автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.03
диссертация на тему: Фольклорная традиция в произведениях Сабита Мукапова

Полный текст автореферата диссертации по теме "Фольклорная традиция в произведениях Сабита Мукапова"

ДК 894.342 Крлжазба кукыгынла

г. о ОЛ

, ч КОП да

Байтаиасова Царлькаш Мсдеткызы

СЭБИТ МУКАНОВ ШЫРАРМАЛАРЫНДАРЫ ФОЛЬКЛ ОРЛЬЩ ДЭСТУР

Мамандыгы: 10.0- казак эдебие-л

Филология гылымдарынын, кандидаты гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияньщ

АВТОРЕФЕРАТЫ

Казахстан Республикасы АСТАНА 2000

Жумыс Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университетшщ ка: эдебиет1 кафедрасында орындалды.

Гылыми жетекнп:

Ресми оппонентгер:

Жетекнп уйым:

-филология гылымдарыш докторы, профессор Ергвбек Дулбек Сэрсенул*

-филология гылымдарынг докторы

Мамыраев Бейбт Баймагамбетулы

-филология гылымдарыш кандидаты Абдрахманов Сауытба Абдрахманулы

-Абай атындагы Алма' Мемлекетпк университет

Диссертация 2000 жылы « 10

а А сипа сагат

№

Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университет жа'нындары (473021, Астана калас Циолковский кешес1, 6) филология гылымдарыныц кандидаты дзрежесш бе женшдеп К 14.31.03 аймактык диссертациялык кецестщ мэжшсшде коргалады Диссертациямен Еуразия университетшщ Гылыми кггапханасыг танысуга болады.

Автореферат К /¡дтаратылды.

Дисеертациялык, кецестщ галым-хатшысы, филология гылымдарыныц кандидаты,

доцент / / ^ ДДаизабеку/

Ж¥МЫСТЫЦ ЖАЛПЫ С1ШАТТАМАСЫ

Коркем oдeбиeтri баска онердщ туршен болш алудыц e3i оныц сан кырлы, мол арналы екендшн танытады. Сол арналардыц oipei eiii - халык жадында сакталган мол мура - фольклор. Эдебиет пен фольклордыц тарихн езара байланысы алем одебист! дамуыпьщ ец 6ip мэнд1 зацдылыгын байкатады. Сондыктан фольклор проблемасы одебистп'н теориясы мен та-рихын жасауда, каламгерлердщ шыгармашылык мурасын игеруде корнет орын алады.

Эр дэу1рде одебисгпц фольклорга бет буруы, курдел1 тарихи зацдылыктардыц ашылуы, акыгг-жазушылардглц фольклбрдьгц накты, тарихи, мэид1 кeзeндepiнe назар аударуы, оныц басты 6ip улттьщ ерекшелтн, халыктыгын танытудагы 6ip;ien-6ip курал болгандыгын ешшм жокка шыгара алмайды.

Эрине, фольклор мен эдебиет озптдгк еш эстетикалык жуйе болгандыктан, шындыкты танудыц керкемдж тэсш, оныц жасалуы екеушде 6ipflefi емес. Сол себептен де фольклор «творчествоньщ ерекше формасы» деп танылады.

Адамзатгьщ квркемд1к дамуында фольклор мен эдебиеттщ алатын ор-ны ерекше. Эзара курделi уксастьщтары да, елеул! айырмашылыктары да бар бул кубылыстардыц \тош мен озгешел1птг накты бшп отыру - рухани даму жолдарын, мэдени ]'лгер1леу!.\тдп( межесш багдарлау ушш аса кажет.

«Керкем соз шыгармаларыньщ даму, жет1лу, жаца cairaFa кошу тарихы фольклор мен жазба эдебиеттщ озара байланысы мен 6ip-6ipine ыкпалыньщ замандар бойында узшмей жел1 тартып келгенш дэлелдейдд. Typni ха-лыктарда тарихи-элеуметтж жагдайларына карай кейде осы арна катарласа дамыган, кайсы 6ip кезде осылардыц Gipeyi алдъщгы шепке шыгын отырган. Сонымен катар, осы ега коркемдк агынныц жалпы даму багытында ортак улкен зацдылыктар бар. Ол ауызшГ эдебиет достурлернпц 6ipTe-6ipTe жаз-баша дэстурге ауысу, уласу тенденциясы» [1].

Эдебиет тарихы керсеткендей, эдебиет пен фольклор арасындагы озара эсер ету npoueci yneMi 61'ркалыпты, б ¡рдей формада откен жок. Кей доу1рлердс бул байланыс жанданып белсен/н турде журсе, б]'рде бэсецдеп отырды. Осыган сойкес op6ip ултгык фольклор мен эдебиет ездернпц катынас жуйесш, ягни жалпы завдылыктардан туыпдагап озшдж даму процесш калыптастырды.

f\a3i'pri эдебиетте кептеген моселелердщ кайта таразылануы, эдебиет пен енердщ pyxami байлык ретшде жацгырып, толыгуы, epeciriiif 6niicreyi, туракталып калган жагдаяттардьщ 03in кайта слеп-скшсуд! кажет етуде. Осыидай моселелердщ озек'п'а - фольклор мен одебиет арасындагы байланыс соцгы кездер1 б1ршама гылыми зерттеулердщ нысанасына айнала бастады.

Такырыптыц озекп'л1п

Казак эдебиеп тарихыныц даму жолындагы аса курдел1 кезец XX гасырдыц басында орын алды. ¥лт-азаттык кетершсшщ думпуц Казан TOUKcpici, азамат coFbicbi - озара жал гас, езектес жаткан осындай олеуметик кубылыстар когамда гана емес, рухани ом1рде де айтарльщтай озгерютер тудырып жатты.

Осы кезецде казак кецес эдебиетшщ туып, калыптасуынан терткул дуниеге танылуына дейш улттык едебиетпц барлык саласында толассыз ецбек еткен каламгерлердщ 6ipi Сэбит Муканов болды.

С.Мукановтыц aFa буьш урпагына тон алгырлыгыныц 6ip кыры -оныц хальщтьщ мол казынасы - фольклорга катынасынан байкалады. Эдебиетке келгеннен бастап-ак халык мурасына ерекше ыкылас таныткан каламгер, казак халык эдебиетшщ, жеке адамдардыц мураларын жинау, жариялау, зертгеу icinc араласты. Фольклор тарихы, оныц жай-куй), болашапл туралы эр кез ой козгап отырды. Мэселен, "Казак одсбиет! hoM Ыбырай", "Хальщ казынасын дурыс пайдаланайык" (1939), "Айтыс жене акын" (1939), "Батырлар жырыньщ одсбиетгеп орны" (1939), "Хальщ одебисп жэне Доскей" (1940) зсрттсулер1мен коса, "Батырлар жыры" (1939) мен "Айтыс" (1942) жинактарын курастырды. Зерттеушшщ фольклор саласындагы соцгы ецбеп - "Халык мурасы" (1974). Мунда казак халкыныц meadpeci, rini мен модениетц рухани казыналары - батырлар жыры, кисса, айтыстар туралы ой тербейдь

Зсрттеушь'ик, сыншылык, галымдык калыптасу жолыньщ 6ip саласын фольклор мураларын таразылап, талгап, терец тагылым мен енеге калдырука арпаган кеп кырлы каламгер озшщ мол арналы туьшдыларына да халык казынасын шыгармашылыкпен пайдалана алган.

С.Муканов улкен су й i с п е н ш i л i кп с н халык мурасына назар аудара отырып, халыктыц ец тандаулы фольклор улгшер'н жинап, олардагы к0рксмд1к шеберлпсп, халыктыц тарихы мен когамдык OMipin уйрену керектшн унсм! ескерлп отырган. Каламгер осы íctíh уйыткысы болумен катар, фольклордьщ тур л i жанрларын, бейнелерд!, к0ркемд1к амал-тос1лдсрд! шшармаларында мол колданган.

Эдебиегпц улттык ерекшелт халыктыц тарихи Дамуымен тыгыз байланысты. Оныц кайнар булагы - фольклорлык мура. Фольклорлык шыгармалардыц бупнге шурайлысы, мэйеп жетед1 десек, ол керкем одебиетпц сын-сипатын, айшык бедерш терецдете туседа. Ендеше, С.Мукановтыц шыгармаларындагы турл1 сипаттагы фольклорлык кырларды айкындау, каламгер мурасыныц кекжиепн кецейтш, хальщтык рух пен тагылымды терецдете TyceTÍHi созиз.

Зерттеудж максаты

Жумыстьщ максаты - Ka3Ípri казак едебиетшщ кернекп тулгасьт Сабит Мукановтыц шыгармаларындагы фольклорлык достурлердщ бершуш талдау.

Бул максатты аныкгауда мынадай басты мэселелерд! назарда устау мшдетгелд1:

-фольклор мен эдебиет байланысыньщ аракатынасын саралау; -С.Мукановтьщ лирикасы мен поэмаларындагы фольклорлык сюжетгердщ 6epinyiH талдау;

-фольклорлык турл1 жанрлардьщ бершу жолдарын аныктау; -акын шыгармаларындары орын алган мифологиялык кейшкерлердщ бейнеленуш керсету;

-фольклорлык кешпкерлердщ эдеби шырармага енгендт езгерюке

тусу принциптерше талдау жасау; ________

-фольклорда калыптаскан дэстурл1 бейнелеу куралдарын, керкемдж врнектерд! колданудагы акынньщ шеберлшгг таньггу;

-осы непзде^ акынньщ стилшдеп езшс тэн ерекшелжтерд1 айкындау.

Дерек квздер1 жэне такырыптып бугаи дейт зерттелу депгем

С.Мукановтьщ шыгармасында фольклорлык дэстурд1 пайдалануы жешнде ез кезшде б1рталай зертгеулер жарык кордь Мэселен, «Очерки казахской народной поэзии советской эпохи» (1955) ецбегшде квптеген акындармен 6ipre, кецес flsyipi кезшде С.Мукановтьщ да фольклорга бет бурып, байыргы образдарды жангырта пайдалану мэселесш, Н.Габдуллин «С.Мукановтын 20-жылдардагы шыгармашылыгына фольклордьщ acepi» макаласында акынньщ фольклор жанрларын колдану принциптерш корсетедь З.Ахметов «Казахское стихосложение» (1964) ецбепнде казак кецес эдебиетщде жыр улпсш колданран акындар катврында С.Сейфуллин, Г.Жансупров, Т.Жароков, К,.Аманжоловтармен 6ipre, С.Мукановты атайды. М.Хасенов «С.Муканов жэне фольклор» (19S0) енбепнде фольклор казынасыньщ каламгер шыгармашылырына типзген ыкпалына типологиялык салысгырулар жасаран. Э.Нарымбетов «K,a3ipri казак поэмасы» (1982) зерттеушде халыктыц расырлар бойы жасаган асыл казынасына 6epiK суйенген поэмалардьщ катарында акынньщ «Сулушашын» да кояды. М.Кддралина «30-жылдар казак кенес романдарындары мифи'к поэтикалык сарьщдар» (1988) кандидаттык диссертациясында С.Мукановтьщ «Ботагез» романындары фольклорлык жанрлардьщ идеялык-эстетикалык кызметш карастырады. Будан баска да зертгеу ецбектершде, мерз1мд1 басылымдарда жарияланган макалаларда каламгсрдш сан-салалы шырармашылыгын талдау барысында, халык мурасыньщ ыкпалы турасында б1ршама ойлар бершедй Биылры Сэбит Мукановтьщ 100 жылдык McpeKcci - каламгердщ шырармашылык мурасын, eMipi мен когамдык кызметш, азаматтык келбетщ, дэу1р, кезец кубылыстарымен ундест1ре сараптаура, жан-жакты екшеп, талдаура непз болды. Осы салада жарык керген енбектерде, рылыми конференцняларда С.Мукановтьщ фольклормен байланысы мэселесше тьщ туррыда дэйект1 назар аударылады. (Т.Кэкшгры «Сэбец элемЬ>, А., 2000; «Сэбит Муканов - классик», А., 2000).

Осы зертгеулерд1 нысана ете отырып, Сэбиттану гылымы эбден калыптасып, жан-жакты зертгелд! десек те, каламгер шыгармаларындаш (влендер! мен поэмалары) фольклорлык дэстурдщ арнайы карастырылмауы осы жумыстын жазылуына себепкер болды.

С.Мукановтыц 1950, 1956, 1972 жылдары жарык керген таццамалы шыгармалары, сын-зерттеу, танымдык, ем1рбаяндык ецбектер жумыстын дерек К931 ретЬще пайдаланылады.

Зсрттсу жумысыпын тэплдемел'ис жэие теориялык непздер!

Зертгеудщ непзше шетел жэне К,азакстан фольклористер1 мен эдеииеп«;;ушыларыныц Н.Кравцов, У.Далгат, Д.Медриш, В.Пропп, Ю.Соколов, С.Лазукн, Т.Акимова, М.Храпченко, К,.Жумалиев, М.Эуезов, Е.Ысмаиылов, Т.Нуртазин, З.Ахметов, Р.Берд1бай, М.Базарбаев, М.К,аратаев, С.Клрабаев, СДаскабасов, Т.Кэкшев, Ш.Сэтбаева, ЭДоцыратбаев, Б.Уахатов т.б. зерттеушшердщ гылыми-теориялык ецбсктер1 алынды.

Зерттеудщ гылыми зхапалыгы

С.Муканов шыгармаларындагы фольклорлык дэстур мэселесш зертгеуге курылган бул ецбек алкаш рет каламгер туындыларыныц фольклорлык кырларын жуйел1, гылыми непзде накгылайды. Фольклорлык жанрлар мен сюжетгердщ, мифологиялык кейшкерлердщ бер1лу1 талданады. Дэстурл1 керкемднс куралдарды акынныц колдану эдю-тэсшдерш жинактау непзшде акынныц шеберлш аныкталып, „тужырымдалады. С.Мукановтыц туындыларын езге акьш-каламгерлер шыгцрмаларымен салыстыра карастыру аркылы, акынныц фольклорлык мура дэстурш игерудеп езше тэн ерекшелш ашылады.

Жумыстын гылыми-практикалык мэш

Эдебиет пен фольклор байланысы мэселесш жекелеген акын-каламгерлер шыгармалары аркылы карастыру кезшде, С.Муканов шыгармаларыныц фольклорлык кырлары да жогары оку орындарында, орта мектептщ сыныбында багдарлама непзшде, сол сиякты, косымша сабакгар жэне арнаулы курстар мен семинарларда карастырылып, бул зертгеуд1 осы багытга уйымдастырылатын жумыстарга теориялык-практикальщ материал ретшдс пайдалануга болады.

Жумыстын срапталуы меа талкылапуы

Жумыстыц мазмуны мен непзп нэтижелер1 Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университетшде еткен гылыми-эдютемелк конференциялар мен жарияланымдарда баяндалады.

Диссертациялык зертгеу М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц каз1ра казак эдебиеп бел1м1 мен Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университетшщ казак эдебиет1 кафедрасында талкыланды. Зертгеу такырыбы бойынша 5 ецбек жарияланды.

Диссертацияиыц курылымы

Рылыми ецбек юр1спсден, уш тараудан жэне корытындыдан турады. Соцында'пайдаланылган эдебиетгер Ti3iMi бершген.

ЗЕРТТЕУ ЖУМЫСЫНЫЦ МЛЗМУНЫ

Жумыстыц гаркпесшде, зерттеуге езек болып отырган мэселешц алатын орпы, максаты мен мшдеттер1, зерттеудщ те о р i [ я л ы к-т о с i л д ем е л i к непздер!, гылыми жацалыгы, практикалык мацызы керсетшедь

Eipiiiuii тарау. "С.Муканов шыгармаларында фольклорлык жанрлар мен сюжеттердщ 6eptayi". Тарауда фольклор мен эдебиеттщ озара карым-катынасы моселеснпц теориялык-тес]'лдемел|"к жагы дэшктеле отырын, С.Мукановтъщ олендер! мен поэмаларьшдагы фольклорлык жанрлар мен сюжеттердщ Gepinyi талданады.

Озшщ шыгармашылык жолында "халыктыц ец тацдаулы фольклор улплерш жинап, олрдагы керкемднс шебсрл1кт1, халыктыц тарихы мен когамдык eMipin уйрену керек" [2], - дегещи унем! жадында устаган каламгер, халык казынасын шыгармаларында мол колданган. С.Муканов елецдершде ертеп, макал-мэтел, элементтер! орын алады.

EpreriHiH басты касиетшщ 03i ешнэрсеге уксамайтын езгеше окнганы берушде. Мунда тындаушыны eniicripy, кызьщтыру максатында Tirrri KeRGip огшрдеп шындык окигаларга мулде тацгажайып ic-орекеттер косылады. Мысалы, шыншыл ертепде кездесетш тазша бала айла-тапкырлыгымен, акылдылыгымен зулым куш иелершен кутылып кетед1, оларды эжуа-кулгаге калдырады. Ягни Тазшаныц ¡с-орекет1 аркылы халыктыц жауыздыкка, устемджке деген карсылыгы бсйпеленедь Акын ертеп каЬарманыньщ басы-нап отетш киьш эрекегп оз Keiiimcepi аркылы корсетед!. Моселен, акынныц лирнкалык Kciiimccpi Козыбак, халык калаган каЬарман-тазшаны елсстетед]'. Тазшаньщ алгыр, айлакерлтнщ аркасында ертеп соцында барша муратына жететни белгш. Козыбак та еркш ецбекке, жаксы турмыска жстедк Эрине, екх кейшкердщ бакытка жетуппц ce6enTepi турлппе. Тазша бала айла-тапкырлыгымен, акылдылыгымен хан, уез)'р немесе баска да зулым куштерден кек алады, ойга алганы орындалады. Ал, Крзыбакты сркшдпже когамда болган 03repic жетюздк

Ертепге «бурынгы еткен заманда 6ip бай болыпты, терт тулш малы сай болыпты» дейтш бастау тен болып кследк Бул акын шыгармаларында да кездеседк «Кудайберген бай болды, терт тулш сай болды» немесе «Курман аскан бай ед1, жегеш ылга май сдЬ>.

Эдеби-фольклорлык байланыс едеби процеске алдымен ултык сана, халыктык рух калыптастыратыны белплк Халык угымындагы ай мен кун, жулдыз кол жстюзбсс бшктепш ацсау, жаксылыкты кутуд1 бейнелесе, акын кешпкер] де болашактан ум1т кутед:', i.'irepi умтылады. "Шыгуга айдай жарыкка, кайраттанып, бол ежет" [3]. Будан байкайтынымыз ертепдеп тазшаныц, кедейдщ соцында барша муратына жетш жататыны секшд!-,

акынныц езп корген ксдсй-батырагы кешннен бакытка, азатгьщка кол жетгазедц.

30-50 жылдары макал-мэтелдер мен канатты сездердщ катары айтарлыктай есть Жаца мендеп макал-мэтел, накылдардыц тууы халыктыц бул жанрдага мураларына нуксан кел-прмей кайта толыга, гыц мазмунда баий тусуше веер етп. Мундай тэсш акын шыгармашылыгына да тэн болып келед1. Акын олецдершде макал-мотелдер шогыры да жт бой корсетедь Мысалы, "бай б!р жутгык" деген макалдыц алгашкы сыцарын гана ала отырып, ("батыр бгр октык") тура ез магынасында колдапгац.

Макал-мэтелдщ басты касиетшщ вз1 - пакты ом1рден тукан байлам, корытынды туйш. Олардыц такырыбы алуан турль Акын да "алтын, кум ¡с тас екен, арпа, бидай ас екен" деген макал бар. "Нанга шыгып куранды алуга болмайды" деген халык угымын келаре отырып, казак даласыныц астыкка толы ещршщ адам Т1ршшп Yшiн мэшш'ц зор екендтн терецдете туседь

Турл1 фольклорлык элементтер эдеби шыгармада колданыла отырып, белгш дарежеде езшщ семантикалык, эстетикалык мэнш сактайды. Акынныц колданысьшда макал-мотелдер кешпкер тшшде мол кездесш, оныц сойлеу мэнерш, ойын бейнел1 бере бшуше кызмет етедк Мэселен, "Шгггп журт мактаган, кыз да жактап, б!р кезде жары болды бгр супу кыз", "Ер канаты - ат деген, жасымнан бойга сщген соз", деушде ежелден етене таные макалдарды сетмд1 колдану байкалады.

Акын поэзиясында макал-мэтелдер ыкшамдай колданылган, кейде б!р сьщары гана алынып, оньщ 031 елец буынына, уйкасына багындырылгал макал-мотелдерд1 кейде долме-дэл ез магынасында алса, кейде колдану аясын кецейтш, жаца мэн, ренк устейдь

Фольклордыц шагын жанрыныц р! - жумбак. Жумбактау ертелде, айтыста да кeздeceдi, Т11т еспрту, туе квру мен оны жору да жумбакка Курылады. Ал, поэзиядагы жумбактау дэл фолыслордагы ссюлд1 ауыстыру, туспал мэншде келе бермейдь Ойдыц беинел!, квркем бер1лу1 поэзияга тэн болатын болса, жумбакка курылгак влецдерде де айтылмак ой бедер;», ыргакты жетюз1лед1. Мысал келт:'решк:

Тууы, тфцплт жоне влуг, Жагынан хайуанатпен 61 р ем1рь Айырмасы озык ой-сана жумсап, взшен озгелерд1 мсцгсру1 [4].

Акын олецшдеп жумбактыц шсшу1 - адам. Тлршшк иелерг атаулыдан ой-санасы аркылы озык турган адамзатгы бейнелеп тур. Жумбакка тэн ка-снет - жумбакталып турган зат аталмай, оныц орнына баламамен алынады. 0з кезшде Аристотель де жумбактыц езгешелтн ацгарып, "говоря о действительно сущетствующем, соединяет вместе с тем совершенно невозможное" деген [5]. Акын келеа елецшде карама-карсы кубылыстарды елец тармактарына колдана отырып, ("жану-жанбау", "ом1р-колпр", "карык-гарш") адамдагы асыл сез!м-махаббатгы жумбактап отыр. "Жумбак оз1

туспалдаган заттьщ барлык касиетш толык камтып, тутас кескшдей алмайды.'Жасырушы байламньщ бес саусагындай бьтетпт сан касиеттер мен ерекшел1ктершщ ¡пинен e3Í кажет, мацызды дегенш тандап алады. Осы ту ста байлам мен образдыц сойкеспп, 6ipin-6ipi ауыстыра алатындай уйлеамдт, логикалык кисындылыгы, коркемд1'к сипаты ескер1лед1 "[6]. Акын адам ойына орала бермейтш тосын кубылыстарды салыстыра отырып, балап отырган кубылысты жсрше жепазе 6i;rren.

Акын шыгармаларында баршамызга жаксы таныс, аты ацызга айналган Ескенд1р мен АсанкаГны еамдер1 кездесетш ojieimepi де бар. IIIbiFbic сгожетшен альютан кешпкер EcKcimip мен елге ырыс пен кут болатын мекенд]' ¡здейтш Асан коптеген шыгармаларда берьтсдь Мэселен:

EciMe алсам мен егер Ескен;прд1, Майданда лзеден кан кешкен улды. Жазыксыз миллиондардыц канын тегш, Халыкты атагымен сескенд1рд1 [7].

Эрине, акын Ескенд1р;и сол калпында алып отырган жок. Эленде маршал Буденныйды марапаттай отырып, оныц алдында эр доу1рдс талай батырлардьщ, колбасшылардыц откендтн атап, санамалау кезшде айтып огед|. Акын колбасшыныц eciMÍMeii байланысты аныздардыц ¡minen оньщ капкумарлыгын корсететш тусын алган да, гумманцстш идеяны устанган Абай онегесш улп еткен.

Жаугершшк заманда желмаясына мшш, елше жайлы коныс ¡здеген Асаннын Tipniri халкьшыц иплнше арналганы белгш. Акын жер бетше жаксылык, жацалык ала келген жаца жылды айтып, ешкаидан сая таппай, шарк урган corin кутты мекен ¡здеген Асанкайгыга тенендк Алайда, акын KeñinKepi аныз кайарманы секшд1 ¡здеген бакытын таппай е\прден отпейдь Kepicimiie, майдан мен тыл eMipine б1рдей араласып, халык бакыты упп'н куресуге ынталы.

Фольклордан бiлeтiнiмiздeй, опдагы каЬармандар тиггпк бейнеде иершедк Асанкайгыныц да басынан ететш окнгалар б1рдей дерлпс - жаксы мекен ¡здеу, елге кут, ырыс болатын жсрд1 табу. Ягни, Асанкаипл -"октемд|'кке карсылыктыц" (Эуезов) символындай. Ол сандаган ацызда кездесетш орта к кешпкер. Акын оленшдеп Асанкайп.шы - Жаца жыл бейнесшде ацыз аясынан алып шыгады. О л кала мен даланы кезген, майданда, колхоз бен заводта каркынды ецбек еткен, машинаны Menrepin, кегвд казган ецбекпп. Демек, 6¡3re бурыннан таныс Асанкаигы езгерген, жацаланган кешпкер, оньщ бастан кешетш окигасы да езге, кенейген тур^шде KopinreH. Кэд1мп жер 6eT¡H¡H сан-салалы, шынайы т1рлшне арала-сушы бейне. Аты ацызга айналган Асан ел-журтына жайлы мекен, бepeкeлi коныс ¡здейдк Каншама желмаясына Minin, сахараны шарлаганымен, киялындагы мекен - Жеруйыкты таба алмай, кущрешп ом|'рден отедь Асан сол армандаган «кой ycTine бозторгай жумырткалаган» мекенд1 табу-таппауынан емес, сондай бак пен бакыт дарыган жерд1 арман ету1мен, езге

дуниега ацсауымен, сейтш, халык арманына, болашагына жол ашуымен кад!рл1 болса керек.

Акын елецшдеп Асанга уксас кешпкер кептеген жерд! шарлал, 61'рдс байтак даланы, б1рде согыс орт1 шалган каланы керн!, коюреп шерленедк Опыц жаксы ем1р мен бакытты ¡здеу1 булдыр емес. Жер бетше ажал шашкан тажал-фашисп жсцш, кираганды жендеп, бейбк олпр орнату - оныц ансаган армапы. Сондыктан, Жат (а жылдыц келш, сл-жсрш аралауы - ж акын да л калган жаркын заманнын белпсь Асан «Жеруйыгымен» талай гасырлар бойы халкымен б1'рл1кте болып, ел муцшысы, жаршысы деп танылды. Акын Асанныц осы рухын, муратын с а ста й отырып жетшдорген.

Фольклор езшщ идеялык-эстетикальщ мопш жогалтпай, Каламгсрлсрдщ шыгармашылыгына бай рухани казына болуда. С.Муканов халыктыц мэдени турмысында ро.а жогары туратын кисса-дастандар мен ацыз-ертеплердеп неб!р гажайып сырларды туйе журш, оларды ез шыгармаларында ксл1сп пайдаланады.

бзшщ "Казактыц ХУШ-Х1Х гасырдагы oдeбиeтiнiц тарихынан очерк-тер» (1942) ецбегшде казак одебие-п тарихында кептеген ак,ын-жыраулардын сам! сш де комесга eкeндiriн, ал танымал болган тулгаларды багалауда кептеген ерескш кемшшнсгер бар екешн айтып, езшщ де бул тустагы кател1ктершщ объективтж жене субъективтш себептерш аша ке-тедь Сойти:, озшщ ^ыцаржак пшрлерден арылып, ез кaтeciн угыну натижесшде б1рпеше енбектер жазганын айтады. Онда батырлар жырынын едебиеттеп орны, турлерц коркемдш, оларды жеткЬуип акын-жыраулардьщ ролше токтала келе: «Акынга акын болу ушш ец басты шарттыц б1реу1 езшен бурый жасалган халык одебиепн кеп б1лу: ауыз одебистшде аты аталган атакты акындардыц бор! де ец алдымен, халык эдебиепп (ертеп, макал, такпак, батырлар жыры, эдет жырлары, айтыстар т.б.) жаксы бшген», - дейд:' [8].

Зерпеуш! ыкыласын езше аударган жыр-дастандар жел1а каламгер шыгармаларында да кершш тауып жатты.

20-жылдардьщ аягында, «Батыр Баян», «Сулушаш», «Кокшетау», «Куралай сулу», «Куй», «Куйип» сскшд]' эпикалык кец тынысты шыгармалар мол жазылды. Муныц ссбсб!, акын-каламгерлер сол ксзецдеп тарихп-олсумегпк кубылыска турл|' дуниетанымдык денгейде барып, оз кезкарастарын б1дщрш жатты да, бул мэселеде басты нысана еп п тарихи такырыпты алды.

С.Мукановтьщ «Жспм кыз», «Сулушаш», «Жупархан» поэмалары ел к аузындап>1 ацыз-оцпме жсл(сше курылган.

«Жеим кыз» поэмасы б1рден басталмайды. М.Эусзовтщ мыиа пшрше суйенсек: «Казак эпосы мен фольклоры озшщ бар сала-туршде музыкамен етене жакын, тыгыз байланысты. Казак халкыныц музыкалык фолышорын бшш, ацгарган адамныц барлыгына сыбызгы, к,обыз, домбыра баян ететш кеп куйлермен катар, сол куйлердщ ауызша айтылатын керкем, шебер зцпмеа болатыны мсшм» [9]. «Же'пм кыз» поэмасындагы домбыра

каталдык пен октем куштщ курбаны болган жепм кыз тагдырын баяндауга юр!спршген.

Кунайым еке-шешеден ерте айырылса да, ага-тииц могтелеу1мен муцсыз оседь Оныц ом|'рд1ц тэлкегше ушырауы, калмактар колына тускенде басталады, оны хадаа тарту етпекил болады.

Халык ертегшершде же™, коргансыздар ем1р1 ауыр, аянышты бас-талганымен, соцында барша муратына жетумен аякталып отырады. Бул жолда оса [г тYpлí гажайып куштер ггемесе ознп'ц айла-амалы кемектесед!. Ертеплерде кездесетш осы «жет1м» бейнес!, оныц элеуметпк жагдайы ту-ралы кец угымды галым СДаскабасов бередк «Одним из наиболее ярких социально обездоленных героев казахской сказки является сирота. Следует сказать, что сказок о сироте кроется на наш взгляд, в длительном сохранении в казахском обществе некоторых родовых обычаев и институтов, связанных с отношениями к сироте. Это прежде всего аменгерства, согласно которому род покойного, чтобы не отпускать его детей в чужой род, женил на вдове, кого-нибудь из своих сородичей. После этого дети покойного не считались сиротами и пользовались соответствующими правами» [10]. Будан туйетнпмп ертспдеп мундай элЫз образдар ойтеуф, элеуметпк жагынан коргалгапдар, олар соцында жауыз ханнан, акымак патшадан не-месе егей шеше киянатынан азат болады.

Поэмада жау тырнагына шпп, тагдыры кыл устшдс туркан Кунайымга кемекке келген ешгам жок. Эбден талыгып уйыктап кеткен Кунайым туе коред1. Туе кору фрагментгер! фольклор жанрларынан эпо-старда, ацыз-ертеплерде бершедь Моселен, казактыц гашыктык жырлары-ныц б 1 р 1 «Макпал кызда» Жабьишц туе корит, оны курдасы Булдырыкка жорытатын еэп бар.

Поэмада Кунайымныц тусл оныц эр1 карайгы орсксп'не жол ашады:

влжтер койдай орнт, Тфшщ канын топгт. Кунайымныц кокесш, Экесш жене щешесш, Жалмап озш устапты, Деп «енд1 кайда кетесщ?» [11]

Шошып оянган Кунайым океагпц басын кушактап, бшк тауга ормелеп, туцгиык суга кулап олуге бел байлайды.

Акын шыгармасын жет! м кыз кушн кувдреткен домбыра зарымен бтрмейд!, кырьщ жылгы шерд1' айткызумен узбейдь Сол каа'регп ацыз кешпкерш кайта т1р1'лтш, жаца заманныц куанышыпа ортактастырады. Сейт]'п, есю ацыз бен жаца заман арасына дэнекер кешрш жасайды.

С.Мукановтыц «Сулушаш» поэмасы ертедеп ацызга непзделш жа-зылган. Оныц озшде «бул тек кана кызык окигаларды хронологиялык са-бактастыкта айтып берген ежелп дастан емес. Бул — есю ацызДы пайдалана отырып жазылган жацашыл шыгарма, эдеби дамуга ыкпал жасаган кезецдж туынды» [12].

Поэма кшт! - «Кекейкескен» куш. Талай замандар катпарында калган зар мен аккан канды, кек пен мунды шерткен куй купиясын жаца ошргс жетектеп экеледа. Терт бешмд! кeлeмдi дуниенщ алгашкысында дэулет! мол, терт ту\ш к малы ерген, токсан торкалы кшмге оранган Тшсуберд! бай коршедь Код1мп казак ертегшершдеп «ертеде б!р бай бопты, терт тулт сай бопты» дейтшнщ озь Ыргап-жыргап Алтынай сулуды жар сип, токсан иарга жук артуы эпостардапл кершкт еске тусфед:'.

Элеуметтк жагдайы турл1ше ею ж а стык б1р-б1рш унатуы, сол жол-дагы ¡с орекст! эдеби шыгармалар сюжетше тацсык емес. Поэмада бул меселе ертеп немесе эпос каЬармандарыныц басынан етстш киял мен гажайыпка курылган ерекеттер непзшде отш, соцында олардыц тьчск-максаттарыньщ орындалганы сеюлд1 жагдайда коршбейдк Кер^сшше, акын гашыктык пен сушспсншшк моселесш, шынайы ш-эрекеттер непзшде аскактата кетерш, елеуметпк тушщц непзде керсетедь Кул мен куднен туган Алтай байдыц улде мен булдеге оранган кызы Сулушашты бала кез-ден унатады. Сулушашпен кездесш журсе де, Алтай алдында улкен кедерп бар. Сулушаш атакты Байбосын байдын баласына айттырылып койган. Бул жагдайлар Алтайдыц ойын онга белш, каггы камыктырады. ©зшщ Сулушашка тец емес екендтн бшп, штей мувданып, адамдардьщ неге тец-жар болмайтындыгын, егер колына ен дуние тисе, жалшы мен кул-кутандарга белш берер ед^м деп армандайды. Муныц eзi Алтайдыц саналы, ойлы ерекет исс! екепд1гш ацгартады. Сюжет жeлíci аныздан алынса да, ак,ын оны есш заманныц децгсшиеп элдекайда жогары, кец тыныста, идея-лык-философиялык багыты жацарган турде жырлаган. Поэмада ушырасатын сарындар, элементтер тыц тургыда алынган. Мэселен, Алтайдыц туе кару]', оны жоруы, баксы куйшд барып Сулушашты куткаруы, ай-нымас досы 1\айсармеп б1р1гш, жауынан кек алуы, елиз тауды паналауы, туздщ жырткышына кезну!. Халкымыздыц жыр-дастандарында намыс меселеа" эр уакытга жогары дэрштелген. Мунда бул мэселе патриархалдык угым тощрегшен аса алмаса да, жеке бастыц немесе ру намысы сарынынан б^рте-бфтс улгайып, ел коргау, махаббат жолындагы куреспен жалгасады. Алтайдыц шеш1МД1 ерекетке баруына да намыс туртю болады. Алтай мен Сулушаш секиии жастардыц арманды -плегппц акталмай, максат-ойларыныц орындалмай калган себептер1 ом1рдщ терец катпарларына шоккен ед1. Сон-дыктан ацызга курылып, кептеген фольклорлык элементтерд! бойында сактаганымен, бул шындык болмысты шынайы суретгеген туынды.

Кулашы кец эпик акын С.Муканов каламгерлнтмен коса, тарихты, елнр кубылыстарын жаксы танып-бшетш, ел аузындагы ертеп-ацыздарды есшде сактаумен кабат, оларды озшщ шыгармашылык киялымен шебер корытып шыгаратын касиеи мол тулга. Сондай есерден туган, кершшес уйгыр халкыныц тарихи ацызын козгайтын шыгармасы - «Жупархан» по-эмасы.

Зерпеуап-галым К^.Ергобеков: «Тарихи ацыздыц автор оцтайына ке-лу! ме, болмаса шын теб1решс осср! ме, акын уйгыр халкыныц батыр кызыныц ерлшн шабытпеи жырлады. Акын еспгенш елеп-екшеп,

кажетпсш алды. Ацыздан сюжетак желпп гана пайдаланып, кешпкерлер eciMÍH езгертп. XVII Facbip ацызына ден койган С.Муканов тарихи таны-мыи, этнографиялк бшмш, зерттеуннлш болжамдарын поэмага жумсады. «Жупархан» дуниеге осылай келдЬ>, - дейдд [13].

Казак фольклорындагы курдел1 жанр — каЬармандык жэне лиро-эпикалык жырларда халык сапасыныц эволгоциялык дамуы, алеуметпк сананын жогарылауы, бeлceндiлiг¿ танылады. Бул елге пана, корган болар батыр-каЬармандардыц образын жасаудан да байкалады. Поэмада Жапар суйгеш Жупарды, сол аркылы ел in жат жерл i к жаудан коргау жолында куресед|, намысты колдан бермей мсрт болады. Жупардьщ ер-азаматгыц орнын басар болмысын танып, оган умгг артады, ел намысын таптатпауды тапсырады.

Поэмада автор Жупархан бойынан казак; кыздарына тэп сулулык, токаппарлыкпен 6ipre, ерге cepÍK бола алатын батыл, ержуректш касиеттерди коса табады. Жау колына тускен соц да, батылдыгымеи коса, акылы мен сабырып жогалтпаган Жупархан ханды сезге тартып, Жапардыц хабарын бшед!, езше азаттык беру тьтсгш жстюзедь BipaK зорльщшыл хан оньщ айтканъш орындамайды да, бэршен кудерщ узген Жупар осьтдан соц жарык дуниемен коштасады. Бул ом1рдщ каталдыпл мен озi Miniл зулым кушш жеце алмаса да, Жупар бас тп, пенде болган жок. Kepicimue, кара ниет ханга, айлакер yo3Ípre, оньщ тещрепндеплерге ом^рдщ мэнш, калай сую KepeKxirin, адамшылык пен аскак махаббаттын, ел мен жерге деген суГпспеншшпспц калай болатындыгын уктырып кетп. Жупарханныц мерт болу трагедиясын корсеткспде, Кытай елшщ мифше назар аударган. Жылан капшалыкты Kneni саналып, хальщ угымыпа касиегплюмеп cinin кетсе де, акын бул жсрде Отанды сую, махаббатка адалдык ccicL'bii Ka/up-Kacueri будап да аскак угымдарды коргауда жылан бейнесш алган.

Акын поэмаларында epTeri мен эпостык жырларда туракты кездесетш cюжeттepдi алган. Олар: каЬарманныц oMiprc келу]', ер жету1, кыз бен Ж1птпц 6ip-6ipÍH унатуы, кедсрплерге ушырауы, cepTTecyi, cenÍMfli дос габуы, уйЧшнпц басына ауыр жагдаплардыц тууы, суйген жарын кутклруы, шш-сырткы жайларга карсы туруы. Ym ноэмадагы кыздар да ерекше сппаттарымен кезге туседь Аса сулулыктарымен коса, аса сушамд!, кепке Kaflipni. Меселен, Кунайым 14 жаска келгенше ешнэрседен тарыкпай, алаканда ессе, Сулушаш "сезге шешен, акжаркын MÍne3¡ ашык, api OKeci кыз" демей, еркелетт "улым" деген. Ал, Жупарханды "Жупарым" деп eMÍpenin, "бшм-кайратымен елге тутка болады" деген балгер созшен соц, OKCCÍ сабакка да бередк Ягпи, Жупархан басында 6ipneine касиеттер TOFbicKaii. Ол тек перштедей сулу гана емес талай калыц ютаптарды ашкан бiлiмдi, зерек кыз. Opi елд1 жауга карсы бастай алган, ел-жерше пана бола бьтген сондыгымен халкы 6ip ауыздан "хан" атандырган батыр кыз, "кас батыр бейнел! тулгасын-ай" деп Kenri суйспццрген ер. Мундагы каЬармандар да фольклордан белгш: хан, yo3¡p, бай, сулу кыз, жнпт, батыр, баксы, халык.

Акын окигалардыц iuiKi байланысын нанымды кургаи. Мунда болмыстан тыс турган окигалар, взге куш иелернпц комепмен тез шецимш Тауып жаткан эрекеттер жок. Эр ок,ига тусында ксйшксрдш мшез-кулкы iioici кошл-куш ашылады, дара сипаттарымен танылады.

Кунайым мен Жупархан oMip кедерпсш ездерш ол1мгекию аркылы женсе, Сулушаш табигат кушшщ курбаны болады. Алтай езше карсы куштерге баксы кейгпне ену, К^айсарды касына cepiK ету, елс1з тауга шыгандап кету аркылы карсы шыкса, Жапар ел-жерш коргау жолыида жауына карсы шыгады.

Халыктыц тарихын танып-бшуде, ауыздан-ауызга кемескшенбей, сараланып жеткен ацыздардыц Maui мол. Осы тургыдан келгенде, квне муралардан бастау алып, оны шыгармашылыкден пайдалану суретксрдш езшдш 6ip даралыгына мецзейдь Акын фольклорлык жанрлар мен сюжеттердщ оз1не етене жакын, айтар ойына нактылык пен коркемдк устейтшдерш талгап алган. Сойтпт, оз доутрпгдеп жацага умтылу, озгсрюке жету каркынын фольклордап>1 оптимизммен кабыстырган.

Eidnuii тарау. Ацын шыгармаларында фольклорлык кеШпкер-лерди» бейнеленуь Тарауда коне кешпксрлердщ 6epuiyi сараланып, олардыц вдеби кешпкерлерте айналу ерекше.щктср1 талданады. Бул ретте, С.Мукановтыц квне ксшпксрлерге жугшушщ ек! себебше ксшм1з жетедь BipiHniiflen, жас кезшен-ак, халык мурасына жакын болтан каламгер вз елецдерш копшшкке арнай отырып, негурлым туспикт!, халыкка cinicri угамдарды алган; екппшден, 20-30-жылдардагы эдебиетке жаца одк тес1лдер! жетшген поэзия жасау тэн бола отырып, халыктык достурге суйену де epic алып, акын осы кезецдегт елецдерш сол багыткд бурган.

С.Мукановтыц колданысындагы бул кешпкерлердщ бейнеленуш ею жуйеге ж1ктеуге болады:

1) "Мыстан", "nepi", "шайтан", "албасты" корлыкта кун кешкен куц-кызметшшерге карата, бай мен бэйбшснщ аузымен айтылады. Олар фольклордагыдай зулым, алдамшы кубыжыктар емес, кепшшктщ арасында жургсн, кад!мг1 адамга тен мшез-эрекеттщ neci. Сондыктан да олар жыр-ертеплердепдей коркыныш тудырмайды. Моселен, бар OMipiH кунджте етюзген Мэлипаныц Typi адам сескенерлш болгандыктан оны "мыстан кемшр" атандырган. "Алпамыс батыр" жырында батырдыц алдын орап, майда тшмен шырмауьша Tycipren мыстан ксмшрдщ айтуымен, батыр Байшубардыц басын шауып тастай жаздайды. Ал, акын елещнде сырт калпыныц уксауы айтылган. Ke;ieci 6ip елецшде:

Рысты бай Куцшашты, Дейтш ед1 "албасты", - дейд1 [14].

"Албасты" — мифологиялык коне кейшкер. влецде "албасты" oeiiaeci накты керсетшген, ол — Куцшаш. Бай есшнде журген Куцшашты урсып-зеку устшде, "албасты" атандырган.

Эрине, фольклорлык кейнткер едебиетке енгенде, белгЫ б1р дэрежеде озппц алгашкы мэшн жогалтады, жаца коркемдш салага ие болады. Алайда, алгашкы мазмунынан тугелдей дерл1к айырылады деп айта алмаймыз. Албасты ейел немесе кыз. турщде берьчетп-пн б|'лем13. Ендеше, "албасты" атауыныц Куцшашка колданылуыныц оз! оныц фольклорлык магынадан узап кетпегешн керсетсе, екшнлден, ол ускынсыз, кубыжык кейпшде келш, Куншаштыц сырт бейнес] шыньгмен де, албастыга уксайды. Сол сиякты, "шайтан", "перГ' атаулары да ейелге, куцдпсте ом|'р1 отш жаткан Батсайыга колданылган. Ягни, бул коне ксшпкерлер едебиетке енгенде, езп корген, халык екшдер] турвде бершген. Сондыктан каншалыкты адамга урей окелет1'н, кубыжык болса да, олардыц бейнеш елец контексшде езгерген. Ягни, фольклордагы типтлк, туракты калпынан ауыткып, пакты бейнеге (Мэлипа, Куцшаш, Батсайы) айналган.

2) "Тэщр", "темгрказык", "бак", "тулпар", "кыран" угымдары жаца замаш1ыц корпп'сш бейнелеуде алынган. Булар пакты орекет-кимылдыц иелер1, б1рте-б1'рте езгерш, каркын ала бастаган заман лепне талмай ьтесепн ушкыр бейнелер. Маселен, Октябрь жегпсш кыран кусты ц тегеуршд! эрекетше балап, кайда канат сермесе, сонда бакыт орнаткан «тош'рге» тецейдь

Жыр дастандардыц кебшде киын-кыстау окэтага тап болганда жара-тушыга сыйынып, жордем кутетнп ксздссед). Мэселен, одп'рд]' киялдап, аЫрелеп корсетудш турл1 тэсшдерш, коркем фантастиканьщ улплериг мол танытатын кунды шыгармалардыц 0¡р] - «Сейфулмолнсте»:

Айналайын, кудайым, Б1р озп(е жылайын, Жалгыздыц жары тэщр1м, взщнен пана сурайын, - [15]

деп шаЬзаданьщ нала шегш, зар айтатыны бар. "Тэшр - ец жогары кудай, ол аспан мен жердеп тьтлсъщ мен прпшн'ктщ иеи. Кдзактыц, тштл 61'раз турю плдес халыктар мифшде кездеседГ' [16].

Акын осы "тэрцр" созшщ бастапкы касиетш ала отырып, оган табыну мэнш жацаша берген. Ягни, "тэщрр' козбен коруге болатын жарылкаушы, жаксылык орнатушы ие.

Казак; мифологиясында аспан олечпйц жумбак сырына, кубылысына байланысты туган бейнелердщ б1разьг жулдыздарга байланысты. Акын елецшде тем1рказыкка - ушкыш ер баланады. Ягни, бул бейнеш колдануда магыналык ундестж жасаган. Кок жулдызыныц аспан элемшдел орны кандай жылжымайтын туракты болса, батырдыц да ерлш сондай умтылмастай бер1К. ("Чкалов! Деген ср1м - "Тем1рказык!").

30-жылдары С.Мукановтыц олсц-поэмаларында жаца заманныц каркыны устемелене жырланып, жалынды ун, публицистикалык сарын белец ала бастайды. Жаца ом]'рдщ бейнесш тыц тургыда ашуга тырыскан акын "тулпар", "бак", "кыран" образдарьш жацаша сипатта бередь Тулпар бейнеа - кец байтак даладагы кнмыл-козгалысты берупп, батырдыц

пырагы, кысьишш сеттерде акыл-кецес беретш кос канаты, cepiгi. Япш, ежелден халкымыздыц ка,щрл1 тул1П саналган жылкы малы ел жадында калган ацыздарда,елец, макал-мэтелдерде айтылып, мадакгалады. "Тулпар бейнеа' казак поэзиясыныц орталык образдарыныц б£р1 болса, онын терт тул1к малдыц реттнде гана емес, шаруашылыкты куйттеудсн тыс, турмыстык жагдайлардан да бшк, ултымыздыц рухани елемшдеп кымбат кундылыктар, осемд1к пен одемЫк, сулулык сырларымен байланысты жасалып, едеттеп карапайым едеби бейне калпында емес, символдык дореже-децгейде поэзияныц торшен орын алып келе жатканы сезшз" [17].

С.Муканов тулпар бейнесш ецбек процесше катысты оуцрдщ жацашылдыгын беруде колданады. Бул С.Сейфуллинде де бар ("Кара айгыр"). Себит тулпар бсйнссш алганда, тек жыр-дастан дeнгeйiндe калып коймай, тулпардыц-поездьщ ушкырлыгыи еселей, баса керсете отырып, оны жаца заманныц жылдамдыгымен уйлеспредк Ягни, акын жырдагы тек батырлардыц ешшсшде гана болатын, соны гана куткаратын тулгарды емес, жаца заман лепне шесетш, кептщ игшш болатын жаца келшп мадактайды.

Фольклорлык шыгармалардагы, еаресе, эпостардагы каЬармандар айырыкша касиеттщ иес1 ретнщс ел еЫнде сакталу ушпг, олардыц бойына коптеген мшез-касиеттер, ерекшонктер тогысады. Батырлардыц жырда суцкарга, бурмтке тсделш, даралана бершу1 осындай ерекшелктерше байланысты. ("Дугай селем дегейсщ, тулпарына жумсаган, журт иеа суцкарга").

Акын елещнде жасампаз заманныц тегсуршд! кунин, толысып келе жаткан куд1ретш кустыц алгыры - кыранга балаган.

Ал, бурютгщ ец багалысы, кыраплсы мен ежеп - тау буркт. Акын осы "таудыц акиыгы" атанган кыран кус бейнесш "тау буриттерГ' елецшде корсетедк

Музбалак, отты козд1, кырау кабак, Тем1р топшы, жез туяк, алмас канат. Кылыш кияк, кец кеуде, ¡лпр тумсык, Шабытыц келген екен баппен жарап [18].

Акын жаца заман бейнесш, оны курушыларды кыранга балайды. Кокке самгаган кыран жыр-дастандарда жеке батыр тулгасын, оныц елше пана-корган болудагы дара зрексп'н беруде алынса, акын езшщ еледдершде жер бетше дур сшющцрген жацалык окелуил, еркш ом!р орнатушы -Октябрь жешсш паш етуге колданган.

Фольклорлык шыармалардагы кыранга баланатын бейне мейлшше туракты. Олар тек батырларга колданады. Ал, едебиетге кыран бейнеа 0згepмeлi, турл1 баламада бершедь Акын "Сушр тумсыгы октай боп, сю кез1 оттай боп", дуниеге сшюне келген балапанньщ кауырсыны катайып, болат туякты алып куска айналганын, ещц ол канатын кайда сермесе, кай бшкке орлесе, сонда бакыт орната алатын ку/дрст нес! болганын керсетедь Япш, кез алдымызга шыцга слаган уядан жетинп, осш, алып куска айналган кыран елестейдь Акын бул бейнеш он жаска толган октябрьге балап алган.

Мундай бейнеш баска да акындар поэзиясынан кездеспремгз (мысалы: К-Аманжолов, Э.Тэж1баев т.б.).

Келеа б)'р образ, бул жаца заманды керсетуде бала!пан - "бак" бейнесь Непзшде "бак", "гул багы" т1ркес1 жаца колданыс емес. Мэселен, "Сейфулмэлж" дастанында Гасим шаЬ ез баласы CeйфYлмaлiк пен уэз1р1 Хамиттщ улы Сагитты гылым бшпзш, б]'ргс тэрбиелеу устшде шеберлер/и жннап, сарай салдырады. Жанына гул атаулы мыц кубылган, турл1 кус бутагында ойнаган жанга ракат бак еаредк Жырда осы бак — кол жетпестей болган сулудыц мекеш, бакытгыц с леем туршде бсршед1. "Гул", "гулстан" угымы классикалык парсы поэзиясыныц жауЬарлары - Рудаки, Омар Ьайям, Сагди, Жэми олецдершде ксздесед!. Бул - жастык шактыц, ом|'рдщ бейнесшде бершед1 [19].

С.Муканов бул угымдарды жацарып, жаца турге ене бастаган елш корсетуде алады. Ягпи, халыктар еркшдт мен бауырластыгыныц Отанын -"тац нурына болешп, булбулдары сайраган" бакка тецейдь Осылайша ежелден калыптаскан бейнеш жаца рецкпен керкемдеу баска акындарга да тон болды (моселен, Жамбыл, Нурпешс). Эрнне, С.Муканов улкеп шабыт устшде Отаныныц куннен-кунге коркешп, жасарып келе жаткан кслбетш шалки жырлап, устемелешп келген кайталаулар аркылы арнасынан аскан куанышын корсетюс1 келедь Ал, пакты ой, образ аздау. Акьтнда Отан деген кец угым "гул бактын" аясында гана калган, ягни Отан бейнеа бакка катысты сипаттау, бейнелеу устшде "б1рте-б1рте тарылган" ("постепенное сужение образов") [20].

Эдебисттеп коркем образдын непзп ерекшел1п жанды да пакты болуы, озппцк даралыгын сактауы болса, акынныц Отанды бейнелеу1, фольклордагы туракты моншен узап кетпеген. Будан каламгсрдщ фольклорга ар доу)'рде турлппе децгейде барганын байкаймыз.

Сейтш, акын фолыслордан ешшлегеп каЬармандарын жазба одебиегпц аясына негурлым жет1лген, дамыган монде алуга тырыскан. Ягни, акынныц ез идея-мураттарын жырлаган поэзиясына фольклорлык кешпкерлер жатсынбай араласып кеткен. Мундагы акынныц басты максаты, халкына арнаган елец-жырларына солардыц тшек-ацсарларыпан аулактап кетпеген оцгайлы, етене бейнелерд1 алу болган. Осылайша хальщтыц байыргы угымдарын эдеби-керкемдк дэрежеге кетерген, коне замандардан тотыкпай келе жаткан мураларды жацгырта жалгастырган.

Ушншн тарау. "Каламгер туыидыларындагы фольклорлык амал-куралдардыц коркемд1к кызметР'. Мунда фольклорда калыптаскан бейнелеу куралдарын, коркемдк ернектерд1 колданудагы акынныц шебсрлп ашылады.

Поэтика - керкем гльнарманын сыры мен сипатындагы уйлеимдер, ундесушер жуйесшщ зацдылыгы. Осы мазмун мен турдщ YЙлeciмi, сэйкестт, жуйе.'п турдеп жиынтыгы суреткердщ шеберлтн танытатын керш1с.

Кргамдык-элеумсгпк . озгерютерге шапшац ун косуымен, жаца сападаш жацалыкты тез сезшу1мен поэзия yneMÍ алгы сапта танылып кслед1. К,огамныц úircpúieyiMeii к,абат, идеяльщ мазмуны, коркемдж формасы жетшген тыц поэзия туды. Алайда, бул фольклор дэстурлершен аулактап кетп дегещцк емес, Kepicinuie, фольклор жанрларыныц, образдары мен коркемдеу!ш куралдарыныц касиетш бойына ciniprcii шыгармалар нег-урлым ocepjii, бейнел1 бола туст1.

К^азак одебиетшщ дамуына 03Íh;uk улес коскан - С.Сейфуллин, ГЖансупров, Б.Майлин, С.Муканов, сол сиякты, К^.Аманжолов, Э.Тэж1баев, А.Токмагамбетов, Т.Жароков, Д.Эбшов, КОрманов, Э.Сэрсенбаев, Ж.Саин шыгармаларынан мол поэтикалык турлену мен елец формасыныц ескендшн байкаймьгз. Бул каламгерлердщ кебше олецн'щ тшдж куиарлыгын мол пайдалану, поэтикалык онер дэстурш epi карай ныгайту, керкемдш стильд1 жетпшру тэн болды.

С.Муканов та жаца деу1'р жешнде жацаша поэтикалык формада, жаца ыргакта айткысы келдк

Акын поэзиясында 1917-20 жылдары жазган елевдершен 6ipeyi сепз тармакты 6ip шумактан ("Апыр-ай"), 1920-30 жылдарда жазган 6ip ojichí тутае шогырлы жиырма ckí тармактан ("Жазгы тац"), 6ip олещ бес тармакты тогыз шумактан ("Кызыл арка"), бес олец ("Биылгы eriii", "Кутты болсын мейрамыц", "Бугш катын биледр', "Пай-пай, mipidn, кулуш", "К,ыран кус") алты тармакты, 6ip олец ("К,азакстан") уш тармагы кыска болппспен келген алты тармакты болып келген.

Бул туста байкайтынымыз, кептеген акындар жыр улпсш мол пайдаланган. С.Мукаиовта» баска, С.Сейфуллин, 1.Жансупров, 1\.Амапжолов, Т.Жароков, Э.Тожгбаев т.б. бул улпш ез поэзияларында жем1'сп колдана алган.

С.Мукановтыц "Кыран кус" елецшде кыран кусты сипаттай отырып, ер тармак сайын дамып, айкындалып келе жаткан бейне бершедь Акынныц o3¡: "Мен тур ¡здеп кеп урынган адам емесшн. 1927-28 жылдарга дешн казак поэзиясында болган турлер маган канагат болып келд1. 1927 жылдан бастап, мен казак поэзиясына канагатганбагандай болдым. Сондыктан "Турмыс тулпары" деген елецнен бастап, халык одебиетшщ шубыртпалы турше бет алгандай болдым. MaFan шубыртпалы турдщ ("Крбыланды", "Алпамыс") eKnÍHi, ыргагы алтыаяк, сепзаяктан кушп сыкылданды", -дейд1 [21].

Мэселен, "К^обыланды" жырында "жемдеген", "емдеген", "кврмеген", "бшмеген" деген кимыл-эрекет пен акын елещндеп "Kcpnecifi", "туласын", "куласын", "сермест" деушде ундсспк бар, epicTen, жалгаса дамып жаткан кимыл бар.

Тарихи-генетнкалык тургыдан алганда, туйдек-тирада шумактан бурып калыптаскан. Сондыктан жыр орнеп езге олшемдерге Караганда, элдекайда ерте туды деуге толык непз бар.

Академик З.Ахметов жыр улпсш казак акындарыныц мол, дамыта пайдаланганьш, Ka3Ípri поэзияныц бул елшемге назар аударуьш, халык

поэтик алы к улпсш дэл кеппрме туршде кабылдады деуге болмайтындыгын, жыр езшщ туйдекп курылысымен суырып салма енершщ поэтикальщ коркемднпт ашып, осы форма аркылы акындардьщ омгршец такырыптарын берш, тицик коркемдшн, бейнелЫгш арттыра тусетшдпТн дэлелдейд1 [22].

Жырга озшщ курылысы жагынан да, мазмуны жагынан да уксасы -толгау. Эзара тергандес жыр мен толгау ежелден эдебиетте белгш орын алып, азаматтык пафос, ел мен жер, ерл1к пен батырльщ, ем1р мен адам жайлы толгап келгеш акикат.

С.Мукановтыц "Жет1м кыз" поэмасы толгаудан басталып, алда болатын окнганы мецзей, жаратылыс кубьглысы мен адам омгрш ундеспре алып, дуниенщ откшшшт туралы ой козгайды. Сол сиякты, "Сулушаш" поэмасында дерт мецдеген Сулушашты емдеуге баксы кейпше ешп келетш Алтайдыц кобызын кол га алып сарнай толгануы берьпедк

Бул туста акын 11 буынды кара олец улпсш пайдалануды мулде догарды деп айтуга болмайды. Керкшше, халыктыц поэтикалык дэстурге негурлым жацаша, жан-жакты келуш "Майга сэлем" (1933) олещнде долелдей туседь Одсм1 айкындау мен тецеу аркылы (сулу тулга, алма бет, калыц кайрат, сулу сэн, тэгп эн, шоктай, тацдай, балдай, желдей) табигат аясындагы ецбек'п керсетед]'. Кектем - жас жшт, айналасындагы дур сижшген жацалыкты экелупи, козгалыека туа'рушп

Акын олецдершде туракты Т1ркес мол кездеседь Мэселен, "Мекендейд1 ол сур тас, жст! кабат жер астын" дегешндеп жетт - киел1 сан. "Алпамыс батыр" жырында "... мунан сон арада жет1 жыл ото. Мунда келгенде Гулбаршын жетт жаста ед1'. Жсп жыл отп, он тортке келдГ', -делшсдк Ягни, жет1 саны шеказд1'ктш,, узак уакыттыц межса. Акын "жеп кабат жер асты" деп алыстан, киьпгаан туындайтын орекетп корсетедь Сол сиякты, "ш'лш тосек болып, жатып жастык" деген инверсияланган фразеологиялык т1ркес, лирикалык кешпкердщ ертелькеш бейнетп белшесшен кешш журсе де, ецбек зейнетш кормегендеп кушшшш корсетуде, "жаксы соз, жарым ырыс" дегешндс кeнiлдi кернеген куанышты кеппеп б(рге болюуде алган.

Жалпы, тктйздеп фразеологиялык (турак.ты) т1ркестер - лексиканып бсдерл1, экспрессивтьэмоциялык осер1 мол саласы. Соныц йшнде, ос1релеу тэсш акыннын олец-поэмаларында унем1 кездесш отырады. Мэселен, "кайгыныц тешзше кегпм бойлап", "жерд1 жалгыз тепп де, жер козгалтып екшш", "коктен асып, канатыц кунге куйе", "жансыздарга жан берген жупарлы жер", "шарк урып жургешмдс, кекте ушып", "барлыгы-жаратылыс басын иш" дегенде, ю-кимылды улгайта корсету байкалады. Керкем шыгармадпдап эр дэу1рдщ озше тэн шындыгы, тш ерекшелш байкалып отырады. Акын шыгармаларында оз кезецше сай "Октябрь", "партия", "революция" т.б. угымдар мол кездеседь Алайда каламгер оны кебше халык угымына тэн - бейне-создермен ауыстырып отырган. Мэселен, "Октябрь -кыран, кустыц алыбы", "Октябрь - тошр", "тотыдай тац - Октябрь" т.б. Бул туста мына пшрд! келт!ре кетеГпк: "Процесс фольклоризации протекал весьма сложно. С одной стороны, фольклор непосредственно влиял на

авторское произведение, вносил в него те или иные диалектные изменения, в иних случаях допуская нарушения рифм к строфики,, вариативность стихотворного текста который при устной форме бытование неминуемо терял свою первоначальную каноничность. С другой стороны, письменная поэзия, подвергавшаяся фольклоризации, сама воздействовала на устную народную поэзию, на ее традиционно устойчивые изобразительные средства и образы, придавая последним историческую конкретность и другие качества. Она привносила в фольклор литературную лексику и фразеологию, способствуя тем самым его "литературному преобразованию" [23].

С.Муканов колданысында Октябрьд! анага, тощрге, тотыдай таша балауында логмкалык кисын бар. Октябрьдщ ецбекпплерд1 жаца OMipre жетектеп екелген, мацдайынан сипаган анадай болса, бурын болмаган озгерю-жасампаздыкты жасауы - тощрдгц iciiw4, ал когамныц гулдсшп, жайнауы таранган тотыга уксас. Ягни, фольклор казынасынан алынган угымдар, адеби шыгармада озге магына-манде колданып, "ещ айналып" П!ыга келдь

Керкемдеу куралдарыныц тагы 6ipi - айкындау. Ол угымга, норсеге бейнелшк, нактылык сипат бередь Акынныц фольклорга тэн айкындауды колдануына назар аударсак, "Tay бургаттерГ' деген 6ip гана елецшде мынадай айкындаулар кездеседк "кауырсын канат", "айга шапкан арыстан", "отты кез", "кырау кабак", "TCMip топшы", "жез туяк". "алмас канат", "кылыш кияк", "кец кеуде", "L'irip тумсык", "курыш жол", "oTKip ун". Бул айкындаулардыц басын косып, 6ipiKTipceK, бшк кузды мекендейтш алып кус - тау бурктнщ бейнес1 жасалады. Альш кус, самурык - ертеплерде жаксылык жасаушы, айбарлы куш neci туршде бершген. Акын сипаттаган тау бурктнщ куштшп де ертепдепдей улгайтыла керсетшген.

Тсцсуд!' акын o3inin ойын бейнелей, айшыктай тусу yniiii алады да, тура мэпшде пайдаланады. Мэселсн, "толыксыган сулу айдай", "мойыны nipijireif акку-сынды", "толыксыи гулдей жайнап", "мацдайы сыкылданып KyMic тецге", "бота Ktni жаркылдап, жанган шамдай", "киылып кумырскадай 6eni уз1л/ц", "толган айдай толыксып" деге1пнде Сулушаштыц сулулыгын ашып, ажарлай Tyccrin тецеулерд1 тобектей альш, жыр-дастандарда, киял-гажайып ертеплерде кездесетш хор кызыныц сипатын жасаган. Сол сиякты, 6ipKaTap тецеулсрдц мэселен электр куатын ("сутгей"), жаца заманныц шаттыгын ("балдай"), созд1ц куд^рсп'н ("тешздей, жацбырдай") дзн жаца заман сипатын керсетуде алады. Ягни, акын колдануындагы туракты TipKec, балама, айкындау, тенеулерд1 фольклорльщ кырынан Караганда, дэстурл1 v калыпта топтай алган.

С.Муканов поэтикасына тон тос1лдерд:'ц 6ipi - психологиялык параллелизм. Оныц айкын KepineTin тусы - кайгыга баткан Сулушаштыц коцш-куйше орайлас келспн табигат cypeTi:

Соншама жер, жел, булт, кун долдануы, Тиыштыкта жургендерд! колга алуы,

Жынды бура сеюлд1 шамдануы, Нел1ктен, - кайгырмаска бола ма екен, Жасын тексе Сулушаш - жер аруы! Кун бата зарлы сулу калгыган сон, Ce6e6i сол: 6opi сап бола калган [24].

Акын бул шумакда айттырылган Kyüeyi урын келгеидеп жап-дуниеа астан-кестен болып зар шеккен, одан сод обден эл1 курып, 6ip сэт калгып кеткен Сулушаштыц ckí Typjii кощл-куйше сай, табшат cypcTiii берген. Сулушаш калгып кетш ед1, жана бЗ)'рде буырканып, долданган табигат та сулудыц тыным алганын куптагандай сап бола калды. Мундай тоал "Жеп'.м кыздагы" Кунайымньщ жау колына тускен сэтшде де бершедь Эпостык жырларда кешпкерлердщ íhikí Tyiíci k-tc6í pe h i ein, жан сырын беруде жыршылар осы Tocinre жугшген.

Акынныц елец-поэмаларында рпторикалык айшыктар, анафоралык, эпифоралык кайталаулар кездеседк Мвселен, К°быландыныц хабарын кутш, Токтарбай карт жалгызынын тшепн тшеп, 6ip кудайга жалбарын-ганда, устемеленш келген кайталаулармен (-келер ме, -керер ме, -берер ме) ойын 6ip кайырып, туй i il тастап отырады. Сол сиякты "Сулушашта" да сурау кою аркылы (-айыра ма, -тайына ма, -жайыла ма, -кайыра ма) езш мазалаган ойды iiiemicici, кощ'лшдеп Kyaiirri жазгысы келсдь

Кайталау казактьщ кара олецшде мол ушырасады. Кара елец фольклорда ерекше енер Typi ретшде танылган. Кара елецмен кайым елец де катар аталады. Бул женшде казактыц халык елецдерш белгш 6ip гылыми жуйеге Tycipin, оныц функциональдык, такырыптык ерекшелпаерш саралап, баска елдердщ олец улплер1мсн салыстыра зерттегеп галымдар Б.Уахатов пен кара елецшц жанрлык табигатын карастырган А.Сейд1мбек жан-жакты токталады.

Осы кара елецшц улпсш С.Муканов шыгармаларынан да (Сулушаш) кездеепрем1з. Будан акынныц халыктыц одет-гурпып да, жен-жосыгын да, сыры мен муцын да бойына жиган кара елецшц кущретше ерекше назар аударганын байкаймыз.

Шсидесп'ру фольклордыц коптеген жанрларында кездеседк Солардыц 6ipi - epTeri. Ертепдеп шартгылык олардыц образдарына да тон. Олардагы образ туракты - не унамды, не унамсыз касиеттер1меп б1ржакты Kopinezu. КаЬарман "MÍne3ÍHÍH" дайын калпында ôepLiyi, олардыц бслгЫ 6ip касиет neci crin KepceTÚiyi фольклордыц коркемд1к тэсшне тэн нэрсе. Моселен, патша, хан, уэз1р, бай, егей шеше - ертегшерде yneMÍ унамсыз, зорльщшыл ic-apeKeTTepÍMen сипатталады. Олар жет^м балага, кызга, кедейге, койшыга устемдж eTin отырады. Яши, турмыс-салт ертеплерде каЬармандар элеуметпк ортасына карай карама-карсы eKÍ топка белшсдь Акын олецдершде де осыган уксас Kepinic байкалады.

*Акын шыгармаларында шспдест|'ру ckí тэстмен бершедь Алдымен, акын негурлым жекелеген бейнелерд1 6ip-6ipÍMen салыстырган. Олар: бай -кедей, бай - жалшы. Булар epreri каЬармандарыныц не унамды, не унамсыз

турде б1рыцгай бер1луше уксас. Екшпд жагынан, калам герлер шендеепругц б1ртс-б1рте жалпы сипатка ойыстырады енда, когам, о,\йр, жаратылыс секшд1 кед угымдарды алады. Ягаи, жада кокам - есю ем1р, жср-кок сегалд1 тутас дуниелер, ондагы кубылыстар шеЕщеспршедо. Бул сырттай алынган салыстыру емес, оз1 керш-таныган, мешлшше коз жетюзген касиеттерда негурлым орынды алуы. Будан акынныц ернектеудщ бул турш ез максатына уйлес ала бшгендшн корем13.

Акын шыгармаларында ойын пакты жетшзуде ертеден калыптаскан угымдарды пайдалану кездсседь Мэселен, дани мандеп "кудай", "куран", "намаз", "ораза", "жумак", "тамук", "талак" сездер1 акын колданысында есы ем1рдщ eлeciн беретш манде жумсалган. ("Ораза устап, намазды окымасан, куидфер, - дейд1, - жанган отка салып"). Эрине, бул жолдар жада заманнын жаршысы болып отырган акынныц бурынгыныц етектен тарткан езпсше карсылыгынан туган. 0з1 ом1р сурш отырган кезецдеп коз1 керген жаксыльщты, когам ом1ршдеп елеул1 езгер!стерд1 багалауда, еткен/д елеп-екшеуде б1ржактылыкка бой урганы байкалады. Муны акынныц ез дэу!ршщ oзгepic-cepпiлiciн берудеп сез колданысынан да ацгарылады. Акын доу1р келбетш айкындайтын бейне-суреттерд! бергенде езшщ асып-таскан ко[дл-кушн б1рге керсетедк Накты-заттьщ магынадагы сездердщ езш жеке-дара жумсап кана коймай, оныц мэнш кецедтш, керкемдтн терецдете туседь Мысалы, "сеуле - жарык", "нурлы жарык", "алтынды сэуле", "молд1р соуле", "алтын кун", "тоты тац", "нурлы тац". Акын былай да керкем сездердщ бояу-ажарын еселей TYceдi. Сейтш, жаца доу1рдщ сипатын кул1шртып, жаркырата корсету1, езгеше ыргакпен окылады да, акын ойы "барша бояу, кулл1 мумкшдтмен, эмоциялык байлыгымен жан-жакты ашылады" [25].

Стиль принциптерш саралаган енбектерге назар аударганда, екл моселеш'ц даралана кершетшш байкадык. Б1рпиша - эдеби стильдщ багыт-багдарын калыптастырудагы орб^р суреткердщ карым-катынасы, косар улеа, екйшпа - озшдш даралыгы, стильдк ерекшелш. Бул жагдайда, эрине, едебиеттщ, каламгерлердщ б1р-б|'рше эсер ететшд|'гш умытпауымыз керек. Мундай ундеспк акын-жазушылардыц озшдк стилш жокка шыгармайды, "кайта оган дер берш, калам маперш кырлай тусуге мумкшдк берсдГ' [26].

С.Мукановтыц озпгд1к стил1 дегенде оны ез1 жасаган когамнан, ортадан жеке-дара беле алмаймыз. Каламгердщ eмipгe идеялык-эстетикальщ кезкарасыныц бейнеа', шыгармасыныц мэн-мазмуны, бейнелеп отырган сюжет жел!а, кешпкерлер сипаты, шыгарма тш аркылы коршстш керкемдеу куралдары - осыныц бор! суреткерге тэн амал-тесшдер болса, акын оны ез бойына уйрене, ¡здене журш жинады. Кргамныц коксйкесп мэселелерш козгап, соган ез кезкарасын, идеясын бшд1рупще де ез дэу1ршдеп енердщ даму оресшс сай жалпыга ортак калыптаскан амал-тэсшдерге суйещд, озпцдк жол салды. Осылайша, "уксау мен дербест1ктщ б1р-б1р1пе ыкпал етушен, бфлтнен барып, акын етшп калыптасады" [27].

Бул тургыдан келгенде С.Мукановтыц езшдк даралыгы неде?

Алдымеи, каламгер osiiic етене жакын, 63Í кыр-сырына канык такырыптарды алды. Яг ни, ез доучршщ шындыгы мен e3repicin, кезец;п жацалык-белпсш туракты жырлап отырды. Акынды теб1ренткен де - заман, халык мэселес1, тагдыры болды.

Акын стилшдеп енд! 6ip озгсшелж - азаматтык пафос, куатты екпш. Айнала дуниедеп озгерютщ берш куана карсы алып, котере жырга косты. Мэселеп, "куанганнал жадырап кулд1'м кундей, отырамын шаттыкка калай кулмей", "мешц OMipiM курестщ нагыз irni, сыналатын заман бул ердщ купи" деп езшщ "меншдеп" сергплк'п халыкка, жалпыга арнап, солармен 6ipre шаттанып, 6ipre куанды. Заманныц шапшандыгына, каркынына ¡лесть Осыдан шыгармасыныц вне бойында Kopinic тауып отыратын оптимизм калыптасты.

Осындай ce3ÍM - ыкыластан туган шыгармаларын акын озш/пк карапайым, табиги угыммен жетюзуге умтылды да, ол кайнар квзд1'н 6ip-саласын - халык поэзиясынан тапты. Ондагы улп-орнекп, накыш-айшыкты шыгармасына уйлеспрс колданды. „Тарих таразысына, уакыт К¥Д1ретше кезжкен улы дарынньщ артында калдтлрган мол мурасыныц казак эдебисп мен модениетшде кандай салмагы бар жене вз! OMip сурген заманныц ец айбынды жаршысы болып жургенде когамга кандай олжа салды, тапканы не, дуниетаным шр1мдерпшгеш ¡pirren, келешекке калай жалгастыруга THÍCTÍMÍ3 деген тубегейл! мвселелер Toniperinen ой орбнтш, корытынды жасаганжон" [28].

Ce6e6i, С.Муканов - бугшге деГпн жалгасып жаткан тарихи процестерге ткелей катысы бар тулга. Оныц улттык руханиятымызда тупмлпш орын алган муралары келешекте де кемелдишс 6nirinen Kopine 6epepi хак.

Жумыстыц корытындысыцда непзп мазмуннан шыгатын тужырымдар жинакталып, зерттеу нотижесшде кол жетк!зген моселелер айкындалады.

Каламгердщ фольклорлык дэстурд! колданудагы езш/пк ерек-шелйсгсрш зерттеу нэтижеанде мынадай мэселелердг болт алдьщ:

- С.Муканов шыгармаларында фольклорлык дэсгурдщ калыптасуы ез кезецшдеп эдебиетгеп турл1 багытта откен антыс-таластар аясында журш отырды да, каламгер зерттеунл ретшде эдеби мураларды жинау, зерттеу, камкор болу ícíh, epi уйрепу, улп алу багытындагы ¡здешсш кабат жалгастырды;

- Осыган байланысты фольклорлык элементтерд1 пайдалануы каламгердщ есу, жетшу кезецдерш айгактап, 61'рде тнселей, бастапкы мэшнде, б1рде турлешп, дамыган сипатта бершп отырды;

- С.Муканов фольклорлык достурлсрл! колдануда, ез кезспшдеп баска да акын-каламгерлер шыгармашылыгымен ундесш отырды. Оныц шпнде, ocipece, С.Сейфуллин, Г.Жансупров, И.Байзаков мураларымен уксастыгы байкалды.

Осы пепзде мынадай тужырымдар жасадьщ:

1. С.Мукднов олендершде фольклорлык элеыенттер - макал-мэтел, пакыл сез, ертеп, ацыздар, коне каЬармандардыц берьту! негурлым озгерген, дамыган сипатта танылады. Акын оларды доу1р талабына сай икемдеп, езгерте берген, Соныц нотижссшде, фольклорльщ кейшкерлер, ертеп' каИармандары нактыланып, эдеби кешпкерлердщ бейнесше жуьщтаган.

2. Акын поэмаларында ежелп аныздык сшемдер мол корппс тауып, олардыц сюжетпк жeлiлepi жыр-дастандарга у]1дес альютан. Алайда, каламгер окига соцын ез идеясына кеб1рек багындырьтп, кешпкерлсрдш ¡с-эрекетш жанаша берген. Олардын сана-сез1мш, максат-муддесше сай ез дэу1р1 тургысынан 1<арап езгерткен.

3. Фольклорга тэн дестурл! коркемдис куралдарды табиги эстетикалык танымына жуык алган. Ор1 ез колданысына сэйкес турленд1рш, акындык болмыс-бтмше, ты шеберлпше уйлест]'рген.

4. Акынныц фольклор дэстурлерше назар аударуы оныц мураларыныц 1<0рксмд1к-эстетикалык сипатын теревдетуге непз болган.

Ягии, С.Мукапов шыгармаларындагы фольклорлык дэстурдщ калыптасуы, ез деу1ршдеп кезенд! меселелер аясында журш, халык му-расын тубегешп танып-бшген каламгердщ озшдж болмыс-бтмш, поэтикалык элемш танытуга ип эсер етгь

Пайдаланылган эдебиетгер

1. Берд1бай Р. Кэусар булак. -Алматы: -Жазушы, 1989. -21 б.

2. Муканов С. Тандамалы шыгармалар. 14-том. -Алматы: Жазушы, 1978. -38 б.

3. Муканов С. 12-том. -Алматы: Жазушы, 1977. -120 б.

4. Муканов С. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1972. -386 б.

5. Аристотель. Об искусстве поэзии. М., 1957. -С. 114.

6. Шамшэдин К. Кдзак фольклорывдагы жумбак жанры: фт.док... дис. авторефераты. -Алматы: 2000. -13 б.

7. Муканов С. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1972. -229 б.

8. Муканов С. Кдзактьщ XYIII-XIX гасырдаты эдебиетшщ тарихынан очерктер. -Алматы: КБ МБ., 1942. -177 б.

9. Эуезов М. Жиырма томдык шыгармалар жинагы. 17-том. -Алматы: Жазушы, 1985. -184 б.

10. Каскабасов С. Колыбель искусства. -Алма-Ата: внер, 1982. -С.162.

11. Муканов С. 12-том. -Алматы: Жазушы, 1977. -99 б.

12. Нургалиев Р. Аркау. Eid томдык шыгармалар. 2-том. -Алматы: Жазушы, 1991. -421 б.

13. Ергебеков К,- Сэбит Муканов. -Алматы: Мектеп, 1989. -125 б.

14. Муканов С. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1972. -97 б.

15. Еашык-наме. -Алматы: Жазушы, 1979. -120 б.

16. Каскабасов С. Кдзактыц халык прозасы. -Алматы: Еылым, 1984. -90 б.

17. Кэр1бозулы Б. Казак влещнщ ултгык сипаты. Ф.г.док... дис. авторефераты. -Алматы: 1997. -29 б.

18. Муканов С. 1-том. -Алматы: Жазушы, 1972. -139 б.

19. Шыгыс жулдыздары. -Алматы: Жазушы, 1973. -13-16 б.

20. Соколов Б. Композиция лирической песни. Клтапта: Русская фольклористика. 1971. -С.-343.

21. Муканов С. 14-том. -Алматы: Жазушы, 1978. -125 б.

22. Ахметов 3. Казахское стихосложение. -Алматы: Наука, 1964. -С.382.

23. Далгат У. Фольклор и литература народов Дагестана. -М., 1962. -С.80.

24. Муканов С. 12-том. -Алматы: Жазушы, 1977. -37 б.

25. Негимов С. влец epiMi. -Алматы: Рылым, 1980. -26 б.

26. Хасенов М. Сэбит Муканов жэне фольклор. -Алматы: Еылым, 1980. -19 б.

27. МэшИур-Жусш К,- Кдзак лирикасындагы стиль жэне бейнелшк. Павлодар университет!, 1999. -378 б.

28. Кэкшгулы Т. Сэбец элемь -Алматы: КДЗ аппараты, 2000. -10 б.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАКЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНГАН ЕНБЕКТЕР

1. К,азак эдебиетш окытудыц жана кырлары. // II гылыми-эдютемелк конференцияньщ материалдары. -Акмола, 1998, 9-10 б.

2. С.Муканов поэзиясьшдары мифологиялык бейнелердщ бершу1. // Еуразия университетшщ Хабаршысы. 1999, №4, 116-118 б.

3. С.Муканов псэзиясындагы фольклорлык айшыктар. // Сарыарка, 2000. №1-2, 26-30 6.

4. Акын шьнармаларыньщ поэтнкасы. // Еуразия университетшщ Хабаршысы. 2000, №2, 59-67 б.

5. С.Мукановтьщ «Жетш кыз» поэмасы. // К,азак тМ мен эдебиетт 2000. №4, 31-32 б.

6. С.Муканов жэне фольклор. // РА Хабаршысы. Тш, эдебиет сериясы. -Алматы, 2000. №3. 0,3 б.т.

РЕЗЮМЕ Бантанасова Карлыгаш Медетовна Тема: Фольклорная традиция в произведениях Сабита Муканова Специальность - 10.01.02 - казахская литература

Повышение значимости современной литературы в качестве источника духовного возрождения и нравственного совершенствования нации требует переосмысления многих проблем литературоведения, нового научного освещения ряда традиционных вопросов казахской литературы.

Одним из таких вопросов, находящихся в объекте пристального внимания современных ученых, является вопрос о соотношении фольклора и литературы.

Настоящее диссертационное исследование является первой попыткой проследить характер этого соотношения на материале творчества выдающего казахского писателя и ученого С.Муканова и посвящено использованию фольклорных традиций и образов в его творчестве.

В I главе уточняются и устанавливаются закономерности взаимодействия фольклора и литературы, определяются способы и приемы использования в поэзии С.Муканова сюжетов и жанров устного народного творчества.

II глава содержит описание фольклорных образов, используемых писателем, и анализ характера интерпретации этих образов в его поэтических произведениях.

В III главе оценивается мастерство писателя в использовании принципов, художественных методов и приемов устного народного творчества, их влияние на поэтику его произведений и роль в создании индивидуального авторского стиля.

RESUME

Baitanasova Karlygash Medetovna Theme: Folklore traditions in Sabit Mukanov's works

Profession -10.01.02 - Kazakh Literature

Rising the significance of Modern Literature as a source of spiritual revival and moral perfection of the nation demands the re-comprehension of many Literature Study's problems, the new elucidation of a number of traditional questions in Kazakh Literature.

One of the questions, to which modern scientists "devote much attention, is the question about the correlation of Folklore and Literature.

The present dissertation research is the first attempt to retrace the character of this correlation on the works material of the outstanding Kazakh writer and scientist S.Mukanov. It is devoted to the application of Folklore traditions and images in his works.

In the first chapter the investigator specifies and establishes the appropriateness of Folklore and Literature interaction, determines the methods and devices application of the plots and genres of Folklore in S.Mukanov's poetry.

The second chapter contains the description of Folklore images used by the writer and the analysis of character of those images interpretation in his works.

In the third chapter the investigator appraises the writer's skill at using Folklore principles, artistic methods and devices, their influence on the poetics of his works and the role in the creation of the individual author's style.