автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Эпитеты и принципы составления словаря эпитетов персидско-таджикской поэзии

Текст диссертации на тему "Эпитеты и принципы составления словаря эпитетов персидско-таджикской поэзии"

МУКАДДИМА

Поэтикаи классикии форсу тоЧ,ик таърихи хеле кадима дошта, дар баёни масъалахди назарй хеле кдвиву матин аст. Дар он ба тахкику омузиши Чихатхои шакливу мазмунии адабиёт (асосан назм) бештар эътибор дода мешуд. Саромадони поэтикаи классикии форсу точ;ик дар хамбастагй бо дигар масоили умдаи адабиётшиносй ба воХддХ,ои чузъитарини осори бадей-шаклу мазмуни шеър, крфия ва саноеъи бадей низ аз ибтидо мудохилат доштаанд. Афкору ак,оиди адабиву назарй ва осори гаронмояи илмии олимони ин соха Мухаммад бинни Умари Родуёнй, Рашиддадини Ватвот, Шамсиддин Кдйси Розй, Шарафуддин Ромии Табрезй, Камолиддин Хусайн Воизи Кошифй, Аттоулло Махмуди Хусайнй1 ва дигарон барои вусъату интиколи улуми адабй мусоидат намуд.

Боиси хурсандй ва пазироист, ки тадикрту таъиноти Кудамо имруз беш аз пеш дар маърази тавачдухи ахди тадк,ик кдрор мегирад. Боис ба афзудан аст, ки як идда осори адабию танкдции адабиёти асримиёнагй интишор ёфта, оиди арзиши илмиву амалй, принсипу хусусиятхои онхо рисолоту маКолоти мухим ба субут расидаанд . Бо вучуди хамаи ин тадк,ик;оту интишорот, дар адабиётшиносии муосири точ;ик, "омузиши чиддии поэтикаи шеъри тоники акнун cap шудааст" (114,5).

Зарфи чанд соли охир адабиётшиносии муосири мо дар тадкдку баррасии поэтикаи шеър, ба вижа омузиши улуми сегонаи адабй (аруз, к,офия ва бадеъ) кддами босубот ва матин ниходааст. Ин равандро ахли тадКиК, аз як ч;ониб талаби замону адабиёт ва аз пахлуи дигар "дар хамбастагии шаклу мазмун омухтани шеър" (83,3) маънидод кардаанд, ки хар ду фикр к;обили Кабул аст. Зеро вазъи кунунии адабиётшиносии точ;ик так,озо мекунад, ки хар чй амиктар ба гаври маъниву мазмунхои борику басит бозрасем. Ин иддао бе донистани масоили назарии улуми сегонаи адабй, ки асоси шеър дар онхо

нухуфтааст, ба даст намеояд.

Лоик; ба таъкид аст, ки дар илми адабиётшиносии точ;ик масоили арузу

Кофия назар ба масъалаХои илми бадеъ бештар ба силки тадКик, кашида

4

шудаанд. Перомуни авзону Кдвофй як кдтор тадкдк;оту гузоришоти илмй, маколахои алохида ва хатто фархангхои махсус ба табъ расидаанд. Дар ин Чода метавон тадкдкотхои олимони тоЧик Б.Сирус, С.Давронов, У.Тоиров,

3

Т.Зехнй ва дигаронро номбар намуд, ки дар онх,о масъалахои умдаи илми арузу к,офия мавриди пажухиши Чиддии илмй кдрор ёфтаанд. Берун аз худуди Точикистон низ ин проблемахо аз чониби олимон Ж.Гарсен де Тасси, П.Н.Хонларй, Л.Элвелл-Сэтсон, А. Чдфъар, А.А.Азер, В.В.Котетишвили4 халлу баррасй шудаанд. Аммо бобати илми бадеъ, ки дар бораи воситахои тасвири бадей бахс менамояд, дар адабиётшиносии мо ками андар кам тадк,ик;отХо ба субут расидаанд. Хол он ки адабиёти бадей махз бо бадеият ва воситахои тасвири бадеии хеш аз соири адабиёт ручхон дорад, ки таъмини салосату балогати матн, ибрози маънихои борику бикр тавассути он сурат мегирад.

Омузиши бадеият дар адабиётшиносии мо аз охири солхои 50-ум огоз гардида, дар Чараёни солхои минбаъда дойр ба санъатхои бадей, образнокии сухани бадей ва дар иртиботи мавзуи бахси илми бадеъ асархои алохида, гузоришоту мак;олоти илмй тасниф гардиданд. Хангоми омузиши хамачомибаи адабиёти ин соха кас дарк мекунад, ки "на фак,ат поэтикаи шеъри мо, балки санъатхои бадей Хам дуруст омухта нашудаанд" (114,7). ТаваЧЧРСи мо дар бештари маврид бобати хаёту эчодиёт, мероси адабиву осори суханварон, мавзуву мундаричаи асархои онон ва дигар аносири асари бадей нигаронида шуда буд. Дар хусуси лутфу нафосат, хунару истеъдод, ибтикороту истикдоли сухани адиб, ки тавассути саноеи бадей зухур кардаанд, мухтасаран 40-40 андешаронй намудаему халос.

Мусаллам аст, ки зебу ороиш ва зевари каломи бадей хамоно саноеи нафисаи адабй мебошанд. Мухакдик;они шеършинос дар осори суханварони мо анк,ариб 300 санъати бадеиро ба кдйд гирифта, дар бораи мавк;еву мохияти Хар яки онхо назариёти худро манзур кардаанд5. Мутассифона, дар адабиётшиносии муосири точик саноеи бадей ба таври муфассали илмй ба

5

риштаи тадк,иК кашида нашудаанд. Аз адабиётшиносони муосир танхр Т. Зехдй (47) дар осори илмии хеш дар мавриди бештар аз шаст намуди воситахои тасвири бадей мухтасаран тавак,Куф намуда, чи гунагии онхоро баён карда, бо абёту санадх,о собит намудааст. Дар бораи сайри таърихй, дараЧди истеъмол, кдммати бадеию эстетикии санъатхои бадей дар даврахри гуногуни адабиёт маълумоте на дар интишороти Т.ЗеХнй ва на дар дигар адабиёти илмй мавч;уд нест. Танхо ду интишорот аз ин миёна истисност, ки яке рисолаи Р.Мусулмонкулов дар бораи санъати сач;ъ (63) ва дигаре гузориши Х.Шарифов дар бораи санъати тазоду мук,обила (114; 13) аст. Вок,еан, рисолаи Р.Мусулмонкулов "Сач;ъ ва сайри таърихии он дар насри точ;ик" икдоми нахустин ва кушиши ч,иддиест дар омузиши санъатхои бадей. Муаллиф дар асари хеш дар мисоли санъати сач,ъ хусусиятхои мухими насри тоинкдлобй ва баъдиинкдлобиро Киёс намуда, бисёр масъалахои услубй, бадей ва эч;одиро баррасй намудааст. Вале дамоно вазъияти омузишу тахкики саноеи бадей ва "тахдшли бадеият дар адабиётшиносии мо хднуз руякй ва яктарафа ба назар менамояд" (114,5). Ба пиндори мо^замоне даррасидааст, ки дар асоси кулли сарчашмах,ои мавчуда оиди мух,имтарин саноеи бадей кордой Чиддй ба сомон расонида, фардангдои махсуси санъатхои бадеиро тадвин намоем. Зеро "омузиши санъатхои бадей дар алокд бо дигар ч;ихатхои шаклу мазмуни асар барои фахмидани услуб ва тарзи тафаккури бадеии нависанда имконияти бисёре фарохам меорад"(114,5). Аз ин чо, бахри тахкдкд проблемаи номбурда ба омузиши яке аз воситахои маъмули баёну ифода -тавсиф гироиш намуда, алокддри имкон ба ин масъала рушанй андохтем.

Масъалаи ба зимма гирифтаи мо "Тавсиф ва усулхои танзими фарханги тавсифоти назми форсу точ;ик" дар зоти худ нав буда, то имруз мавриди омузишу баррасии амику хаматарафа карор нагирифтааст. Гарчанде ки дар перомуни ин масъала дар баъзе гузоришоту мак,олоти чудогона ишорахо рафта бошанд хам (11;14;47;97;116; 123), кори махсусе дар ин соха хануз ба сомон

6

нарасидааст. Аз ин ру, чараёни омузишу таХКикл ин масъала чунин сурат гирифт; дар огоз дар бораи дарачди омухта шудани тавсиф, анвои он, вазифаи он дар шеър ва роххои истифодаи тавсиф дар шеъри классикй таваккуф намуда, сипас дар мисоли маводхои аз "ШоХнома"-и Абугщосим Фирдавсй фарохамомада мак,оми тавсифро дар тимсолсозй, чехранигорй, манзарапардози, тасвири вокеот, Холату кайфият, хисолу тимсоли кдхрамонхо нишон дода, нихоят аз хусуси танзими фарханги тавсифот, зарурияту аХамият, принсипхои таснифи он бахс намудем.

Зарурати мавзуъ. Дар бораи тавсиф хамчун воситаи баёну ибтидои бадеият дар адабиётшиносии точ,ик маводхои зиёде чдмъ шуда бошанд хам, вале сайри таърихй, дарачди истеъмол, арзиши бадеиву эстетики, имконияти тасвирию экпрессивй ва услубию семантикии он то хол ба таври муфассали илмй омухта нашудааст.

Илова бар ин мавк;еи тавсиф дар маънисозиву маънибандй хеле ич;молй омухта шуда, мак;оми он дар тимсолсозй, чехранигорй, вокеабандй, манзарапардози барин унсурхои асари бадей ба таври мушаххасу казой мавриди тадкдк, К,арор нагирифтааст.

Инчунин масъалаи усулхои тадвини фарханги тавсифот нахустин маротиба дар суханшиносии точ;ик ба миён гузошта шуда, зарурату арзиши илмй ва меъёрхои таснифи он бо санаду далелхо собит шудаанд. Мухаккик, тавассути Халли масоили фавкуззикр кушиш ба харч; додааст, ки масоили риштахои адабиётшиносиву забоншиносиро тавъам дар силки тадкдк, кашад.

Хадафу мак;сади рисола. Омузиши маводи фарохамомада ва тахд,ик,и пурраи мавзуи пешбинишуда нишон доданд, ки хадафу мак;сади рисола дар ич;рои вазифахои зерин нухуфтаанд:

1. Тахкдаи мукаммалу муфассали дарачаи омухта шудани тавсиф, муайян намудани таърихи пайдоиш, тахаввул ва анвои он дар назми форси.

7

2. Муайян намудани усулхои мустаъмали авсоф дар шеъри классикй ва бо Хамин вачд нишон додани арзишхри хунарй, имконоти услубию семантики ва экспрессивию тасвирии тавсиф.

3. Дар асоси маводи "Шохнома" нишон додани мак;оми тавсиф дар баёни аносири осори бадей.

4. Омузиши тачрибаи фархангнигории суннативу аврупой ва дар иртибот ба он муайян кардани услугой танзими фарХанги тавсифот.

Сарчашмахо ва усули тахкик,. Маводи тадкдк;отро асосан матни "Шохдома"-и Фирдавсй (1;2;3;4;5;6;7;8;9) ва мисолхои аз он чдмъоварда ташкил мекунанд. Дар баробари ин аз осори илмиву адабии мухаккик,они адабиёти асримиёнагиву муосир, тадкдк;оти олимони хорич;й, луготу комусхои гуногун ва намунахо аз осори адабии классикони форсу точ;ик чун маводи муътамади илмй дар чдраёни таълифи рисола мавриди истифода кдрор гирифтанд. Хангоми таълифу таХКиК муаллифи рисола асосан ба анъанаю тач,ориби пешкдцами адабиётшиносони ватаниву хорич;й А.Н.Веселовский, Ф.И.Буслаев, Г. Л.Абрамович, Х.Шарифов, Б.Тилавов ва дигарон такя намуд.

Бунёди кор бо усули тахлилу мук;оисаи таърихй кдвй гардонидашуда, дар мавридхои зарурй усули эхсоия низ ба кор гирифта шуд.

Арзиши назарии рис^ола. Дар тадк;ик,от хусусият^ои мундарич,авй, услубй, Роявй ва бадеии тавсиф тадкдк, шуда, бо асноди собит баён шудааст, Аз ин лихоз, омухтани тавсиф ва муайян кардани мак;оми вай дар баёну ифода арзишманд буда, дар хал л и бисёр аз масъалахои услубиву бадей мусоидат мекунад.

Хам чу нон масоили фавкд барои омузиши анъана, махорат ва тафаккури эч;одии адибон муфид мебошад. Илова бар ин барои омухтани амики назарияи адабиёт, сабку услуб ва забони осори ин ё он суханвар ахамиятнок буда, дар таснифу тахияи фарханги тавсифоти ин ё он адиб ва ё умуман фарханги тавсифоти шеъри форсй чун дастури назарй муфид аст.

8

Арзиши амалии рисола. Натич,ах,ои тадкдаот дар мавридхои зерин судманд хохад буд:

- Хангоми омузиши назария ва амалияи поэтикаи шеъри точикй;

- Хини тахияи китобхои дарсй барои донишчуёни мактабхои олй, миёнаи махсус ва толибилмони мактаби миёна;

- дар мавриди тадриси фанзой "Мукдддимаи адабиётшиносй",,,Назарияи адабиёт" ва "Таърихи накди адабй";

- бобати таснифи таърихи поэтикаи шеъри форсй;

- Хини хондани семинархо ва курсх,ои махсус дойр ба проблемах,ои илми бадеъ ё поэтика;

- дар донишкадаву донишгохдо х,ангоми навиштани рисолах,ои дипломй, коркой илмиву тадкдк,отй ва курсй оид ба хусусиятх,ои бадеии ашъори ин ё он суханвар;

- Хангоми тах,ияи фарх,анги тавсифоти осори ин ё он суханвар.

Умуман, тадкдк;от барои устодону донишчуёни макотиби олй ва х,омилони

улуми адабия судманд хохад буд.

9

БОБИ I. ТАВСИФ ВА ПАЙДОИШИ ОН

Осори бадей махз бо бадеияти хеш аз дигар анвои адабиёт имтиёз пайдо мекунад. Махз санъатхои бадей, ки теъдоди онхо дар поэтикаи нормативии мо хеле бисёранд, дар таъмини бадеияти осори адабй мусоидат менамоянд. Вазифаву анвои саноеи нафисаи адабй хеле гуногун буда, дар мавриди афзалияти воситахои тасвири бадей таснифоту таърифоти онхо дар поэтикаи асримиёнагии мо таълифоти зиёде фарохдм омадаанд. Аммо бобати сайри таърихй, пайдоишу тахдввул ва интишори он^о акнун дар адабиётшиносии мо мубохдсаву корх,ои илмй сурат мегиранд. Дар бораи навъе аз санъатхои бадей бошад, дар осори тадКдКотии Кудамо ишораву кдйде хам дида намешавад. Тавсиф аз гурухи чунин воситахои тасвири бадеист, ки дар осори поэтикаи асримиёнагй ба он умуман тавачдух нашудааст. Хол он ки сарчашмаи тансик;-ус-сифот, ки аксари мухаккик;они каломи бадеъ бештар дар осори хеш дойр ба он таваккуф намудаанд, махз тавсиф аст. Аз ин ру, мо лозим донистем, ки дар ин кор андаке дар бораи дарачди омухта шудани тавсиф ва таърихи пайдоишу иштихори ин санъат дар адабиёти бадей таваккуф намоем.

ДАРАЧ.АИ ОМУХТА ШУДАНИ ТАВСИФ

Тавсиф хамчун яке аз воситахои баёну ифода чй дар адабиётшиносии асримиёнагй ва чй дар адабиётшиносии муосир пурраву хамач;ониба баррасй нашудааст, ки ин акддаро ахди тадкдк, дар осори хеш борхо таъкид кардаанд.

Дар иртибот ба фикрхои болой олими варзидаи точик Х.Шарифов Кайд кардааст, ки "тавсифро донишмандони гузаштаи мо дар холи танхо хамчун Чузъи хунару санъат нашинохтаанд, фак;ат чида ва такрор омадани он аз бадеияти санъат ба шумор мерафт" (116,82). Ё ин ки адабиётшинос Б.Мак;судов менависад: " Харчанд тавсиф дар сохтмони шеър, хоса дар

10

офариниши образ ва ифодаи фикри бадеиву шоирона накдш мухдме дорад, дар поэтикаи асримиёнагии мо ба хдйси воситаи тасвир шинохта нашудааст ва арзиши он муайян нагардидааст" (58,114).

Дар хакикат, агар ба таърихи поэтикаи форсу точ;ик амик назар андозем, рушан мебинем, ки таъриф ва шархи илмии тавсиф дар осори хеч; як уламои адабиётшинос кдйд нашудааст. Онхо истилохи "тансик,-ус-сифот"-ро дар осори илмии хеш истеъмол намуда, Кдйд кардаанд, ки "...шоир чизеро ба чандин маънй сифат кунад андар як байт ва як насак (тарз.-Т.Ш.) ва андар он вассофе тасарруфи неку кунад..."(61,51) ё "...шоир як чизро ба чанд ном ё чанд сифат ба тавил (пайдапай Т.Ш.) ёд кунад..." (61,103) ва ё ин ки "... шоир чанд васфи мухталиф бар пои якдигар дорад ва як чизро чанд сифат кунад" (113,309) тансик-ус-сифот ном мебаранд.

Дар асоси ин таърифот ба хулосае омадан мумкин аст, ки мобайни тавсифу тансик-ус-сифот чанд чизи хусусй ва муштарак мавчуд будааст. Умумияти онхо он аст, ки вазифаи хар ду санъати бадей дар тавсиф, сифат, васф кардани ходиса, ашё, ч,иХоз ва ашхос нухуфтааст. Фарки онхо факат дар шаклу тарзи ифода ва баён зохир мешавад. Агар "тансик-ус-сифот" "як чизро чанд сифат кунад" (113,309) тавсиф бошад, "аз мухимтарин хусусиятхои вокеа, касе ё чизеро барчдста нишон медихад" (47,80). То кунун хар баррасй ва тадкикоте, ки ба ин санъати бадей мудохилат доранд, Хануз ба Кадри кофй асосхои назарии онро нишон дода наметавонад.Чунон ки зикр намудем, дар бораи тавсиф хамчун санъати бадей дар поэтикаи асримиёнагии мо маълумоте нест. Танхо асосхои назарии ин воситаи тасвир дар адабиётшиносии муосир ба чашм мерасад, ки он ба тавассути тадкикотхои илмй ва фархангхо оммавй гардонида шуд. Донишмандони мо Т.Зехнй, Х.Шарифов, Ю.Бобоев, Б.Тилавов (47; 116;24;97) баъзе асосхои назарии тавсифро муайян карда бошанд хам, вале то имруз тадкикоти шоистае оид ба асосхои амалии санъати мазкур баррасй нашудааст.

11

Адабиётшинос Б.Максудов (58,115) дуруст таъкид мекунад, ки дар тадкдкотдои илмии пажухишгарони рус дар бораи моХияту хусусияти тавсиф дастовардхои чолибе ба назар мерасанд. Назариётчиёни поэтикаи рус Ф.И.Буслаев(26а),А.Н.Веселовский(29),А.А.Потебня(81),В.М.Жирмунский(44), А.П.Евгеньева(41),В.М.Сидельников(88),Б.В.Томашевский(102),В.М.Корольков (54) ва дигарон дар баррасии ин санъати бадей ва корбурди он дар ашъори суханварони адабиёти рус хизмати арзандае кардаанд.

Аммо ин Кабил осори тадк,иК,отиро, ки ба ин масъала пурра бахшида шуда бошад, дар илми суханшиносии точик номбар кардан душвор аст. "Ход он ки маводи хело рангоранги тавсиф, ки дар мероси бадеии классиконамон мушох,ида мешавад, пурра имкон медихад, то тавсиф дар савияи як санъати алохидаи бадей таъин ва тавсиф шавад" (58,113-114).

Дар шархд истилохи тавсиф дар байни донишмандони мо афкори гуногун мавчуд аст ва онхо дар ташреху тафсир ба хамдигар муттафику хамраъй нестанд. Боис ба афзуданист, ки аксари адабиётшиносони мо дар таърифу таъини тавсиф бештар ба афкори адабии назариётчиёни рус такя кардаанд.

Т.Зехнй дар таърифи тавсиф навишта: "Нависанда барои тасвир кардани ягон вок;еа, касе ё чизе гохе сифатеро меорад, ки яке аз мухимтарин хусусиятхои вок;еа, касе ё чизеро барчдста нишон медихад. Хамин гуна муайянкунандаи бадей, ки мухимтарин хусусияти ХодисаХоро таъкид менамояд, тавсиф номида мешавад" (47,80).

Ю.Бобоев низ дар шархи тавсиф айнан Хамин мазмунро таъкид мекунад: "Нависанда барои тасвири образи муайяни одамон, вок,еа, манзарахои табиат сифатхои хоси онхоро медихад. Ин тарзи тасвир тавсиф номида мешавад" (24,147).

Баъди муоинаи ин ду таърифот бетардид метавон гуфт, ки асоси онхо аз адабиётиносии рус истинод шудааст. Барои он ки ин далелро собит намоем ба тадкдк;оти яке аз мухаккикони рус Г.Л.Абрамович мурочиат мекунем ва

12

баъдан ин таърифотро дар якч;оягй мукоиса менамоем. Г.Л.Абрамович дар шархи тавсиф навишта: "Тавсиф-муайянкунандаи бадеист, ки хусусияти мухдми ходисаи тасвиршавандаро аз нук,таи назари муаллиф нишон медихад" (10,162).

Кунун агар хар се таърифоти фавкро аз хайси мазмуну маънй батааннй кдёс намоем, равшан аён мегардад, ки истисноди ду муаллифи аввал асосан ба афкори адабии поэтикаи назарии рус аст.

Ба фикри, мо ин тарзхои таърифи тавсиф ба пуррагй к,обили кабул нест. Сабаб ин аст, ки дар ин таълифот факдт чун як воситаи тасвир (муайянкунандаи бадей) маънидод шудани тавсиф вазифаи асосии онро нихон медорад ва ё дар ч,ои дуюм мегузорад.. Хол он ки к,имати бадеии тавсиф махз дар бадеияти шеърй, бунёди мухокот ва ибтидои воситахои баён буданаш маълум мегардад. Академик Р.Амонов оиди тавсифоти рубоиёти халк;й андеша ронда, аз чумла Кдйд мекунад, ки "тавсифро факдт аз сифат (муайянкунанда) иборат донистан дуруст нест. Тавсифхо бисёр вак;т тарзи амал, холат, Харакат ва кию чи будани предметро нишон дода, ба хукми зарф, сифати феълй ва исм мегузаранд" (14,123).

Чунон ки аз ин ик;тибос маълум мег