автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.02
диссертация на тему:
Этнотопонимы Хорезма и их лексические основы

  • Год: 1997
  • Автор научной работы: Атаджанова, Анаргуль Джуманиязовна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.02.02
Автореферат по филологии на тему 'Этнотопонимы Хорезма и их лексические основы'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Этнотопонимы Хорезма и их лексические основы"



УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКА«! ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

V ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

-^-

Кулёзма jçyiçyiçuda УДК 809.437.5:801.31.31

ОТАЖОНОВА АНОРГУЛ ЖУМАНИЁЗОВНА

ХОРАЗМ ЭТНОТОПОНИМЛАРИ

ВА

УЛАРНИНГ ЛУГАВИЙ АСОСЛАРИ

10.02.02 - Миллий тиллар (узбек тили)

Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тавдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТЕ

Тошкент - 1997

Тадкикот Урганч Давлат уннверситетининг узбек тилшунослиги кафедрасида бажарилган

Илмий рах,бар - филология фаплари доктор»,

профессор З.Д. ДУСИМОВ

Расмий оппонентлар - филология фаплари доктори,

профессор Н. МАХМУДОВ

— филология фаплари номзоди, доцент К,. САПАЁВ

Етакчи илмий муассаса - АНДИЖОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

Х,имоя 1997 йил АЮХгЛг^-, ■ ойиниш-/ ^купи соат Узбекистон • РеспубликамиФанлар академияси Тилшунослик пиститутн кошидаги докторлик шший даражасини олиш учу! диссертациялар х,имояси буйича бирлашган ихтисослаштирилга1 ДК 015.31.01 ракамли Кенгаш йишлишида утказшкии.

Манзил: 700170, Тошкент шахри, И. Муминов кучаси, 9-уй.

Диссертация билан Узбекистон Республикаси Фанлар акаде миясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 700170, Тошкент ша^ри, И, Муминов кучаси, 13-уй.

Автореферат 1^97 йил 0Кф2м>/(% ойининг $ купи таркдтшщи .« .

Бирлашган и.хпшсос.паштирилгаи кснгши илмий котиби. филологам фшиш: ; доктори

3. А. УМАРОВ

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ.

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистан токонимиясшшнг бой па серкпрра материалларшш турли худудлар буйича туплаш ва тадкик килиш узбек тилшунослигашшг энг мух,им нуиалишла-ридан бирнднр. Кешшгп йилларда олиб борилган илмий изланиш-лар натижаснда Узбекистощшнг бир катор вилоятлари мин-так.;шарн топонимиясшш лингвистик, тарихий тииологик нукгаи назардан тахдил килишга бнеишлашан монографиялар нашр этил-дн, днссертациялар ёзнлди, топоннмларнииг изозуш лугатлари ту-зилди. Шунга карамасдан, узбек номшунослигннинг бир катор мураккаб хамда долзарб мас&лалари х,агшгача уз ечнмшш топган эмас. Хусусан узбек этношшияси ва улар замирнда х,осил булган атоклн отлар тнзимшш тарихий-этнографщ, таркибнй-этимологлк жихдтдаи тадкик килиш ана шундай долзарб масалалар сирасига кирадп.

Узбек этнонимиясшпшг узига хос лпсошш материаллар халигача яхлит х,олда тупланиб монографик тарзда чукур тахдил килннгапи йук,. Гарчи баъзи илмий тадкикртларда бу масала уму-мнй тарзда урганилган1 ёки тононимияга оид ишларда айрим му-аммолар билан боглик холда йул-йулакай тилга олннган булса-да, муайян худудга мансуб булган зтконимл&р ва этнотопоннмлар шу кун га кадар алохида тадкикот объекта булганича йук. Этноннмлар атоклп отлар тизнмндаги бошка бир катор номлар гурух,ишшг юзага келишида мух,нм урин тутади. Бу х,ол купрок ан-трононпмлар ва тононимларнинг ясалишида як,к,ол кузга ташлана-ди. Шу боис этноннмлар билан топонимлар тизимининг узаро му-носабатн ва шу асосда этнотопонишгарнннг юзага келиш конуниятларини монографик аснода урганиш узбек номшуноспи-гишшг бпр катор назарий ва амалий муаммоларинн ечншга аеос булади.

Этноним ва этнотопонимларнн туплаб, тадкик. этиш узбек тилндагн атокли отлар тизимининг шаклланиш боскичларн хусу-снда кимматли маълумотлар берибпша крлмай, халкишп тарихи, урф-одаглари, турмуш гарзи, улкамиз жугрофияси ва археологня-си, шунингдек, матлгавияпшиз сарчашмалари хакида кеш камровли изланишлар олиб боришга асос була олади. Этнотоио-ним материалларшш алохида олинган худудлар буйича туплаш

'Допнёров X. Учбек халкишжг шажара ва шеваларп. - Т., Кораен С.

Этнонимика. - I'., 1979.

ва урганиш эса, ушбу масаланинг мохнятига янада чукуррок, кириб бориш хамда минтакавий-лисоний х,одисалар тизимшшнг узига хос конуниятлари ва хусусиятларини очишга кумаклащади. Хоразм вохдсида яшовчи ах,олининг этнлк номларн ва улар за-мирида хосил булган этнотопонимлар хозирга кадар махсус тадклк, килинмагаилиги учун биз бу мавзуни монографик асчода урганиб, узбек тилшуиослигинннг халнгача уз ечимини тогшаган долзарб муаммоларидан бири хусусида уз мулохазаларимизни ба-ён • килцшни лозим топднк. Республикамиз мустакилликка эришгач, мшшш аддриятларимиз ва тарихий анышаларимизнн кдйта тиклаб, умрбок,ий удумларпмизпн оммалаштиришга зарурат гуптган хозирги даврда бу мавзу яна х,ам юксакрок, ахамнят к ас б этади. Зеро, Республиками! президент« И.А.Каримовнинг "Олдимнзда турган энт.мухнм иасала, бу миллий истикдол маф-курасини яратищ ва хаёпшизда тадбик зтишдир. Миллий ис-тикдол мафкураси халкимизнинг азалий аньаиаларига, удум-ларига, тилига, дилига, р)'хиятига асослакиб келажакка ишонч, мехр-окибат, инсоф, сабр-токдт, адолаг, маърифат туйгуларшш онгимизга сингдириши лозим'1' деган пурмаьно сузлари миллий кдцриятларимизни янада чукуррок, урганишга даъват этади.

Юкорида баён к,илинган барча мулох,азалар ушбу диссертация мавзуининг долзарб эканлигини курсагади.

Тадкикотнанг максад ва вазкфалари. Ишнинг асосип максади Хоразм вохаси этнонимлари ва этнотопонимларининг ли-соний хусусиятларини лингвистик ва нолингвистик омнллар ёрдамида тадкик, килиш ва нлмий умумлаштиришдир. Хоразм этнотопонимларининг тарихий асослари, аталиш мотивларига кура таснифи, грамматик хусусиятлари ва этимолошясини урганишга багашланган ушбу диссертация ишимизда куйидаги масалаларнн хал килиш кузда тупшган:

- узбек этнотопонимларининг урганилиш тарихи ва асосий муаммолари;

- Хоразм вохаси шеваларида кулланадиган этнонимлар ва этнотопонимлар материалларини туплаш ва таснифлаш;

- этнотопонимларнинг аталиш мотивларига кура турларшш аниклаш;

- этнотопонимлар таркибида акс этган диалектал-лахжавий хусусиятларни аниклаш; '

- этнотопонимларнинг ясгшиш моделларн ва морфологпк ту-зилишшш, бундага муштарак хамда миптакдвпй хусусиятларни белгилаш;

' Каримчв 11.А. Г>\ц.к мл!х'.1л н- ,1 • шшнм.и: ¡'п... - 1. ¡ V. ■. •'/ (',.;,

этнотопонимларнинг тарихий-этимологик манбаларини аникдаш, уз ва узлашма катлам, номлар орасидаги узаро нисбат ва муносабатни тадкик килиш;

- этнотопонимларга асос булган бир кдтор этнонимларнинг этимонларини аниклаш юзасидан этимологак кузатишлар олиб бориш ва б.

'Гадкнкотда цулланган методлар. Этионимлар ва этно-топонимлар, бир томондан, замонавий (синхрон) материал хисобланса, иккинчи томондан, улар ута -кдаший яъни кухна номлардир. Шу сабаблн уларни факдтгина бир усул ёрдамида тадкнк кдшиш мумкни эиас. Шуи га кура ишда номларнн тахдил килишнинг тавсифий, тарихий-киёсий хамда тарихий-этимологик усулларидан фойдаланилди. Хоразм этнотоионимларининг гозага келиш тарихи ва этимонларини аниклашда ушбу минтакдвий материал кардош ва аокардош тиллардаги ана шундай магериаллар билан чошштирилди х,амда клёснй тахлил асосида узбек онома-стикасилинг бир кдтор назарий масаладарига дойр умумлашма ху-лосалар чикдрнпди.

Ишдаги баъзи мураккаб муаммо ва назарий масалаларни хал килищца туркологиада, жумладан узбек номшунослигада, шу-нингдек, хорижий номшуносликда эришилган илмий-назарий ютукларга таянилгани ходда иш курилди.

Тадкикотшшг объектн ва манбаларн.Тадкикогнинг асосий объекти Хоразм вохасп этнотопонимлари ва уларнинг лугавий асосларидир. Диссертацияда тахдил килинган фактик материал Хоразм вилоятшшнг барча туманлари, К,орак,алпогастон Реснуб-ликасининг Амударё, Беруний, Хужайли, Кунгарот туманлари, Туркманистон Республикасининг Тошовуз шахри ва тумани, Илонли туманидан, баьзи чегарадош кдшлокдар худудидан туиланди. Кеймнги лолларда Хоразм шеваси вакиллари яшайдиган худудларга алохида диктат цилшщн. .

Лисоний материал махсус сурокномаларни таркатнш дамда ахборотчилар билан бевосита сухбат утказиш нули билан тупланди.

Ишда урни билан, мавзу талабига кура бир катор тарихий ёз-ма ёдгорликлар тилида, махсус лугатлар ва илмий манбаларда учрайдиган ономастик материаллар хам тахдил учун жалб килинди.

Ишнииг илмий янпишш. Ишнинг илмий янтлиш шундан иборатки, уида Хоразм вохаси шеваларидаги этионимлар ва это-топонимлар бириичи бор монографик тарзда тадкик кнливди. Шу муносабат билан ишда этнотопонимларнинг номланиш мотив-

лари аникландн ва бундаги етакчи омиллар белгиланди. Узбек номшунослиги амалиётида илк бор этнотопоннмларнннг ясалиши тадкпк эгнлди ва унинг асосий лисоний моделтарнаннкланди, то-нонимлар учуй асос булган бир катор этношшларнннг этимони очилди. Этнотопонимик фондшшг шаклланшинда уз ва узлашма лексик катламнинг урни дали а лисоний вазифалари курсатиб бе-рилди, шунингдек, бир кагор кух,на номларнипг тарихий-генетик асосларн урганилди.

Ишнинг назарий ва амалий ахамиятн.Ушбу ишпинг илмий-назарий хулосалари ва тадкик, усулларидан Узбекистоншшг бошка худудларидаги этнонимия ва этнотопоним материалларини гахлил к,илишда, узбек номшунослигидан дарсликлар ва укув кулланмалари яратишда, шунингдек, олни укув юртларнда ном-шунослик буйича махсус назарий курслар ташкил этишда самара-ли фойдаланиш мумкин.

Диссертацияда тах/шл килинган фактик материаллар узбек ономастика-сидан изошли, этимологик лугатлар тузишда х,ам кул келади. Ушбу тадклкот нафакдт тнлшунослик, балки бир кдтор ижтимоий фанлар учун х,ам кдзикарли материаллар беради.

Ишнинг синалиши. Ушбу илмий иш мавзуси буйича бнгта монография, туртта илмий макола, олтита маъруза тезисдари ва битта илмий-оммабоп макола эълон килинган. Мавзу юзасидан Республика ёш тилшунос олнмларининг аньанавий кон-ференциясида уч марта маъруза кдоинди.

Ишнинг тузнлнши. Диссертация суз бошн, кириш, уч боб, умумий хулосалар, адабиётлар руйхати ва иловалардан иборат. Ишга Хоразм этнотоионимларишшг алифбо тартибндагн курсагкичи, топонимик хариталар ва ахборотчилар руйхати хам илова килинган.

ИШНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Ишнинг суз бошисида мавзушшг мухимлиги, тадкикотнинг максад ва вазифалари, куллашшган методлар, илмий ишнинг обьектп ва манбалари, илмий янгшшги, назарий ва амалий ахамняти, тузилиши, мавзу буйнча эълон килинган материаллар чамда ишда кабул килинган кискартмааар туфисида тухтаб \ пили.

Пшшшг кирнш кнсмлда, умуман, топонимика, этноним ва этнотопоннмларнннг урганилишн \акила к,пск.ача маьлумот берил-ган.

I КОБ. ЭТНОНИМ ВА ЭТНОТОПОНИМЛАРНИНГ АТАЛИШ МОТИВЛАРИГА КУРА ТУРЛАРН. Этнонимлар номланнш мезонла-рига кура куйидаш гурухдарга булинади:

1. Тогемлар асоснда юзага келган этнонимлар. Ибтидонн уругчнлик тузумн даврида к.адимги одамлар томонндан муъгабарлаштирилган хайвон, уснмлик, муайян нарса ёки ходнса тотем хнсобланган. Айрим кабила ва уруг номларм ана шу тотем-лардан юзага келган: царагурсац, керайит, ногай, царга ва х- к. Диссертацияда бу этнонимларнинг айримларнга этимологик изох хам бернлган. Жумладан, кдрагурсак, этнонимининг иккинчи К.ИСМИ асли кдрсак булиб, муйнали хайвон, пул тулкиси1 маьноси-ни билдиради. Ногай этноними асосидаги суз эса, му^лча но-хой2, яыш "нт" маъносини англатувчп атамадан олннгандир.

2.Тамга ва белги асоснда юзага келган этнонимлар. Утмишда хар ^бир уруг ёки кабиланинг уз махсус тамгаси булган. Кунгина этнонимлар ана шу уруг-аймок, тамгаси номн бнлан аталган: байлшцлы, иланлы, цанджыгалы, сыргалы, ачанашгы ва б.

Баьзан этноним асосида ёгган хайвон ва куш номларипши кдндай асосларга кура этнонимга айланганини, яъни у тамгами ёки тотемми эканини аник белгилаш кийинчилик тугднради. Чуи-кн даврлар утиши билан этнонимнинг асл маъноси унутилган ёки хираташган. Чунончи, илонли этноними негизидаги илон суш нфодалаган хайвон тотем хам, тамга хам булиши мумкин. Бпз-шшг кузатишларимнз баъзи тамгаларнинг тотемий тасаввурлар за-минида танланганпни курсатди.

3. Ранг-снфат бнлдирувчн сузлардан ясаиган этнонимлар. ' Этнонимлар таркибида келувчи ок,, кук, кизил, сарик, кора каби ранг бнлдирувчн сузларнинг хар бири узига хос маънога ли Диссертацияда мана шу маъноларнинг мохняти очиб берилди. Ранг бнлдирувчн сузлардан ясалган этнонимлар Хоразмда \ам анча мнкдорни ташкнл к,пладн: а^мацгыш, кдкцарга, цызьшшац, са:рыла, царацыпчац кабнлар шулар жумласидаидир.

Хоразмда ок сузи куичикар, яънн шарк томоша иисбатан, кора сузи кунботар, яыш карб гомонга ннсбатан пшлатнлади-Аммо бу сузлар хдмма вам хам томон маыюсшш ифодаламай-дн.Айрпм этношшиарда бу сузлар уз маыюеида к слали: цирщал-пиц, цызылбши, цацгырат ва

К,.Ш.Шониёзов кора, к.изнл, кук, сарик,, ок, каГш л ник ном-ларнпиг тасодифап юзша келмаган.тт шш ¡мгшГмча'шчш ланрларда

1 Ко!Ш:.рпп \l.is,)\'I. <]о1,( щ\ .топи 1. |\>ЫГ| 1. 4','Г.11,

Мгним' (),._.! 1111 ь |,«-,|()>. - М . I1)' Г

туркий кдбнлалар шнмол, жануб, шарк, гарбни ранглар номи би-лан атаганликларини ва кора ранг шимолни, кизил ранг жанубни, кук ранг шарк,нп, ок ранг гарбни, сарик ранг марказни1 ифодала-ганинн ёзади .

4. Мнкдор маъносини бплдпрувчи сузларга асосланган этнонимлар. Маибаларнинг гувохдик берншича, кадимда уруг-кабилаларнннг микдори уларшшг бошка кавмлар уртасида тутган урни ва уз иавкеинн белгнлашнга асос булган. Бошкача айтганда, кабила ва уругларнннг жамиягдагн урни ала шу хусусиятнга кура белпшанган. Шуиннг учуй этник номларшшг айримлари микдор билднрувчи сузлардаи ташкил топган. Хоразмда мавжуд булган миц, йуз, цырц, бешцой, биргулац, тогыз, оналты каби этно-нимлар шу тарзда юзага келган. Шунингдек, мацгыт, наймап, дорлшн каби этноннмларшшг асосида х,ам сон, микдор тушунчаси мавжуд. Бу сузлар мугулча булиб, мангит - мянгаад2 "мннглар" маъносини, найма» - найма3 "саккнз", дурман - дарвон4 'Чурт" маъноларини англатади.

5. Антропонимларга асосланган этнонимлар. Хоразм вохд-сида учрайдиган бир каюр этнонимлар замирида киши исмлари, лакаблари мавжудлиги кузатилади. Бундай этнонимлар куйидаги гурухдарга булиб урганилдн:

а) киши лакабларидан юзага келган этнонимлар: мацца ( ду-могида ганнрувчи киши), авмйс (анков), чоцай (узун буйли одам), кдса ( сокол чнкмайдиган одам), чоцлы ( сочини устириб юрувчи эркак), ца:%ла (орик одам), маццы (уткир овозли киши) ва х,.к.

б) каеб-хунар ва маннулот билан бопшк этнонимлар. Кддимги хоразмликларшшг машгулоти ва турмуш тарзн айрим этнонимлар-да х,ам уз иксини топган: уйчи, дйлшрчи, к'ужииш: марйанла ва б.

Даирлар утиши билан ушбу каеб-хунар ва маннулот ном-ларининг айрим кишилар гурух,ига тегишли х,олда сакданиб колиши уии этнонимга айлантиради.

в) унвон, мансаб номлари асосида найдо булган этнонимлар. Хоразм эгнонимлари орасида Хива хонлигинннг узига хос давлат тузилиши, уша даврдаги мансабдор шахсларшшг хон саройнда тутган манкен, обру-эътнборн ва шунга ухшаш бпр канча омиллар

^ Шсишёзов К. Ш. Каш даилаш ва кашлилар. - Т.,1990. 145-146-бетлар. ; Пшаев А. Мапигг сушниш; эгнмолошясн хаки,и// Узбек тичи ва адабиё-ти маеалааарн. -(95К, М'.> 2, 65-6. 3 Мошоаьско.|1\сс1.(!!1 слоиарь. - С 259.

1 К*'ре. асар. Ос;.

бнлан боглик, холда наидо булган номлар куп учрайди: ходжа, бек, бий, махсым, эшан, баджыман, ииак ва б. Фнкримизча, ки-шинннг касб-хунари, мансаби, насл-насабн ва унвони иомлари хамда айрим днний тушунчаларни ифода этувчи сузлар асосида ясалган иомларни киши исмига нисбатан кенг маънода лакаб деб атасак хам булади.

Э.Бегматовнннг таъкидлашича, уша мансаб номларининг киши исмидан кейин кушиб айтшшши (Худайаринац, Мйткаршл-бий, Картылыходжа каби) уига лакдблик1 характерини беради . Тарихчи М.Й.Йулдошевшшг ёзишича, Хива хонлигндагн куппша кагга ва кн'шк мансаб иомлари ота-боболаридан болаларига мерос булиб утганднр2. Шушшг учун хам этнонимларда шахснй исм-ларга кура мансаб иомлари купрок сакланган. Бундан ташкарн яна Хоразмда когоз&с, кбгозйкли, араллы каби жой номларндан ясалган этноннмлар хам учрайди. Аммо улар жуда оз булганлиш сабабли алохида гурухларга ажратнб урганилмади.

Маълумки, бир этноним айни иакдда хам кишлок ва махалладарга, хам сув объектларига, хам экин майдонларига ном була олиши мумкин. Ана шу жихатларни хисобга олиб, этното-понимларии кандай ва кайси тшгдаш объектнинг атокли оти зканлипши англатишига кура, куйидат ономастик турларга ажратиб ургандик:

1§. Этноойкоиимлар. Ишнинг мазкур кисмида угуз ва к,ипчок кабил алари ипифокига кирган уруг иомлари билан юритилувчи элат, махалла, овул, кишлок, шунингдек, бошка кич-кина худудлар иомлари,улардан айримларининг этимони хам тахлил кдаинди. Угуз кабилаларига кирувчя Байат, 0:йшр, Йумры (Иймур), БиджйнсЦс, Джувандыр, Ллийли, Чандыр, Йо:мыт, TiiKä кабилар, кипчок. кабилаларига кирувчи К,ацлы, Цанджыгалы, Араллы, Джалайыр, Ача, Баганалы, Куланцара-баг, Канхор, Бургй каби урут номларидаи ясалган ойконимлар шулар жумласидандир.

Иумры (Иймур) иоми угуз этнонимларидан бириднр. Айрим тадкикотчилар бу этноним билан туркманларнинг емрели уруги уртасида алока борлипнш айтадилар . Емрели сузи хакдда А.

1 Бегматов Э. Узбек тили антропонимикаси. Номз. дис. .-Т., 1965, 140-бет.

2 Йулдошев М. Хева хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилнши. -Т., 1959, 235-бет.

3 Гусейнзада А. Параллели огузских этнонимов в современной топонимии Азербайджанской ССР//Советская тгорколошя. 1977, № 4, - С. 49.; Дусимов 3. Хоразм тоиошшлари. - Т., 1985, 83-бет.

Н.Кононов: "Баъзан имр (...) шаклида ёзилувчи бу суз шпарн эймур номи билан маълум булган имрели-емрели ( имр-смр > пмир + ел - и ) кдбиласи номи таркибига кирган"1 , - деб ёзади. Унинг фикрича, емрели -эймур эли, яъни "эймур кабиласи, халки" демакдир. Ж. Худайберганов хам шу фикрга куш ил ад и. У туркман тилининг айрим диалектларидаги ы, и, э товушлари билан бошланувчи сузлар оддндан й товуши орттирилиб талаффуз килиниши хамда айрим сузларнинг бошида келувчи и товуши-нинг э товушига мое келиши, А. Н. Кононов изох,ининг тугрилипщан далолат беришнни айтади2.

Рашидиддиннинг талкшшча, Тогхон нккинчи углига Имур деб нем куйган ва у "ута олижаноб, сахий ва 6011 булсин" деган маънони англатган экан3. Абулгозий Баходпрхон бу этнонимии аймнр тарзида тилга олади ва уни "бойларнинг бойи"4 деб изохдайди . Салар Баба эса эймурнинг маъноеи "кучли ва кучли армия билан бирга булсин"5 демакдир дейди .

Рашидиддиннинг, бир вактлар эймирлар орасида така тотеми-га эътикод килиш анъанаеи мавжуд эди деган маълумотнга суянган Ю. Зуев бу этнонимнинг этимонини янгича талкин килишга каракат кнлади. У Х-Х1 аср хитой манбаларидан, киргиз тилида корадумли хдйвон, шунингдек, така, жайрон маъноларини ифо-даловчи имо ( х,ам имир) сузини топади. Шундай килиб, у этно-мимни тотем асосида юзага келган деб адсоблайди ва уни ик-ки киемга ажратади: им /йим ва -р. Ю. Зуев ёввойи тог эчкиси-нинг номи (йымга/умга)да сакданган -им/ йим сузини "эм", «эммок» маъносини англатади деб хисоблайди6 .

Айрим этнонимларнинг тотем асосида келиб чикишини хисобга олганда, Ю.Зуевнинг бу тадкикоти хакикатга анча якинрокдир. Шунингдек, яна Хоразмда (К,оракалногистонда дам) туркнй булмаган халкдар этнонимлари асосида вужудга келган жой номлари х,аи куп учрайди: Ас, Алан, Абдап, Пирсийан, Джовит, Га- джик^ызылваш, Ша:сувар, Куллар каби этнотопо-

1 Кононов А.Н. Родословная туркмен. -М. -Л., 1958, - С. 93. "

2 Худайбергенов Ж. Туркмен дилининг емрели диалекта. - Ашгабат, 1977,-13-бет.

3 Рашнд-ад-дин. Сборник летописей. т. I. кн. 1. - М. -Л., 1952, - С. 89.

4 Абулгозчи Баходпрхон, Шажарани тарокима. - Т., 1995, 23-бет.

5 Атапинзов С.А. Словарь туркменских этнонимов. -Ашхабад, 1988, - С. 136.

6 Зуев 10. А. К семантике хпшшша нмур//:1ммр//Известич АН ТССР. Серия общественных-наук. 1968, № 4, - С. 95-%.

иимлар ana шундай помлар жумлаеига кирадн. Дисссртацияда бу этноойконимларнинг тарихи х,акида х,ам кискача маьлумот берилдн.

2§.Этногндронцмлар. Ургаиилган худуддагн этногндроним-лар пайдо булиш омнлларига кура куйидагн гурухларга ажратилдн:

а) гидроним уша объект атрофида яшаган халк,, ёки кабила иомн асоснда вужудга келади: Каритйап, Кдс Псалма, Мащыт-арна, Номытйап, Сайаткёл ва б.

б) гидроним миллатлар номи асосида вужудга келади: Карейсйап, К,азацйап, Чаркаскйл, Бащцырткдл каби. Бундай ноsaар х,ам турли сабаблар билан боглик булади. Масалан, махалдии ахали Орысйатт рус одам очиб бергани учуи шундай аталади, денди. Лекнн мйллат номи асосндагн пгдронимлар-нннг нандо булишида цегативлик мезони амал кдлади, яъни энг кам сопли халкнинг номи топошшга айланади.

в) гидроним бнрон этник гурухга мансуб кишнлар хдётнда юз берган тарихий вокеа ва х,одиса билан 6ofjíhk холда вужудга келади: Орыскетканкол, Чавдырйаргандзйн, Туркманйармыш цаналы, Лликетквнкол, Кдра:лтцйарганцонал ва х,.к. Я.Гуломовнииг маълумотига Караганда, Хонобод каналларндан би-ри - К,оракалпокёрган канали XIX асрнинг утгизинчи йилларида коракалнокдар томонидан казилгаи1.

3§.Этноагрооннилар. Афоонимлар - экин майдонларшшш номи булиб, улар хдм Хоразм топошшнясида алох,ида урин эгал-лаидн. Экин майдонлари хам сув объектлари сингари маълум бир халк, уруг ёки кшшшар гурух,ига теги шли булади. Афоонимлар уз почини ана шу ypyF номидан ёки ер эгаси. номидан олади. Афоонпмларнииг характерловчи хусусиятларидан бири сифатида биз хдм ном таркибида кдтнашган объект билдирувчи сузларни курсатшшш лознм тондик. Хоразмдаги этноагроонимлар этно-ннмларга кушнлиб келувчи ер, баг, атыз, тахта, карта каби аникдашч сузлардан ташкил топган булиб, уларминг хаммаси зкин майдонлари маьносини англатадн. Хоразмда этнонимлардаи ясалгаи куйндагн агроонимлар мавжуд: Курвансщйер, Косатах-та, Джалайырны пери, Сайат баш, Куланцарша, Нокчстах• та па х.к. Бу номлар обьсктнинг ана шу уруг накилларнга те-пннлп экамлшинп бнлднради.

I\ii)iu,;'l \'.'¡m ,чщ пи l мори nuil 'i;ipiiMi. I.. I'/S'i, (ii'-i

Бундан ташкарн, Хоразмда К,ыйапщоццыраш йолы, Орыс-йвл, Кытаййол каби этнодромонимлар, Джумрьищв каби эт-нооронимлар хам мавжуд булнб, улар камсонлидир.

11 БОБ. ЭТНОНИМ ВА ЭТНОТОПОНИМЛАРШШГ ФОНЕТНК ВА ГРАММАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ. Тононнмларни грамматик жихатдан тахлнл этнш улариниг ясшшш усуллари, иайдо булиш тарихи, умуман, жой номлари таркибидаги кддимш тил элемеит-ларини анивдашга ёрдам берадн. Номларшшг аксарпяти узок, да-вом этган лнсошш-тарихин гараккиёт жараёиида, бпр тидцан ик-киичи тилга утиб, фоиетик ва тузил иш жнхатидан хар хил узгаришларга учраган.

1 §. Этнотопонимларшшг баъзи фоиетик хусусиятлари. Биз олиб борган илмнй кузагишлар натижасида этнотононимлар-иинг куйидаги асоснй фоиетик хусусиятлари мавжудлиги аникданди. Хусусан, угуз шевалари шгкиллари яшайдигаи жойлар-да: I) чузик. унлиларнинг мавжудлиги [а:], [а:], [э:], [и:], [б:].. Мисоллар: Кп:тли, Koximii, Ши:рин,Та:джик, Са:рыла вц х.к. Профессор Ф. Абдуллаевнииг фикрича, бу хусусият. уларии бошкд узбек шеваларидан кескин ажрагиб турэди' ; 2) суз боиища келган [т] товуши жаранглилашади: Дийачи (Туячи) (дзша)2 " ДЗмирчи (Темирчи), Дйпмачи (Тениачи) ва х. к.; 3) карагк.ич келишигинииг к,ущимчаси [-ны], [-ии]га мое келади: Кулны йери, Ногайны шпызы. Хазораси шевасида бу кушимча -[-иц], [ыц] тарзида талаффуз кдпинади: Казак,вайыц йери, 'Гуркманла-ниц аваёы ва б.; 4) бириичи бупшда [в] товуши талаффузда тушириб колдирилади ва унинг хисобига уша бупшдаги унли товуш чузик, талаффуз этилади: О: шар (Aeiuap), Йо:мыш (Еемуш), Чо:дыр (Чавдур). Бундай чузиклик шевада иккиичи чузикдик хисобланади.

Хоразм кинчок, шеваларишшг хам айрим тил хусусиятлари этнотопошшларда акс этган: 1) суз бошида келган урта кенглнк-даги [е], [о], [б J товушлари дифтонглашадп: Удзбак (Узбек), Уойрат (Ойрат), Лйесабий (Эсабий), Удгиз (Хукт) ва б. ("И" лашган шеваларда бу ходиса анча кучеиз); 2) угуз шеваларида суз бошида келган [й] товуши урнида изчил равшнда [дж] кела- ■ дн: Джогаргытобылга (Юк,ори тобилга), Джуз (Юз), 'Джнланлы (Плоили), Джагыпчы (Йаклпчи) ва х.к. "ГГлншпш шевада эса [дж1 уршпа [й] 1нцлап1ладн:Йылаплы (рлан)\ Пуз, Йакыичы

1 Лблуллаеи Ф. Гяк:к чк.пшши yi\ ' Komrapnii Muwiv.i. Г\рс. иеар. i. Koliliaplli: М •>;. 1 К1 ;!• "Г I.

; лахжасп. - 1. 1>г' 3. 2-! 5-бег.

каби; 3) "дж'лашгаи кипчок тип шепаларлда тил орка [х] ундош товуши урнида чукур тил орка [к] товудш ншлатиладн: Кытай (Хитой), Коджсли (Хужейли, Хужайли), Цандакли (Хандакли) ва б. "Й"лашган шеваларда эса [х] товуши саклаиади; 4) айрим х,олларда [г] товуши [в]га утэди: Цылбелбав (Килбелбог), Уов-лан карийт (Углом керайит), Джумыртав (Йумри тог) ва \.к.; 5) Караткич келишигининг кушимчаси [ныц//-нин, -дыц//-диц, -тьи¡/Л тиц] вариантларига эга: Араптиц кёли (Арабнииг кули), Джа-лайырныц йери (Жшшйирнинг ери), Байдыц йсри (Бойшшг ери) ва х.к,-

2 §. Этноним ва этнотопоннмларнинг ясалиши. Тштшунос-лнкда суз ясалиши масалаларшш алохида булим, соха снфатида урганиш асослаб берилди. Суз ясалишинннг иуаммоларига, муай-ян куринишларйга грамматика ва лексикология сохаларн доираси-да хам тухталиш мумкинлигини инкор этмаган холда биз хам этноним хамда этнотононнмларнинг ясалишшш алохида бобда эмас, балки урганилаётган материалнинг фонетик ва грамматик хусуси-ятлари тизимида тадкдк, этишни лозим топдик. Хоразм этнотопо-нимларининг юзага келиш тарихини лнсоннй жихатдан текшириш натижасида воха ономастик тизимида суз ясалишинннг турли усулларн мавжудлиги аннкданди. Композиция, ономастик конверсия ёки лексик-грамматик усуллар шулар жумласидандир. 1. Конверсия усули бнлан ясалган номлар. Баъзн тадклкотларда лексик-грамматик усулда ясалган этиотопонимларни бошка хил ономастик бирликлардан фаркдашда айрим ноаникдикларга йул куйилган. Масалан, З.Дусимовнинг бир тадкикотвда бу хакда бахс юритилган. Унинг ёзишича, Коракалпогнстон топонимларини текширган К-Абдимуратов Ашамайлы, Балгалы, Чумичли, Казайаклы хаби этиотопонимларни, туркман топонимисти С. Ата-ниязов эса Йнланли, Саятли топонимларини -ли, -лы кушимчаси оркали ясалган деб хисоблайдилар. Куриниб турибдики, бу уринда этник ном топоннмга айланган. З.ДусиМ0В хам бу ерда суз илон урути хакида эмас, балки Илонли урути, яъни тамгасида илон бел-гиси мавжуд булган этник гурух хакида бораётганлигини таъкнд-ланди1. Шундай экан юкорида келтирилган этнотопонимлар -ли кушимчаси оркали ясалган эмас, балки болгали, илонли этно-нимларининг топоннмга кучиши натижасида вужудга келган. Де-мак, юкоридага номлар аффиксация усулида эмас, балки топоним ясалишинннг бошка бир усули асосида юзага келган. Топоним

' Дусимов 3. Хоразм топопншарп. - Т., 1985, 40-бет.

ясалишининг лекснк-грамматик характердаги бу усулшш A.B. Суиеранская ономастик конверсия' деб атаган эди. Чунки ном таркибидаги аффикс бу суз топошшга айланмасдан илгариёк унинг таркибида мавжуд эди. К&рпячи, Караджа, Постынлы, Туййчи каби этнотоионимлар х,ам аффиксация усулида ясалган эмас, балки ономастик конверсия йули билан вужудга келган ноль курсаткичли номлардир.

Бугщай усул этнонимлар асалншида х,ам учрайди. Буи-га,аеосан, хайвон, куш номлари, шунннгдек, микдор англатувчи, ранг билдирувчи сузлардан ясалган этнонимларни кирнтищ мум-кин. Шагал, тика, миц, цырц, щра кабилар шулар жумласидап-дир.

ект хар хил тоифалар орасвда турлича номланиши натижасида ., иккита номга эга булиши мумкин: Цыйапщоцгырат, Чан-дырцыйат, К,араманкенйгас кабн. Худци ана шу номлар композиция усули воситасвда юзага келган. Бундай номларнинг юзага келиш сабаблари турлича булиб, биз уларни диссертацияда кен-грок ёритишга каракат килдик.

Композиция усули, айникса, этнонимлар ясалишида анча сермах,сулдир. Буларга ацмацгыт, йалтнуйгур, бешмергйн, цырцтам кабиларпи мисол кнлиб келтириш мумкин.Этнонимлар ясалишида аффиксация усули кам мухим роль уйнайди. Бундай усул билан ясалган этнонимларга сыргалы, балгалы, балыцчы, туййчи кабилар киради. Текширншлар шуни курсатдики, Хоразмда аффиксация усули бадан ■ ясалган этнотоионимлар деярли йук- Факат Туркмйнлик, Чавдырлыц этнотопоним-ларигина бунга мисол була олади. Маълумки, -лик/-лык кушимчалари одатда бир турдага предметларнинг мавжуд эканли-гини ва урин маъносмни билдирувчи сузларга кушилади: Алмалык, Йеканлик каби. Лекин бу кушимча юкоридаш номларда шу урукка мансуб булпш кишиларшшг' гуж булиб яшаш жойинн курсатяпти. Композиция усули билан ясалган номлар Хоразмда кагга микдорни ташкил килади. Улар, асосан, от ва сон, сифат, феъл каби суз туркумлари, яъни отлашган сузларшшг бир-бирига кушилиши натижасида вужудга келади. Масалан: а) от+от тнпида-ги этнотоионимлар: Чициз+элат, Казац+авыл, Ш'жис+джйм,

Суиеранская А. В. С руктура имени собственной). Фонология и морфолошя. - М., 1969, - С. 92-93.

Алан+йап ва х.к. Бунда» номларнинг Йамбаш+ддрман, Айац+ джувандыр каби турлари хам мавжуд.

Уларнинг айримлари грамматик воситалар оркали богланади: Чавдырныц джами, Бацгиниц йери каби; в) сон+от тшшдаги этнотоионимлар: Кырц+йпп, Йуз+авыл, Тоцсан+йап, Тощыздыц+багы ва х. к.; г) сифат + от тинидагн этнотоионимлар: Kdnii+мачай, Ашац+карвак, Таза+дорман ва б. д) от+феъл типидагн этнотопонимлар: Огиз+длган (кИл), К,ара:лпац+йарган (канал), Калмыц+цырылгач (цала) каби этнотопонимлар шу эт-ник гурух, бнлан бопик, вок,еа асосида юзага келган. Куппша тадцнкотчилар бундай, яънн таркибида феъл туркумнга хос сузлар мавжуд булган топонимларнн феъл тононимлар, баъзилари эса ran тононнмлар деб юрнтадилар1 . Бу тушунча узбек ан-тропонимиясига хам тадбик, кнлинган2 . Бу тиндаш номлар анча мураккаб булнб, узига хос хусусиятларга эга. 3§.Этпотопонтпартшг грамматик тузнлишша кура турларп. Улар фамматнк тузилиши жихатидан куйидаги турларга булина-ди:

1. Апеллятив асосли номлар. Апеллятив асосли номлар синхрон планда текшнрилганда, улар хеч кандай маъноли булакка ажралмайдиган туб номлар эканлпги маълу.и будди. Апеллятив асосли номларга шартли равишда, тарнхий нухтан назардан асли-да ясама номлар булса-да, хозир туб суз хисобланувчи кагор этно-топонимларни кирнтиш мумкин: Мачай, Хаза:рыс, Митан, Кыпчщ, Ойрат, Аргын ва б.

Диссертацияда апеллятив асосли номларнинг айримлари хамда улар гаркибидага -т, -н, -ан, -ман, -ак кабн аффикслар хадида хам тухтаб утилган.

2~Формантдн номлар. Тилшунослнк фанида эътироф этили-шича, таркибида хар хил фамматик элементларни саклаган этнотоионимлар формаитли номлар дейилади3. Мае алан: Темирчп, Куллар, Нланлы, Царгаиш, Аладжа кабилар. Куриниб турибдики, бу этнотопонимлар таркибида -ли, -чи, -лар, -ча/-жа каби топоформантлар мавжуд. Ищда бу формагггларга хам кнекача изох бернлган. Умуман, этнотопонимлар таркибидаги барча лисо-

'Донвдзе Б.И. Глагольные топонимы в тюркских языках//Гопошшнка Востока. - М.,1964, - С. 44. Дусимов 3. Хоразм топонимлари. Т., 1985, 53-бет.

2 Бегматов Э. Глагольные антропонимы/Люркская ономастика.-Алма -Ата, 1984, - С. 199-206.

3 Дусимов 3. Курс. Асар. 47- бет.

íniii элементарны хам топоним ясовчи унсур снфатида бахолаб булмайди. Чулки юкорнда кайд килиб утгашшиздек, уларнинг таркибидаги кушимчапар тоионимга айланмасдан олдип мавжуд булади.

3. Индикаторли номлар. Индикаторлар этнотопонимлар таркибида жуда мухим урин тутади. Чунки этноиимларнинг тоионимга анланиши бевосита индикаторлар иштирокида амалга оша-ди. Шу боне Хоразм этнотопонимларининг кунчилигини индикаторли номлар ташкил килади. Этнотопонимлар таркибида келув-чи индикаторлар узининг маъно хусусиятларнга кура турли- ча булиб, кишилар гурухшш англатнши хдмда ифодалайднган объек-тининг характери ва белгисига кура куйидаги гурухларга ажратилдн:

а) этнонимик индикаторлар. Бу типга маисуб шшикаторлар этник гурух,, эл, кавм, одамлар тупи, куплиги каби маъноларни англатадики, буларга уруг, кабила, элат, жам, кавм, урам, туи, тупор, бов (бог) каби индикаторлар киради. Улар доим этник номлар билан бирга кулланади ва уларнинг топонимга айланишига ёрдам беради. Куйидаги этнотопонимлар ана шу индикатор- лар оркали ясалган: Даргаджам, Орысла: орамы, Сарацла цо:мы, Туркманла элаты ва х,.к.;

б) ойконимик индикаторлар. Бундай индикаторлар урин-жой ва макон маъносини ифодалайди. Буларга кншлок, калъа, мах,алла, овул, участка, куча, купир, каби индикаторлар киради: Огыщыитщ, Чанашик цышлагы, Озбакавул, КдсЩала, Муха-мапкдпир, Немислй: йан (тараф), Курт мщалласи, Орыскоча ва б.;

в) гидронимик индикаторлар. Бундай индикаторлар сув ин-шоотларининг турларини курсатади. Кул, ёп, зййкаш (захкаш), солма кабилар шулар жумласидандир: Канагасхаджы коли, Котыркол, Карвакйап, Арап закаши, Эшансалма ва к. к.;

г) агрооним характерадаги индикаторлар. Бу индикаторлар экин майдонлари маъносини англатади. Улар Хоразм шевасида куйидаш сузлар оркали ифодаланган: Баймацчатыз, ■ Чоцлатыз, Култахта, Немисцарта, Иапонйер, Тоццыздыц багы ва б.;

е) функционал индикаторлар. Бу типдаги сузлар ном воси-тасида ифодаланган объектнинг муайян белги-хусусиягн, жугрофий урни ва х,ажми маъноларини англатади: Ашацкарвак, пуцарымухаман, Томацгитобылга, Айацджувандыр, Тазадор-мНн, Кдн&мачай ва х к. Бу номлар таркибида келган юкорп ва ашак (иасг) сузлари. Махаллий кексаларшшг аипшшча, куённшнг

чнкнши ва ботиши билан ботик,, яъни баланд ёки йукары "кунчикиш", шарк томон, паст, ашак ёки тбман "кунботиш, гарб" томондир' . Куна (эски), тоза сузлари эса муайян худудга янги кучнб келган одамлар ва аввалдан бир жойда мукнм булиб яшаётгаи а\олига нисбатан ишлатилади.

III БОБ. ЭТНОТОПОНИМЛАРНИНГ ТАРИХИЙ - ЭТИМОЛОШК ГАХДИЛИ. Мазкур бобда этнотоиошшлар куйидаш йусинда урганилди.

1§. Ашленда туркий хайда ифул лугашад бнрлнклари мав-жуд булган этнотопонимлар. Бу кисмда Огуз, Кыпчац, Аргын, Алчын, Хаза:рыс, К,оцгырат, Уйчи кабн туркпй, Наймап, Керййтп, Мацгыт, Ногай кабн мутул тнлига хос булган этио-тононимлар тарихий-этимологик жихатдан тахлил килинди. Жум-ладан, Кункирот этноними туркнй тилга хос булиб, у Хоразмда Коцырат!/¡{оцрат, Ширищоцрат, Коцгыршпла: йан, Джаман-цоцрат каби шаклларда жой иомлари тарзида учрайди.

Туркий филологияда бу этнонимнинг этимсйогияси хдкида турли хил мунозаралар билднрилган. Хусусан, З.Ш.Навширванов бу сузни икки кисмга ажратнб изохдайди: конгур - "кулранг, тук жигарранг" маьноснни ифодаласа, - ат - мугулча2 куплик аффик-си.деб каралади. Шунингдек, кунгарот уругщшнг келиб чикиши ва этнонимнинг таркибий-этимологик талкшш хусусида А.Абдирахмонов хдм ишонарли мулохазаларни баси килган.3 Унннг келтиришича, С.Абрамзон бу номнинг пайдо булиши шу кавмга мансуб суворийларнинг кунгир отга миниб жанг майдонига чикишлари билан боглик булса керак, деб фараз килади4. Чунки утмишда хар бир кабилага мансуб жангчиларшшг махсус хдрбий либоси булмаганлиги сабабли, уларни бошка жамоа ас-карларидан фаркдаш учун бир хил рангли отга миндириб жангга киритнш раем булган. Туркий хадкдар шажараендаги алат (ола от), карат (кора от) каби уругларнинг номи хдм отппнг шу зурларига боглик х,олда к,уйилган. Бундан гашкари, айрим сардор-

1 Дусимов 3. Курс, асар, 75-бет.

Навширванов 3. 111. Предварительные заметки о племенном сосьше тюркских народности, пребывавших на кие Русн н п Кры.иу/ЛЬвестня Таврического общества истории, археологии и эштрафни. - Симферополь. 1929. г. 3. (60-ii), - С. 83.

J Эбд1рахм;шов А. Казак епш mioroiioiMMK.iici>i.A.iM;iu,!, 1979 112-117-бетлар.

4 Абрам «>и С .м. К. tjmanmke кирш к mix лничн imh/'í,'дпо-графпч. - М. Л., 19)6, Ni' .4, - С. 1?9.

лар уз аскарларини душман жангчиларидан ажратиш учун бир хил рангам бощ кийнмдан хам фондаланишган: коракалшж, кизилбош (бошига кизил румол тортнб чиккдн) каби атамалар шу тарикд келиб чиккан.'

Кунгирот сузи х,ак,нда келтирилган юк,оридаги кабн фикр^ ларга Т.Нафасов халк этимологиясн деб кдраиди. У кушпрот сузшш кадимга туркнй суз дейди-ю, лекин унинг этимонини «KapFa» маъносщш англатувчи мугулча керей сузи билан боглайди. Унинг фикрича, Кунгирот этнотопониминннг ранг бил-днрувчи кутнр сузига алокдсн йук.У бу сузни мугулча хун керей ( к,ора карга, карга киши) сузларинннг кушилмаси, яыш хун + керей + т > хункерейт > хункират > кунтраг > куишрот деб нзохлайди. Суз охиридаги -т аффнкси эса кпшилар гурухининг жамлшшш, кишилар жамоасшш билднршГ .

Агар хак.нкатан хам кушир сузи хун керей сузндан келиб чикхан булса, барча жойларда кунгир атамаси худдн шундай талк,ин кдшнниши керак эдн. Холбуки, Т.Нафасовнинг узи бошка бнр уринда Куишрот тоионимннм узгача тахлил кчлади. Энди бу ерда ушбу сузни му»улча хонхор-чукурлнк, иастлик, хандак маъиосидаш суз билан боглайди3. Шундай экан, мазкур этноним-нннг ранг бнлдирувчн суз билан боглаипши анча ишончлидир. Ушбу бобдан ташкдри яна ншнинг турли уринларида Алчын, Аргцн, Биджанак, Кершшт, Курдик, Мацгыт, Найман, Ушиун, 1'уркмйн, Хаза-.рыс, Уйчи, Огуз, Кыпчац, Ксчры, Абдал, Ойрат, Байат каби 40 га як,нп этнотононим худдп юк,оридаги тарзда этимшюгик тахдилга тортилдп.

2§ А соси да эронин лугавни бирлнклар мавжуд булган этно-тонопншцр. Ишнииг бу будимида Митан, Кйтли, Дургйдик, Tarn, Та:джик, Kyppä, Чйркас каби эроннй тилларга хос булган этнотононимларнинг келиб чикиши ва этимони хакнда, шунинг дек, -ак, -и к кушимчалари оркдпи ясапган этнотононимлар хакнда суз юришлдн. Жумладан, митан - кадимги уруг номи булпб, Эрой ва У рта Осиё халкдари таркибида учрайди.

Хозирда Хоразмда Митан Х,азорасндаги кишлокдардан бири-IIHIH номи булиб, Кунгиротда M'yümiiu, Гурланда МйпшнлЦ глрзида учрайди. Бундам ташкарн, айрнм манбаларда Х-ХШ

' ЭГгирачманов А. Kypclacap. Пб-бш. Нафасов Т. S'socKiicicii пшоштлартпнп »почлм .ijuni. I..I9HS.-261 2(i2-fiei лар. ' H.'jj 1. isvp.. avtip. 261 -t\:i.

асрларда Хоразмда Ардахушмисан, Рахушмисан, Мадамисан каби номлар хам булганлигн кдйд этилган1 .

Митан этнонимини сугд тилига алокалантирган З.Дуси-мовнинг кайд килишича2, В.А.Шишкин У рта Осиё топоним-ларидаги бу элемент форс тилндаги шаейапа "яшаш жойи, уй, уруг" маъносини билдиради деб хисоблайди5.

Ягноб топонимларини тадкик. этган А.Л.Хромовнинг аниклашича, кадимда У рта Осиёнинг сугд тилида сузлашган ахолнси нстикомат килган худудларда бу суз билан жуда куп жой номлари ясалган. Эроний тилларнинг энг кадимий лексик катламида бу суз маедана шаклида мавжуд булган ва "турар жой, уй" маъноларини англатган. Номлар таркибида эса кургон, кишлок маъноларини билдирган4 .

3§. Асоснда арабча лутавнй бирлнклар мавжуд булган этно-топонимлар. Арабларнинг Урта Осиёга кнриб келиши топони-мияга унчалик таъсир кррсатмаган булса-да, номлар орасида араб тилига хос сузлар хам учрайди. Бу булимда. ана шундай номлар сирасига кирган Йуз, Ша:йх, Сейнт, Сайапур каби этнотопо-ннмлар хакдда суз юритидци.

Бу номлар араблар томонидан куйилганми ёки махаллий ахолининг ижодими эканлиги масаласида аник бир фикр айтиш кийин. Чунки номларнинг ким томонидан, кандай асосда берилганлнш купинча унутилган5. Шу сабабли бу этнотопонйм-ларни узлашма номлар деб катьий айтиш хам кийин.Улар араб тилидан узбек тилига топоним - атокгш от сифатида кнриб кел-магани аник- Шу туфайли бу топонимлар узлашма ном сифатйда эмас, балки асосйда арабча лутавий бирлнклар мавжуд булган номлар тарзида урганилди ва уша лугавий бирликларни изох-лашга харакат килннди.

1 Материалы по истории туркмен и Туркмении, т. I., -М. -Л.,1939, 178-187-бетлар.

2 Дусимов 3. Курс. асар. 23-бет. (

3 Шишкин В.А. Варахша. - М„ 1963, 27-29-бетлар.

4 Хромов А.Л. О структурных особенностях иранской топонимии Ма-вераннахра в период 1Х-ХШ вв//Восточная фИлолошя.-Душанбе, 1974, Вып. III, 10-бет.

5 Топоиимняда уз ном ва узлашма номларни чегаралаш мураккаб масала булиб, бу муаммо Э. Бегматов томонидан махсус тахлшх килинган. Каранп Бегматов Э. Топонимиэда уз ва узлашма катлам Масаласи//Узбек тилйнинг лексик-грамматик хусусгатлари. - Т., 1981, 65-72- беглар.

20

УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

Хоразм вохаси этноннмлари ва этнотопонимларини туплаш ва илмнн тахдил килиш куйвдаги умумлашма хулосачар чикаришга имкон беради:

1. Этнонимлар ва этнотоионимлар Хоразм ономастик тизнми-нинг таркибий киемп булиб, улар юзага келишига кура жуда кадимий, шу билан. бирга тилда яшаш хусусиятларига кура нихоятда тургун атокли отлардир.

2. Этнонимлар утмишда Хоразм худудида истикомат кдлган ва хозирда хам яшаб турган элатлар таркнбидагн этник гурухдар (уруглар, кабилалар ва б.) хаквда далолат берса, этнотоионимлар бу этник гурух, яшаб келган уринлар, худудларни му-айянлаштириш ва аниклашга хизмат киладн. Шу сабабли этноним ва этнотопонимларни туплаб тадкик. этиш узбек тилидаги атокли отлар тйзимининг шаклланиш боскичлари хусусидг кимматли маълумотлар берибгина цолмай, маданият ва маънавия-тимизиинг турлн йуналишлари буйича кенг камровли изланишла^ олиб боришда мухнм ахамнят касб этади.

3. Хоразм этнотопонимларининг аксарияти этнонимлар в; антроноэтнонимлар негизида ясалгандир. Этнотопонимлар ата лиш мотивларига кура этноойконимлар, этногидронимлар, этноа

, гроонимлардан иборатдир. Аммо бу ономастик тизнмда этноой конимлар асосий уринни эгаллайди.

4. Этнотопонимларнинг грамматик курилишини урганиш би] катор тарихий узаклар ва суз ясаш воситаларини аникдашга ха> имкон беради. Булар орасида хозирда унутилган суз узаклар в нофункционал аффикслар хам мавжуд.

5. Тадкикотимиз давомида этнотопонимларни хосил килиш нинг асосий воситаси ономастик конверсия ва кисман композици он усул эканлиги маълум будди. Аффиксация усулида ном ясаг. эса факат этнонимларга хос булиб, этнотопонимларнинг ясалиши да бу усул деярли учрамайди.

6. Топонимлар хамма в акт мавжуд тил материаллари негизи да вужудга келади. Шунинг учун хам маълум худуддаги шева xj сусиятлари топонимларда хам тулик, сакланади. Ахоли бошк тиллардан кирган топонимларни уз шеваларидаги тил хусусият ларига мое равишда талаффуз этади. Буни Хоразм этнотопопик ларининг фонетик хусусиятлари хам тула тасдиклади.

7. Хоразм этнотопонимлари грамматик гузилиши жихап дан апеллятив асослг. формантли хамда индикаторли номлар1 булинади. Апеллятив асосли но.иларнинг куичилиги тарнхи жихатдап аелвда ясама суздир. Улар таркнбидагн аффнксларнш

куичнлнги эроний тилларга хос булиб, улар салмокли микдорни. ташкил килади.

8. Хоразм тарихидаш мураккаб этнолингвистик жараён Хоразм топонимиясида хам уз изини колдирган. Шу сабабли бу, худудда учрайдиган этнотоионимлар тарихпй этимологию жихат-дан турлн тилларга мансубднр. Хоразм этнотопонимларининг асосий кисмн туркий тилларга хосдир. Мазкур худудда турхий катламдан ташкари эроний (хоразмий, форс-тожик, сугд), араб, мугул катламлари х,ам мавжуд. Хоразм этнотопонимларининг тахдилн бу худуд шеваларнда баъзи кддимий хоразмий тил эле-ментларининг сакланиб колганлигини яна бир бор тасдикдадн.

9. Этнонимлар хамда этнотопоннмларни тахлил кллиш тажрибаси шуни курсатдики, топонимия тадкикотларида тилшу-нослик бнлан бир каторда бош-ка ижтимоий фанларга оид маълу-мотлар ва илмий хулосалардан хам унумли фойдаланиш гоят мухим назарий умумлашмалар чикаришга имкон беради.

Диссертацияиинг асосий натижаларн куйидаги монография, мак,ола ва маърузалар тезисларида уз ифодасшш топган:

1). Хоразм этнотопонимлари. Т., «Фан», 1997.Б.129.

2). Хоразм этнотопонимларининг айрим фонетнк хусусият-лари//Узбек тили ва адабиётн. 1995, № 2, 40-42-беглар.

3). Керайит этноними хакида /I Узбек тили ва адабиётн. 1995, № 3, 59-62-бетлар.

4). Этнонимларнннг аталиш мотнвларига кура турлари // Узбек тили ва адабиётн. 1996, N2 5, 19-23-бетлар.

5). Аршн ва Олчин этнотопонимларининг эгимологиясига дойр// Узбек тили ва адабнёти. 1997, № 4, 58-61-бетлар. >

6). Уруги куп, элати куп узбеклар//Хоразм хаклкати. 1993, 6

авг.

7). Хоразм этнонимлари хакдда//Узбек тилшунослигига оид тадк,ик,отлар. Тошкент, 1993, 79-80-бетлар. ;

8). Кипчок этнонимининг этимологияси хакдда // Изланнш-лар. Тадкик,отлар. Кашфиётлар. Урганч, 1993, 26-бет.

9). Хоразм этнотопонимларининг ясалишига дойр // Узбек тилшунослигига оид тадк.ик,отлар. Т., 1994, 97-бет.

10). Хоразмдаги айрим этиотопонимларнииг тарахий-тшмо-логик тавснфига донр//Республика ёш тнлшуносларининг анъана-внй илмий конференцияси тезислари тушгоми. Т., 1995, 85-87-бетлар.

11). Микдор билдируьчи сузларга асосланган лпшоиопимлар хакида II Республика ёш тилшуносларинпш анъапавнн илмип конференцияси тезислари тунлами. Т., 1995, 87-88 Гк-иар.

12). Panr-сифат билдирувчи сузларга асосланган этнотоиошш-лар х,ак.ида //Фашизм устидан к.озонилган галабанинг 50 йиллигига башшланган Ал-Хоразмий комли Урганч давлаг университета илмий конференцияси докладларшшнг тезисларн. Урганч, 1995, 67-бет.

РЕЗЮМЕ

диссертации Атаджанояой Анаргуль Джуманиязовны "Этнотопонимы Хорезма и их лексические основы"

Диссертация состнт из предисловия, введения, трёх глав, заключения, списка использованной литературы и приложения - списка этнонимов изучаемого региона.

В предисловии обосновывается актуальность темы, формулируются цель и задачи исследования, характеризуется новизна, определяются методы, а также раскрывается теоретическая и практическая значимость работы.

Во введении дан анализ научной литературы, посвящённой изучаемой проблеме, раскрывается значение понятий этноним и этнотопоним и определяется их место в топонимической системе.

В первой главе "Этнонимы и этнотопонимы с точки зрения мотивационных мотивов" выделяются следующие лексико - семантические группы: 1) этнонимы, мотивированные тотемными представлениями: кдракурсак, керайит, карга; 2) этнонимы, в мо-тивационной основе которых лежит тамга: баймаклы, иланлы, сыргалы; 3) этнонимы и этимоны, мотивированные цветообо-значением: акмангыт, коккарга, каракыпчак; 4) этнонимы и этимоны, мотивированные обозначениями меры - количества и объёма: мни, йуз, кырк, тогыз, бешкой; 5) этнонимы, мотивированные собственными именами, прозвищами, названиями титулов, должностей, профессий и родов занятий: манка, авмас, дамирчи, ку-лалла, ходжа, бек.

По характеру обозначаемого объекта этнотопонимы подразделяются на три группы: 1) этноойконимы: Биджанак, Джу-вандыр, Бурга, Канхор, Ача; 2) этногидронимы: Йомитйап, Ман-ныгарна, Туркманйармыш каналы; 3) этноагроонимы: Куланкарта, Нокистахта, Курдикатыз.

Во второй главе "Фонетико-грамматические особенности этнонимов и этнотопонимов", образование и функционирование этнонимов и этнотопонимов увязывается с языковыми особенностями местных говоров. Особенно чётко это проявляется на фонетическом уровне, благодаря чему удалось подробно исследовать ряд особенностей этого тина.

В способах деривации этнотопонимов выделяются: 1) ономастическая конверсия: Кбрпачи, Караджа, Постыили, Туайачи; 2) комнозшшя: Кыйатконгырат, Чандыркыйаг, Караманканагас.

Образование этнотопонимов способом аффиксации почти ш отмечается.

Грамматическая структура этнотопонимов разнообразна. Е работе выделяются: 1) иомены апеллятьивной основы: Мачай Хазарыс, Ойрат, Аргын; 2) формантные. номены: Каргаша, Алад жа, Иланлы, Куллар; 3) индикаторные номены: а) этнонимиче ские индикаторы: Даргаджам, Орысла орамы, Саранла комы; б гидронимические индикаторы: К,отыркол, Эшансалма, Карвак йап; г)агроонимические индикаторы: Чокдатыз, Култахта, Йаион йер; д) функциональные индикаторы: Ашакдарвак, Кбнамачай Тазадбрмйн.

В третьей главе "Историко-этимолошческий анализ этнотопо нимов" вьщеляются: 1) номены, в основе которых лежа тюркские и' монгольские лексические основы: Алчын, Наймаи К,оншрат; 2) номены, в основе которых лежат лексические эле менты иранских языков: Митан, Катли, Курра; 3) номены, в осно ве которых лежат лексические элементы арабского языка: Шиш Сайапур, Сейит. •

В работе представлена этимолошческая трактовка ряда этно нимов и этнотопонимов: Крнгырат, Курдик, Абдал, Аргын, Вид жанак и т.д.

Summare etnotoponlms of Khorezm and their lexikal foundftions Anargul dj. Atadjanova

The dissertation consists of a preface, an introduction, 3 chapter, general conclusions, reference list and list of the researched territory ethnotoponyms.

In the preface the actuality of the theme is greunded, the aims and tasks are formulated, thenovelty of the appreach is charakterised, the methode are defined, the theeretical and, practical walue of the research are defined.

In the introductions the ocientific literature isanalised, the meaning of the nitions "Ethnonimsand ethnotoponyms" are defined , and their place in the toponyming language system as will.

The first chapter. According to their nomination the ethnonims and ethnotoponyms aredivided into the following lexikal and semantic groups.

1. The words origonated according to the motives of totem imaginations (karakursak, kerait, karga);

2. The words appeared on the basis of tamdi (baymakli, ilanli, sirgali);

3. The words connected witth differend celeur qualites (ak-mangit, kokkarga, karakipchak);

4. The words connected witth the notions of the quality and the Kolume (min, yuz, kirk, togiz, beshkoy);

5. The words (personal namtn, nicknames, the names of titles and positions) damirchi, kulalla, khodja, bek et al). f

According to the designated object the toponims are subdivided into 3 groups: ethnooykonyms, ethnohudronyms and ethnoa-groonyms.

The second chapter. Phonetic and grammar peculiarties of thfe ethnonyms and ethnotoponyms. The appearance and functiening of the ethnonyms and ethnotoponyms are clesely connected with the language otculiarities of the local dialects. It is visualy demonstrated in the phonetic structure of the language. In the work some phonetic phenomena of the legal dialekts are researched, in detail on the basis of the ethnonyms and ethnotoponyms data.

In the ethnotoponyms derivation the following ways are distiquished: 1) the onomastic conversial: Koipachi, Karadja, Tuyachi; 2) the composition way: Kiyatkongirat, Chandirkiyat, Karamankanagas.

The formation structure of ethnotoponyms is diverse.

The formation of the ethnotoponyms by the way of affiksati- 01 is raroly and it net fixed in work. The grammar structure of them i very diverse. There are the follewing types in it:l) the nomens wit! appelative basis: Machay, Khazaris, Oyrat, Argin; 2) the formant nomene: Kargasha, Aladja, Ilanli, Kullar; 3) the in dicator nomens. The follewing types of indicators are functionin. in them: a) ethnonimic indicators: Orisla orami, Saranla komi; b the toponimic indicators: Ogizkishlak, Nemislayan, Oriskosha; c) th hydronumic indicators: Kotirkol, Eshansalma, Karvakyap; d) th agroonomic indicators: Choklatiz, Kultaxta; e) tlie function; indicatores: Ashakkarvak, Konamachay, Tozadorman.

The third chapter. The historical and ethimological analysis c rthnotoponims. From this point of view the follewing lexical layer are revealtd in the composition of the Khoresm ethnotoponyms an ethnonyms:

1) the nomens borrowed from the Turkish and Mongol lanquaqe

2) the nomens borrowed from the Iranic lanquaqt;

3) the nomens borrowed lrom the Arabic lanquaqt.

In the work the ethymology of a number of ethnonyms and ethnotoponyms are offered.

Подписано к печати 15.Oi. l//r. Заказ № 87 Тираж 100 экз. Обьем I л/л. Отпечатано на ротапринте № АН Республика Узбекистан г. Ташкент