанты (месца, часу, клрунку руху, спосабу дзеяння) падпарадкоуваюцца элшсаванаму дзеяслову. Значыць, семантычная структура элштычнага сказа тыпу Хлопчык за дзверы прызнаецца naMi трохкампанентнай, нягледзячы на функцыянальную дастатковасць i нават неабходнасць у тэксце, i складаецца з наступных элементау:

Безумоуна, такая колькасць кампанентау элштычныга сказа з'яуляецца мппмальнай. Пры неабходнасщ яна можа быць пашырана.

Ф

(verb)

А

Хлопчык

Sire за дзверы

У выпаОку чаго я праз слуховое акпо / па даху — на город (В.Быкау); Вось перапачуем, а заутра ратчкай уах параненых у тыл (В.Быкау).

Двухкампанентную структуру могуць медь, на нашу думку, сказы тыпу Дзяучынка у слёзы Ц1 Сцежка у лес. Першы з IX уяуляе сабой трансформ, мадыфшацыю у функцянальна-семантычным пол! пахпшага стану чалавека. Прыведзены сказ з'яуляецца фгииснай мадыфшацыяй уваходжання у стан: Дзяучынка у слёзы -чДзяучынка плача. Сштаксема у лес у друп'м прыкладзе з'яуляецца транспашраваным прэдыкатам, яна змяшчае прэдыцыруючае азначэнне. Сцежка. якая вядзе у лес -> Сцежка у лес. Колькасць кампанентау семантычнай структуры сказа пры падобных трансфармацыях не змяняецца, ¡х засгаецца два, прычым вузлавы кампанент у прыведзеных сказах субстантыуны.

Трэцяя глава - "Асабл1васщ функцыянавання элштычных сказау у мове мастацкай лп-аратуры" -- прысвечана анатзу функцый анал1зуемых канструцый у мacтaцкiм тэксце. Глава уключае тры параграфы, у ягах аналпуюцца розныя аспекты функцыянавання названых сказау.

Неабходнасць aнaлiзy асабл1васцей функцыянавання злштыных сказау абумоулена узрастаючым ппарэсам да семантьга моунай адзпш, да яе тэкстаутвараючых здольнасцей I магчымасцей. Шэраг вучоных (1.Б.Далшша, Б.Ю.Гарадзщш, М.А.Шаляюн, А.У.Бандарка, I.П.Конева, Э.Н.Окшава, С.Г.Гльенка) даследуюць праблемы функцыянальнага сштакасу, варыянтнасць сшгакачнай адзпш, тэкстаутвараючыя фупкцьп сказау. Функцыянальная граматыка ра:ш!ваецца у цесным кантэксце з фшасофслам напрамкам - герменеутыкай 1 карыстаецца нскаторым! метадам! 1 прыёмам1 гэтай школы. Вучоныя фшосафы 1.Хабермас, К.Апель, А.Лорэнц быццё атаясам.пвагоць з мовай, тэкстам. Сэнс такога тэксту магчыма вытлумачыць зыходзячы з аб'ектыуных прычын (значэнне) 1 суб'ектыуных (мэты, функцьй адзшак мовы). Функцыя характарызуецца як роля адзшк'| у астэме мовы, яе мэта, прызначэнне. 1менна функцыя з'яуляецца у"УТранай асновай граматьпо, якая уплывае як на структуру сштакачнай адзшю, так \ на яе семантыку.

Адной з асноуных функцый элшаса з'яуляецца функцыя актуальнага чляиення паведамлення. Элшсю спрыяе выдзяленню пэунай част шфармацьп, i гаму утвараецца шэраг рэматычных дамшант.

Акцыянальная рэматычная дамшанта элштычных сказау беларускай мовы перадае ¡мгненнасць дзеяння щ актуалдзуе умовы

працякання працэсу. У сказах Хлапцы узял1 здабытак свой, ды ратинам кул( чарабой (П.Броука); Ваня Шчарбак пабхату свой аутамат, узяу яшчэ у КЬсчнУзс супрацьтанкавую гранату, скшуу шынель - ( у трубу пав насыпам (В.Быкау) яскрава прасочваецца экспрэауная дынамша дзеяння з рэматычным выдзяленнем актантау, арканстантау 1 элшсаванага дзеяслова адначасова. Тут элшас служыць сродкам не лакашзацьп, а выдзялення. Ён спрыяе акцэнтуацьп ¡мгненнага штэнаунага перамяшчэння щ дзеяння. У прыкладах акал!чнасш дзеяння уключаюцца у склад рэмы, 1 лапчны 1 семантычны пашск ахопл1вае усю рэматычнухо складаючую. Эфект экспрэйунасщ дзеяння ствараецца за кошт паралетшму структур у складзе складанага сшгакачлага цэлага, адносш аднароднасщ пам1ж элтсаваным 1 выражаным выказнкам!, лекачных сродкау кангэксту. Рэматычная дамшанта элштынага сказа можа выдзяляць умовы працякання працэсу- час: Дык гядз!, пасля абеду забаранаваць — раз! А вечарам на зянятм — два! (А.Макаёнак); месца: Як толът пачынала вечарэць, разбЬал! шструмент г — на станцию (В.Быкау); спосаб дзеяння: Дайце я схабжу, — сказау ён проста, шбы гутарка гшла иб якой брабязе. — Кал1 што — кулямстам (В.Быкау); аб'ект дзеяння Марат параду лебзь пачуу> за аутамат -- бы краянуу (П.Броука). Рэматычная дамшанта элштычных сказау звычайна з'яуляецца чляншай, мае складаную структуру, якая уключае у сябе элшсаваны дзеяслоу 1 члены яго групы.

Радзей сустракаюцца элштычныя сказы з прадметнай рэматычнай дам'шантай. Названая рэматычная дамшанта выдзяляе мссца распалажэння нрадметау, прасторавыя адносшы пам1Ж ¡М1.

Знекуль выскачыу газис, пабег сургупём, па ш дзядзька Тамаш з вшчэзным снопом (П.Броука); А перад ш яснее неба, а перад ш — машын гудки Насустран — поле, поле з хлебам! Насустрач — дзец!, як звант (П.Броука).

Выдзеленыя рэматычныя складаючыя вызначаюцца 1"раматыка-семантычнай аднароднасцю; яны абазначаюць месца знаходжання аб'ектау. Семантычны модуль элшсаванага дзеяслова у падобнага роду сказах звычайна мае значэнне [быць], [знаходзщца] у адпаведнай часава-мадальнай ш полевай перыферыйнай мадыфжацьн. Таму найболын тыповым сродкам для перадачы падобнага роду шфармацьн з'яуляюцца быцшныя сказы з апушчаным дзеясловам.

Элштычныя сказы з якаснай рэматычнай дамтанпай сустракаюцца надзвычай рэдка. Названия сказы даюць

характарыстыку персанажу, раскрываюць узрост, знешш выгляд, паводзшы, пcixiчны щ ф131чны стан.

Памёр ён приз месяц. Вунь там пахавали А мащ гаворыць: "Ён богу душой!. Балююць папы, як раней бапнвали а мащ — удавою, а я -с1ратой (З.Бядуля); Якая у малога дапытиасць з вачэй (П.Броука).

Падобныя сказы звычайна уяУляючь сабой трансформы двухсастауных з дзеясловам-звязкай быць. Падобныя трансфармацьп абумоулены часцей патрабаваниям! метрыка-рытм1чнай аргашзацьн вершаванай мовы.

Элштычныя сказы, у яки з'явы рэчагснасщ перадаюцца праз эмацыянальнае успрыманне суб'екта, праз уражанне, эмацыянальны стан, маюць у сва1м складзе шпрэфнугорэматычпую дсишнанту.

Я ледзьве не ускокваю ад радасщ, бо ураз адчуваю: гэта па пас!!! (В.Быкау); Сэрца у Петрака ёкнула: щ не сюды, у ктопку?!!(В. Быкау).

Сродкам фарм!равання, выдзялення 1 узмацнення ¿мпрэаунай рэматычнай дамшанты з'яуляюцца часцщы, штанацыя, якасна-ацэначныя словы.

Шырою функцыянальны дыяпазон элштычных сказау дазваляе выкарыстоуваць ¡х для стварэння неабходнага стьгшстычнага эфекту у творах мастацкай лiтapaтypы. Пропуск дзеяслова надае сказу дадатковую стьшстычную шфармацьпо. Стьипстычныя функцьп э_;г1пс1'са з'яуляюцца надзвычай разнастайнымк Гэта залежыць перш за усё ад жанра мастацкай л1таратуры.

У паэтычных творах элштычныя сказы набываюць своеасабл4вы характар. У структурным плане паэтычная мова у адрозненне ад праза1чнай уяуляе сабой ¡ерархно элеменгау, здольных выконваць эстэтычную функцыю. Паэтычная мова -- гэта скпэма паняцшна-вобразных 1 эмацыянальна-ацэначкых, зкепрэауных, штанапыйных 1 рытшчных элементау. У вершах сштакачныя адзши падвяргаюцца трансфармацыйным зменам у большай сгупеш, чым у шшых жанрах.

Асноуная функцыя элштычных сказау у паэтычнай мове --функцыя метрыка-рытм"|ч»ай аргашзацьп. Гэта тлумачыцца тым, што астэма сшташчнай аргашзацьп вершаванай мовы больш складаная, чым праза1чнай. Элштычныя канструкцьи шырока выкарыстоуваюцца для стварэння розных в!дау верша — ташчиага дольшка: Сядз'щь РыхарО Зальц. Увайшоу вестааы: --Да вас, генерал, перабежчык! — ЗавП (М.Танк); Гэта — за поч одну Пад кожную ройку — тол, Гэта на бой апошш Усю Беларусь падняць (П.Броука); двухстопнага ямба: Ну, так. А прозвтчам Кудзёлка, Разводка быццам бы... але. Па уст ви)аць. што не стсцёлка. Да ус1х з павагзй у

сяле (Н.Плсгич); харэя: I вясёла у нас, I жыва, Адпакутвалг г годзе — Хто за вышыукай щ швгвам, хто ад ктжак не адходзщъ (П.Броука). Элшас у вершаваных творах дапамагае стварыць раунамернае чаргаванне нашскных { ненащскных складоу, стварыць непарторны рытм асобных вершаваных радкоу 1 цэлых творау.

Утвораная у вышку пропуску структунага элемента пауза спрыяе словападзелу, як1 разбгвас вершаваную мову на лапчна звязаныя часпо1 вызначае харакгар штанацьи

Канец Оароги.. Скрыжаванне озёи... На ш, як на крыжы, — вянок цярновы... (Т.Бондар).

Элштычныя канструкцьн у паэтычных творах выконваюць рыфмастваральную функцыго. Пропуск дзеяслова дае магчымасць "ещекаць" вершаваны радок 1 ствараць паутаральную сугучнасць асобных слоу ш ¡х частак на адных \ тых жа месцах. Рыфма - адзш з галоуных кампанентау гукавой аргашзацьй верша. Таму для зарыфмоум радкоу у страфе паэты часта трансфармуюць канструкцьл.

1.Ну як жывецца? Як работа?

2. -Жывём... працуем / жывём! -

3. Сказала неяк бестурботна. —

4. А вы — надоуга у родпы дом?

(Н.Плев1Ч).

Элштычныя канструкцьй таксама выкарыстоуваюцца для пабудовы кампазшьп (строфш) верша. Элштычныя сказы спрыяюць фарм1раванню рьшшчнай цэласнасш страфы, яе штанацыйна-сштакачнай еднасш. Дзякуючы названым канструкцыям строфы набываюць адносную зместавую завершанасць I самасгойнасць. Аргашзацыя вершаванай страфы залежыць ад щэйнай задумы аутара, яго творчай культуры, зместу 1 жанру твора. Элштычныя сказы надзвычай шырока выкарыстоуваюцца для пабудовы чатырохрадковай страфы

На покуць, Сохв1я Пятроуна! — гукнуу сусед — дзядок СЛвец. — Ах божа мой. щ не у сё роуна Старой мне, бабе дзе сядзець? (Н.Плев1ч).

Элшсю дапамагае "ушеаць" сказ щ радок у патрэбны мегр 1 рытм верша, зарыфмаваць радю. Элштычны сказ выступае як элемент штанацыйна-сштакачнай еднасш. Рыфмоука 1 рьшшчная цэласнасць -- асноунае у пабудове страфы. Пропуск лшшяга (з пункту погляду рьпм1чнай аргашзацьн верша) элемента стварае паралел!зм I аднароднасць рытм^чнага малюнка у межах аналапчных строф, дзякуючы якой строфы набываюць адносную зместавую завершанасць, самасгойнасць I выразна аддзяляюцца адна ад другой м1жстрофиым1 паузамг Майстэрсю "уплеценыя" у

канву верша элттычныя канструкцьп спрыяюць кампазщыйнай цэласнасш страфы 1 верша.

Элшсю дзеяслова таксама спрыяе эмфаз'юу - штанацыйнаму 1 сзнсаваму выдзяленню частю паведамлення. У паэтычных творах на выдзяляемуго частку сказа можа прыпадаць лапчны 1 метрычны нащск.

За вёску, можа, у жытное, дзе цша долы спавига? — А га, за вёску. Так даупо я У пол1 ноччу не быча (Н.Гшев1ч); Раптам наш маленыа Уладзж - за пачалъшкаруку (П.Броука).

Анал1з паказау, што дыяпазон стъшстычных функцый элттычных сказау у паэзп надзвычай шырою. Элттычныя канструкцьп выкарыстоуваюцца паэтам! як рытмастваральны кампанент. Элтас дзеяслова дапамагае рытм1чна упарадканаць радо, строфы ! верш у цэлым. Пропуск дзеяслова надае штанацьй верша acaблiвae гучанне, аранжыруе гукавы матэрыял, надае вершу эстэтычную афарбоуку. Таму элттычны сказ правамерна шчыць стылктычнай ф1гурай, адзткай паэтычнага сиипакску.

У аутарсгам апавяданш элшслс набывае своеасабл1вы характар. Наз1раецца згушчэнне шфармацьп, ёй надаецца стьшютычная наюраванасць, 1 элшас становщца сродкам утварэння пажаданага стьинстычнага эфекту.

Найбольш тыповыя 1 распаусюджаныя функцьп элттычных сказау у мастацай прозе - лакашзацыя. Пропуск дзеяслова дапамагае вылучыць на першы план тую частку сказа, сэнсавы змест якой з'яуляецца найбольш важным.

Ну, хлопцы у сё еьшедзш, разведал¿, г як сцямнелася, гародшм — на дарогу (В.Быкау); Я -- у атрад, а ты эк, мабьщь, да немцау хочаш (В.Быкау).

Элттычныя сказы як сродак лакашзацьп выказвання шырока выкарыстоуваюцца 1 у дыялогах. Дыялог будуецца па с?мйх асаб/пвых правшах. Першая рэплжа звычайна з'яуляецца поуным сказам, астатшя -- няпоуиыми Яны звычайна нясуць тольи новую, актуальную шфармацыю 1 граматычна "нашзваюцца" на першую поуную рэшпку.

Элттычныя канструкцьп у мастацкай прозе могуць ствараць стыл!стычны эфект дынампму з розным1 адценням1 значэння. У названых сказах ствараецца сштагматычная напружанасць, якая абумоулена парушэннем сштакЫчных сувязей пабудовы лшейнай структуры. I як вьнпк -- ствараецца эфект парушэння чакання (нечаканая адсутнасць у структуры неабходнага элемента). У сказах Маркий У ланцуг! (В.Быкау); Давай па трапит за куляметам. У двух вазьмще куляиёт - г сюды (В.Быкау); Помни Кал/ хто, адразу - у палщыю (В.Быкау) ствараецца эфект дынамш руху. Гэта

адбываецца дзякуючы наяунасш нейтральнага фону сказа 1 кантрасшруючага кампанента. Нейтральным фонам у прыведзеных нрыкладах выступаюць частю сказа, пабудаваныя па правшах сштакачнай лшейнасш: вазьмще кулямёт. Кантрасщруючым кампанентам тут выступае элшас, яю праяуляецца у сштакачнай перарванасщ сказа. Пры дапамозе накладання кантрасщруючага кампанента на нейтральны фон ствараецца неабходная стьипстычная шфармацыя -- дынатзм.

Пры фармфаванш эфекту ¡мгненнасщ працякання працэсу да сштакачных сродкау падключаюцца 1 лешчныя.

Няужо вырвемся'? I раптам наперадзе трзск, агопь I грымоцце (В.Быкау); За паусотм крокау наперадзе -- выбух (В.Быкау).

Элштычныя канструкцьн у мастацкай прозе ужываюцца 1 у функдьй эмацыянальна-экспрэаунай. Гэта абумоулена здолънасцю названых канструкцый змяшчаць вялш сэнсавы змест у невяжкай па аб'ёму фразе. У сказах Я втаваты!!! ЯШ Ты ето ~ бацъку?!! (1.Мележ); Ты ето цвёрдо, насаусш?!! (1.Мележ); Бацъка у яго — з ружжа! А затым г сябе з другого ствола (В.Быкау) скарачэнне аб'ёму выказваня прыводзщь да канцэнтрацьн эмоцый, ¿х узмацнення. Таму элштычныя сказы з'яуляюцца ключавым! фразам! тэксту, яюя змяшчаюць пэуную стьийстычную шфармацыю. Анал1зуемыя сказы могуць перадаваць розныя эмоцьн { пачуцщ персанажа - иагрозу: Вось я зараз табе! (1.Мележ); настошнзую просьбу: I каб ншому ш слова! Поняла? А то пеунта над стрэшку (В.Быкау); шкадаванне: Дык от ... Як нам цяпер!.. (ГМележ); абурэине: Вы?.адавала бугая, што т у плуг, т у калёсы! (А.Макаёнак); радасць: Я — на хвШпачку! I - да сястры (А.Макаёнак); здз1улгне: Што, зноу за гармошк? (А.Макаёнак); роспач: Як ока ты цяпер з такою сливаю? (А.Макаёнак); катэгарычнае адмауленне: Не-не-не!!! Я - назад! Ваяваць! (А.Макаёнак).

Вщавочна, што спектр эмоцый, яюя могуць перадавацца пры дапамозе элштычных сказау, надзвычай шырою. Гэта дае магчымасць шсьменшкам надаць мове раманау экпрэаунухо афарбоуку, неабходны эмацыянальны каларыт. Элштычны сказ у творах мастацкай лггаратуры выконвае наступныя функцьн: структурна-Ытанацыйную, функцьынальиа-стылктычную \ экспрэслуна-стьтстычную. Названыя адзшш выкарыстоуваюцца 1 як кампазшыйны сродак у паэтычных творах \ з'яуляюцца фшурай паэтычнага сштакасу.

Aнaлiз грамагычнай 1 семантчнай структуры элштычнага сказа, яго стыл1стычных значэнняу 1 функцый дазваляе квал1фжаваць названую сштакачную адзшку як мадыфжацыю поунага двухсастаунага сказа. Сукупнасць падобных структур

(поуны -- элштычны) утварае фупкцыянальна-семантычиае поле.

Названае поле з'яуляецца камбшаваным утварэннем, якое уключае адзшю розных узроуняу мовы, ят узаемадзейшчаюць пам1Ж сабой на аснове агульнай функцьй \ катэгарыяльнай семантыкт.

Структура функцыянальна-семантычнага поля

характарызуецца наяунасцю цэнтра (дам! панты) \ перыферьй. Цэнтрам такога поля будзе двухсастауны стышстычна нейтральны сказ. Перыферыяй -- усе структурныя мадыфшацьн, яктя набываюць (пры дапамозе структурнай трансфармацьн) дадаткозую стылютычную шфармапыю. Фарм1руецца названая стьшюты^ная ¡нфармацыя пры дапамозе фону 1 спецыфжатара функцяналыш-семантычнага поля. Фон -- гэта элемент поля, як! абумоул^вае яго семантычную аснову. Спецыфжатар канкрэтызуе агульную семантыку у канкрэтным тэксце 1 фарм1руе дадаткозую стыл1стычпую ¡нфарманыю. У сказе Па<) такт агнём немагчоша нават г па-пластунску (В.Быкау) фонам будзе [над такт агнём пемагчыма], спецыфшатарам -- [па-пластулску]. Лексема [па-пластунску] можа спалучацца тольи з элшсаваным дзеясловам руху /паузцЦ. Пры дапамозе фону 1 спецыфкатара 1 фарм1руедца значэнне элштычнага сказа у тэксце, якое знаходзщца на перыферьй функцыянальна-семантычнага поля. Семантычны фон элштычнага сказа можа належыць да розных семантычных палёу. Гэта ляжыць у аснове з'явы амашмп элштычных варыянтау поуных сказау. Формулай даную аперацыю можна прадставщь так:

Фон

Хлопчык -- за дзверы ^ ^

Спецыфжатар Спецыфжатар

Зачыненыя I на вулщу

Фон + спецыфжатар = значэнне элштычнага сказа

F + S = Sem

У якасщ спецыфшатарау у беларускай мове выступаюць сродга розных узроуняу мовы -- сиапакачныя: паралел^зм структур, парцэляваныя канструкцьн, лекачпыя: значэшп слоу, агульны змест паведамлення, фанетычныя: штанацыя i шшыя.

Ha3ipaimi паказал!, што ненарматыуныя кансгрукцьн беларукай мовы у сукупнасщ з дамшантным! здольныя утвараць

некальк! тыпау палёу. Фупкцыяначьиа-семантычте поле аб'ядноувае поуныя i элштычныя канструкцьн са значэннем

перамяшчэння у прасторы: Kiuyni са дзве гранаты, мост спалт

— <)а назад, да ceaix (В.Быкау);

фЫчнага дзеяння: У бегла у пакой, КнЫ, сшыткг са стала ~ на падаконшк. Стол — ад сцяны. На стол — чысты настольшк (1.Мележ);

. маулення: I уздых, як быццам боль яки -- У лесаруба хлеб цяжкН

— / да 'мяне:,— А ты, блазно, чаго угледзеуся у акно? (П .Броука).

У беларускай мове сустракаюцца выпадю, калл ащю семантычнае задание можа быць выражана розным1 канструкцыям1. Таыя утваРэнн' правамерна квал1фшаваць як сттакйчныя трансфармацыйныя nani. Сказы Пятро — суддзя -> Пятро - суддзёй у сталщы (А.Макаёнак), А цяпер - працаваць ■> А цяпер за працу як мага раней (П.Броука) характарызуюцца тым, што адно семантычнае задание можа быць перададзена розным! ciHTaKci4iibiMi адзшкам!.

Эл1птычныя сказы, як1я перадаюць фiзiчны ui ncixí4Hbi стан чалавека Хлопец у адчай, v роспач (К.Чорны); А мужык усё з бяды Оы у гора (З.Бядуля) могуць разглядацца як элементы фаз1снага функцыянальна-семантычнага поля.

1 фаза

2 фаза

Жанчына у хваробу -

Дзяучынка у плач, у слёзы -»

Жанчына хворая Дзяучынка плача

ВЫВАДЫ

1. Анализ граматычнай структуры элттычных сказау дае падставы сцвярджаць двухсастаунасць мадэл1 элштычнага сказа. Пра тэта сведчаць даданыя члены групы выказнпса, наяунасць матэрыяльна выражаных дзеясловау, якш уступаюць у адносшы аднароднасщ щ аб'ядноуваюцца у складанае сштакачнае цэлае [187,с.43 - 47].

2. Элштычны сказ не утварае сваёй мадэ)п у мове. Ён праецы-руецца на мадэль i семантыку поунага сказа. Поуная i элштычная кантрукцьп ёсць варыянты аднаго шварыянта. На дзеяслоуны характар элштычнай канструкцьн указвае значэнне рэальнай щ ¡рэальнай мадальнасщ, аднаго з трох часоу, як1я уласцшы элшсаванаму дзеяслову. Праяуляюцца названыя значэнш дзякуючы паралел1зму элштычнай i неэлштычнай структур, кантэксту i штанацьп [183, с. 59 - 66 ].

3. Семантычная структура элштычнага сказа мае як мйпмум тры кампаненты: актант (утваральшк дзеяння), элшсаваны дзеяслоу (вузлавы камнанент) i актант або арканстант, якш абазначаюць аб'ект дзеяння ui умовм яго працякання. Дзякуючы названым кампанентам элштычны сказ i набывае дзеяслоуную семантыку. Аднак семантычная структура элттычггага сказа можа быць пашырана да такой колькасщ кампанентау, якая неабходна для поунай перадачы ¡нфармацьй [186, с. 33 - 35].

4.На аснове анализу семантычнай структуры элштычнага сказа можна зрабщь вывад, што функцыю прэдыката у элттычных сказах выконвае прэдыкатыуная складаючая, якая уключае у сябе элшсаваны дзеяслоу i актанты з арканстантам1 [183, с. 59 - 66].

5.Элттычныя канструкцьй беларускай мовы выкарыстоуваюцца з мэтай актуальнага члянення паведамлення. Элшас дзеяслова утварае розныя тыпы рэматычных дамшант: акцыянальную, прадметную, якасную, статальную, ¡мпрэауную [184, с. 75-81].

6.Пропуск дзеяслова утваРае дадатковую стыл1стычную шфармацыю. Гэта дае магчымасць выкарыстаць анал1зуемыя канструкцьй у творах мастацкай лпаратуры як стьцнстычную фнуру. Элттычныя канструкцьн у мастацкай прозе i драматурги выконваюць стьнпстычныя функцьп дынам1зму, экспрэаукую, характарызуючую i лакашчнага ашеання [185, с. 141].

7. Элттычныя канструкцьн у паэтычных творах ужываюцца як сродак метрыка-рьтйчнай аргашзацьп верша. Пры дапамозе ojTirrcica фарм1руецца неабходны метр верша, яго памер, рытм, штанацыя. Анал^зуемыя сказы выкарыстоуваюцца i для пабудовы

кампазщьп (строфш) верша. Элшас рэгулюе колькасць кампанентау у вершаваным радку, што дае магчымасць ушсаць даны сказ у агульную канву страфы щ верша [185, с. 141].

8. Анал1з структуры 1 функцый элитгычных канструквый, агульнасць семантьш поунага 1 элштычнага варыянта дазвгшяе разглядаць анал1зуемыя сказы як структурныя функциональна абумоуленыя мадыфжацьп поунага. А гэта, у сваю чаргу, дае падставы аб'яднаць поуныя 1 элштычныя канструкцьп у аегэму: элштычны сказ з'яуляецца мадыфшацыяй поунага у функцыянальна-семантычным пол1 перамяшчэння у прасторы щ дзеяння [184, с.75 - 81].

Апублжаванасць вьипкау дысертацыйнага даследавання. Асноуныя палажэнш 1 вынш дысертацыйнага даследавання бьин апублжаваны у наступных артыкулах 1 тэзшах:

1. Чайка Н.У. Выражэнне прэдыкатыунасщ у элштычяых сказах// Роднаеслова. -- 1998, N111.-- С. 59 - 66.

2. Чайка Н.У. Праблема элшсюа у святле функцыянальнага сштакасу II Весщ Беларускага дзяржаунага педагапчнага ушверсгтэта. -- 1998, N2. С. 75-81.

3. Чайка Н.У. Стьшстычныя функцьй элштычных сказау// Шсьменшк - мова - стыль. Тэз1сы дакладау 1 паведамлекняу м^жпароднай навуковай канферэнцьп, прысвечанай 70-годдзю з дня нараджэння прафесара Л.М.Шакуна. - Мшск, 1996. - С. 141.

4. Чайка Н.У. Элшас 1 семантычная ¡мшпкацыя як праявы ааметрьп моунага знака // Весшк БДУ. Сер.4. ~ 1998, N1. - С. 33 -35.

5. Чайка Н.У. Элшас 1 сштакачны нуль II Весшк БДУ. Сер.4. -1997. - N2. -- С.43-47.

6. Чайка Н.В. Эллиптические конструкции как однс из средств номинации// Языковая номинация. Тезисы докладов международной научной конференции. - Минск, 1996. -С.113.

РЭЗЮМЕ

Чайка Наталия УладзШрсуна

Элштычныя канструкцьп у сучаснай беларускай Л1таратурнай мове

Ключавыя словы: элтас, элттычны сказ, вузлавы кампанент сказа, актант, арканстант, структурная схема, семантычная мадэль, функцыянальны дыяпазон, актуальнае чляненне, рэматычная дамшанта, стьшстычная функцыя.

Аб'ектам даследавання з'яуляюцца гшптычныя сказы сучаснай беларускай лггаратурнай мовы.

У дысертацьп разгледжана граматычная структура эл1птычных сказау. Выяулены характар прэдыкатыунай асновы элштычнага сказа.

Упершыню на беларуаим матэрыяле праведзена даследаванне структуры элштычнага сказа, што дапамагло выявщь вузлавы кампанент аналгзуемай канструкцьп - дзеяслоу 1 дазволща вызначыць двухсастауны характар граматычнай асновы названай канструкцьп.

Праведзена даследаванне камушкатыуных 1 стьшстычлых функцый элттычных сказау у творах мастацкай лпаратуры. Гэта дало магчымасцъ выявщь тыпы рэматычных дамшант, лмя утвараюцца пры дапамозе элшаса, а таксама стьипстычяыя функцьп названых канструкцый у паэтычных творах 1 аутарсюм апавяданш.

Вынт дысертацйнага даследавання могуць быць выкарыстаны у практыцы выкладання сштакслсу сучаснай беларускай мовы, пры падрыхтоуцы спецкурсау 1 спецсемшарау, розных падручнжау 1 навучальных дапаможшкау, а таксама мець пэуную цкавасць для далейшай распрацоук! тэарэтычных 1 практичных пытанняу сштакасу беларускай мовы.

РЭЗЮМЕ

Чайка Наталья Владимировна

Эллиптические конструкции в современном белорусском литературном языке

Ключевые слова: эллипсис, эллиптические предложения, узловой компонент предложения, актант, сирконстант, сруктурная схема, семантическая модель, функциональный диапазон, актуальное членение, рематическая доминанта, стилистическая функция.

Объектом исследования являются эллиптические конструкции современного белорусского литературного языка.

В диссертации рассмотрена грамматическая структура эллиптических предложений. Выявлен характер предикативной основы эллиптического предложения.

Впервые на белорусском материале проведено исследование семантической структуры эллиптического предложения, что помогло выявить узловой компонент анализируемой конструкции — глагол, позволило определить двухсоставный характер грамматической основы названой конструкции.

Проведено исследование коммуникативных и стилистических функций эллиптических предложений в произведениях художественной литературы. Это дало возможность выявить типы рематических доминант, которые образуются при помощи эллипсиса, а также стилистические функции эллиптических конструкций в поэтических произведениях и художественной прозе.

Результаты исследования могут быть использованы в практике преподавания синтаксиса современного белорусского языка, при подготовке спецкурсов и спецсеминаров, различных учебных пособий, а также иметь определённый интерес для дальнейшей разработки теоретических и практических вопросов синтаксиса современного белорусского языка.

SUMMARY

Chayka Natalia Vladimirovna

Elliptical Constructions of the Contemporary hiterary Belorussian Language.

Key words: ellipsis, elliptical sentences? central component of sentences, argument, circumstantial argument, structural scheme, semantic model, functional range, actual sentence division, rherratic constant, stylistic function.

The object of study is elliptical constructions in the contemporary literary Belorussian language.

The grammatical structure of elliptical sentences is studied. The character of the preficate of elliptical sentences is specified.

For the first time the study of the semantic structure of elliptical sentences was untertanen involung the Belorussian language matenal, which made it possible to specify the verb as the central component of the analysed construction and to specify the two-component nature of the grammatical structure of the mentioned constructions.

The analysis of the communicative and stylistic functions of elliptical sentences in fiction was undertaken, which mace it possible to specify the types of rhemabic constants, which are formet with the help of ellipsis and stylistic functions of the mentionet constructions in fiction and poetry.

The results of the research can be used in teaching the syntactic structure of the contemporary Belorussian language, in special courses and seminars, in compiling variaus textbooks and manuals, and can also be of spesial interest for further development of the thloretical and practical issues of the syntactic structure of the contemporary Belorussian language.

Подписано в печать 29.09.98. Формат 60x84/16. Бумага офсетная. Печать офсетная. Усл. печ. л. 1,39. Тираж 100 экз. Зак. 592. Бесплатно.

Отпечатано в Издательском центре Белгосуниверситета. Белгосуниверситет. 220050, Минск, пр. Ф.Скорины, 4.