автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Фразеологические единицы худжандского говора

Текст диссертации на тему "Фразеологические единицы худжандского говора"

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН ХУДЖАНДСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АКАДЕМИКА Б.ГАФУРОВА КАФЕДРА ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА

104.2 0 0.5 0 5498

На правах рукописи ОСИМОВА БАШОРАТ АХМАДОВНА

ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ ХУДЖАНДСКОГО ГОВОРА

Специальность: 10.02.22. -Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки, аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук, профессор Джураев Гаффор

Худжанд - 2004

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЧУМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН

ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ ХУЧ(АНД

БА НОМИ АКАДЕМИК Б. ГАФУРОВ Кафедраи забони тоники

ОСИМОВА БАШОРАТ А^МАДОВНА

ВОХИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ЛА^ЧАИ ХУЦАНД

Ихтисос 10.02.22 - Забони халкхои кишвархои хоричии Аврупо, Осиё,

Африко, мардуми бумии Амрико ва Австраилиё

Рисолаи номзади барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филологи

Рохбари илми: доктори илмхои филологи,

профессор Чураев F.

Хучанд - 2004

Мундарича

Му^аддима ............................................................................................3

Боби якум. Таркиби вохидхои фразеологии лахчаи Хучанд...........20

§1. Мак;оми фразеология дар системаи лахча ........................................20

§2. К^абатхои асосии ВФ-и лахчаи Хучанд..............................................22

§3. Вохидхои фразеологии умумихалк;й..................................................25

§4. Вохидхои фразеологии хоси лахча.....................................................29

§5. Гуруххои маъноии вохидхои фразеологй..........................................35

5.1 Рехтахои фразеологй..........................................................................36

5.2 Омехтахои фразеологй.......................................................................38

5.3 Пайвастахои фразеологй...................................................................42

5.4 Ифодахои фразеологй.......................................................................44

§6. Захираи ВФ аз чихати пайдоиш.........................................................52

(

Боби дуюм. Хусусиятхои маъноию бадеии вохидхои фразеологй дар

лахчаи Хучанд ..................................................................................58

§1. Ч,узъхои вохидхои фразеологй .......................................................:.. 58

§2. Хелхои маъной дар вохидхои фразеологй.....................................63

§3. Аломатхои муттахидкунандаи маънохои фразеологй.....................64

§4.Маъной категориявй ва вазифахои нахвии таъбироти фразеологй . 67

§5. Маъной баходихандагии фразеологизмхо........................................71

§6. Хосиятхои маъноии чузъхои фразеологизмхо..................................73

§7. Маркази маъноии фразеологизмхо....................................................75

§8. Хусусиятхои маъноии вохидхои фразеологй.................................... 78

8.1 Вохидхои фразеологии якмаъно...................................................... 78

8.2 Вохидхои фразеологии сермаъно.....................................................80

8.3 Вохидхои фразеологии омонимй............................................84

8.4 Вохидхои фразеологии синонимй.....................................................87

8.5 Вохидхои фразеологии антонимй.....................................................91

8.6 Мувозанокии вохидхои фразеологй............................................... 95

§9. Санъати сухан дар вохдцхри фразеологи................................ 100

9.1 Сачъ................................................................................................ 101

9.2 Тавсиф.............................................................................................104

9.3 Ташбех.....................................,...................................................... 107

9.4Истиора.......................................................................................... 108

9.5 Ташхис............................................................................................ 110

9.6Муболига........................................................................................ 111

9.7 Тазод............................................................................................... 112

Боби сеюм. Сохтори вохдцх,ои фразеологии лахдаи Хучанд.......115

§1. Хелхои вохддхои фразеологи аз чи^ати сохтор.............................115

§2. Таркибх,ои фразеологи....................................................................116

§3. Иборахои фразеологй......................................................................119

§4. Чумлахои фразеологй......................................................................129

§5. Чумлахои соддаи фразеологй......................................................... 131

§6. ^умлахои мураккаби фразеологй...................................................134

§7. Чумла^ои мураккаби тобеъ ............................................................137

§8. Чумла^ои сертаркиб........................................................................138

Хулоса..............................................................................................143

Фехристи адабиёт............................................................................147

МУКАДЦИМА

Дар системам забои баъди овозу калима таркибу иборадо мацоми хоса доранд. Таркибу ибора ва чумладои рехта, ки бо номи умумии вох,идх,ои фразеологй (ВФ) зикр мешаванд, монанди таркиби лугавй ва сохти грамматики кадима бошанд хдм, асосан баъди солкой 50-60-уми асри гузашта мавриди омузиш карор гирифтаанд.

Забони точикй аз хдр цихдт яке аз забонх,ои гановатманди дунё х,исоб меёбад, ки он сарват аз таркиби лугавй, захираи фразеологй, коидаю к;онунх,ои грамматикй, инчунин роду усулх,ои баёни фикр иборат буда, дар осори суханварони пешина ва муосир, аз як тараф, дар забони зиндаи гуфтугуй ва шеваю лахдах,о, аз тарафи дигар, мах,фуз дошта мешаванд ва истифода мегарданд.

Устод Айнй навишта буд: "Хазинаи забони халк; хднуз дарбаста ва дастнорасида истодааст. Аввалин вазифаи ташкилотдо ва шахсх,ое, ки дар ин сода кор мекунанд, дари ин хазинаро кушодан, лугатх,ои зиндаи бар-ч;астаро аз он ч,о гирифта ба як тадк;ик;оти илмй ондоро чоп намудан ва ба ин восита забонро, чунон ки тараккиёти имруза талаб мекунад, васеъ намудан аст". Ин гуфтаи устод Айнй дар солх,ои Х,окимияти Шуравй, ки забони точикй ма^оми давлатй надошт, иброз шудааст. Х,оло ки забони точикй чун забони давлатй дар хдмаи самтх,ои хочагии халк;и Ч^умх,урии Точикистон амал мекунад ва х,исси миллии мардуми точ,ик боло рафта истодааст, ахдмияти гуфтаи устод бештар эх,сос мешавад. Дар давоми бештар аз ним аср дар бобати тахюти забони точикй, чи аз руйи ёдгорих,ои хаттй ва чи забони зиндаи шеваю лахдах,о, хеле корх,о анчом ёфтаанд. Аз чумла дар тадк;ик,и фразеология хдм комёбих,ои зиёде ба даст омадаанд.

Солдои 50-уми асри гузашта масъалаи фразеология дар забонши-носии шуравй, гуфтан мумкин аст, масъалаи ракдми як гардида буд. Баъди ба нашр расидани мак;олах,ои академик В.В.Виноградов масъалаи мазкур на факдт дар забоншиносии рус, балки дар забоншиносии мил-

латх,ои дигар низ мавриди баррасии ^амачониба к;арор гирифт, сад^о ма^ола ва асардои калон^ачм ба вучуд омаданд; дойр ба назария, таркиб ва аломатх,ои фразеология ба^сдои доманадор сурат гирифтанд. Дар ша^рх,ову марказхои илмии гуногуни Итти^оди Шуравй пай дар х,ам конфаронсу симпозиумх,о дойр гардида, мактабхое пайдо шуданд, ки дар бобати хосиятх,ои фразеология ихтилофи назар доштанд. Чунончи, мутахассиси фразеология хдндушинос О.Г.Улсиферов дар бобати муайян кардани хдчм ва сархдди вохдцх,ои фразеологй, аломатх,ои фарккунандаи онх,о аз калима ва ибора^ои озод, таснифоти маъноии вох,идх,ои фразеологй, ба калима табдил ёфтани ибора, инчунин масъалаи ба кдтори фразеологизм дохил намудани зарбулмасалу мак;ол ва афоризмх,о б о олимон В.В.Виноградов, А.И.Смирнитский, С.И.Ожегов, И.Е.Аничков, А.Л.Булаховский, А.А.Реформатский, В.А.Ларин, А.И.Ефимов ва дигарон бах,с кардааст (134 с. 99-115).

Табиист, ки ин "туфон"-и фразеологияшиносй ба забоншиносии точик х,ам бетаъсир намонд. Кдйдхои аввалин оид ба тадк,ик;и фразе-ологияи забони точикй дар хдмон солх,ои 50-ум пайдо шуданд.

Яке аз аввалин олимони точик, ки ба масъалаи фразеология тавач-чух,и махсус зох,ир кардааст, устод Н.А.Маъсумй мебошад. Вай дар рисо-лаи номзадии худ "Забон ва услуби повести "Марги судхур"-и С.Айнй", ки соли 1954 дифоъ гардида, соли 1959 бо номи "Очеркх,о оид ба инкишофи забони адабии х,озираи точик" китоби алохддае шуда буд, дар бораи иборах,ои фразеологй (идиома^о)-и повести "Марги судхур", хо-сиятх,ои услубй ва корбурди бамавкеи онх,о маълумоти кофй меди^ад (72).

Баъдтар мак;ола ва асарх,ои илмии зиёде ба миён омадаанд, ки онхоро ба се гурух чудо кардан мумкин аст: гурухд аввал мак;олах,о, гурух,и дуюм рисолах,о ва гурухд сеюм фархднщои фразеологй мебошанд.

Мак;ола^о боз ба ду зергурух, чудо мешаванд: мак;олахое, ки дар бораи фразеология ва хусусиятх,ои он ба таври умумй бах,с мекунанд ва

маколахое, ки чузъе аз корхои тадкикотй буда, ба тахкики забони асархои бадей ва таърихй бахшида шудаанд.

Ба маколахои гурухи аввал навиштахои Р.Гаффоров "Иборахои фразеологй дар забони точикй" (26), "Хусусиятхои мухими иборахои фразеологй" (27), "Таъбироти халкй дар забон" (29), А.Турсунов "Иборахои устувор дар лахчди Ленинобод"(130), Б.Махсумова «Иборахои фразеологй бо калимаи "даст"» (64), С.Сабзаев "Дар бораи як вазифаи синтаксисии иборахои фразеологй"(113), М.Фозилов "Мухтасар дар бораи тачрибаи тартиб додани лугати фразеологии забони точикй" (143), сарсухан ба китоби "Фарханги иборахои рехтаи забони хозираи точик" (140), РДураев "Пешгуфтор" (сарсухан ба китоби Р.Абдуллозода "Иборахои халкй") (163) ва чанде дигаронро номбар кардан мумкин аст.

Мак;олахои гурухи дуюм микдоран зиёданд, ки баъдтар ба таркиби асархои тадкикотии муаллифонашон дохил шудаанд (54, 55, 152, 177, 153, 152, 162).

К^исме аз мак,олахои гурухи дуюм хусусияти мукоисавй дошта, ба умумият ва хусусияти ВФ-и забонхои точикию узбекй, точикию англисй бахшида шудаанд. Инхо маколахои Х,.Турсунова "Оид ба параллелияхо дар фразеология ва зарбулмасалхои точикию узбекй", (дар асоси "К^ул-лар" - 'Туломон"-и С.Айнй) (132), "Омонимхои фразеологии точикй ва мукоисаи онх,о бо омонимхои фразеологии узбекй" (130а), "Инъикоси во-кеахои ИЧ.ТИМОЙ - таърихй дар фразеологизм^ои романи "Руломон"-и С.Айнй" (131), Э.Бобоев "Баъзе хусусиятхои маъноии иборахои ташбехии образнок дар забонхои ^озираи англисй ва точикй"(15), "Маънох,ои бахо-дихии иборахои ташбехии образнок дар забонхои англисй ва точикй"(16), "Назаре ба таърихи инкишофи таълимоти ВФ"(14) мебошанд.

Асархои тадкикотии ба мавзуи ВФ бахшидашуда хам ба ду гурух чудо мешаванд. Гурухи аввал корхое, ки ба тадкики фразеологизмхои забони адабй ва фолклор бахшида шудаанд. Инхо рисолахои забонши-носон С.В.Хушенова "Вохидхои фразеологии изофии забони точи-

кй"(153), Р.Эгамбердиев "Накдш бадеию услубии фразеологизму дар "Бадоеул-вак;оеъ"-и З.Восифй" (178), Х,.^алилов "Хусусият^ои сохторию маъной ва вазифахои синтаксисии ВФ дар забони адабии хозираи точик" (34), Х^.Турсунова "Тадкики мукоисавии фразеологизмхои параллелия дар забонхои точикй ва узбекй" (133), Х,.Мачидов "Фразеологияи забони хозираи точик" (71), Р.Саидов "Вохидхои фразеологй дар назми халкй" (117, 118) ва дигархо мебошанд. Дар мак;ола^ои зикршуда вохидхои фразеологии умумихалкй ва асархои бадеию публисистй мавриди омузиш к;арор гирифтаанд.

Аз чумла, дар монографияи С.В.Хушенова як чузъи серистеъмоли вохидхои фразеологй - иборахои изофии фразеологй тадкик карда шудааст. Муаллиф дар асар, чи тавре ки кайд кардааст, ба омузиши иборахои озоди изофй, иборахои фразеологии изофй, калимахои мураккаб диктат додааст. У ВФ-и изофиро сермахсултарин навъи фразеологизмхо х,исобида, раванди нави пайдошавии ВФ-ро кайд мекунад ва иборахои рузи меунат, %амро%и сунъии Замш, киштии фалакпаймо, фазой коинотро мисол меорад.

Бояд гуфт, ки ин чо як рохи хосаи пайдоиши ВФ мавчуд аст, ки аз иборахои фразеологии халкй фарк мекунад. Ин иборах,о хусусияти исти-лохй дошта, асосан бо маъной аслй меоянд. Муаллиф дар ин асар фарки ВФ-ро аз калимахои мураккаб ва иборахои синтаксисй нишон медихад.

Райр аз ин, иборахои изофии дорой хусусияти истилохй мавриди мулох,изаронии махсус карор гирифтаанд, ки во баста ба сохахои илму фан мебошанд. Мисолхо аз сохахои кимё (ангидрати карбонат), физика {кори беруна, кори дохилй), ик,тисодиёт {саноати сабук, саноати вазнин, ме^нати фикрй), риёзиёт (адади том, адади касрй, касри дуруст), геология {цинси магматикй, цинси ку^и), забоншиносй (овози %амсадо) оварда мешавад. Кдйд мекунад, ки дар вохидхои фразеологй одатан чузъи аввал исм ва чузъи дуюм сифат мебошад. Дар давоми рисола сохтор ва таркиби иборахо, вазифаи грамматикии онхо, навъхои ВФ баррасй гаштаанд.

Мутаассифона, дар рисола хусусиятх,ои маъноии ВФ, чихдтх,ои сер-маъной, синонимй ва антонимии онх,о кайд нашудааст. Гурух,бандии ВФ х,ам монанди таснифоти мукдрраршуда нест (153).

Асари тад^ик;отии пурра ба фразеологияи асари бадей бахшидашуда рисолаи номзадии Р.Эгамбердиев "Накдш фразеологизмх,о дар "Бадоеул-вакоеъ"-и Зайниддин Восифй" (178) аст. ВФ-и асар аз чихдт^ои маъно, услуб, хусусият^ои бадей ва аз тарафи муаллиф эчодкорона истифода шудани онх,о мавриди омузиш карор гирифтаанд. Фразеологизмх,ои асар ба номй ва феълй чудо карда шудаанд. Аз чихдти хусусиятдои услубй бошад, ВФ-ро ба хелх,ои синонимй, нейтрали ва муассир (бадей) чудо намуда тахдик; мекунад. Хусусият^ои бадеии ВФ-ро дар заминаи мачоз, ташбех,, тачнис ва амсоли инх,о нишон медихдд.

Рисолаи Х,.Ч,алилов "Хусусиятх,ои сохторию семантикй ва вазифа^ои синтаксисии ВФ дар забони адабии ^озираи точик" ном дорад (34). Муаллиф ВФ-ро аз чи^ати сохтору маъно ба гуруадои рехтадо, омехта^о, вобастах,о ва ифодах,о чудо намуда, вазифаи онх,оро дар чумла як-як дида мебарояд.

Асари дигари пурра ба тахди^и фразеологизмх,о бахшидашуда ба кдлами Х,.Турсунова тааллук; дорад, ки "Тадащи му^оисавии фразеоло-гизм^ои параллелй дар забон^ои точикй ва узбекй" (дар асоси асари С.Айнй "Гуломон" -"К^уллар") ном дорад (133). Ин муаллиф ВФ-и точикй ва шакли узбекии онро дар асоси як асар тахдик менамояд.

Муаллиф фразеологизмхоро ба гурухдои маъной чудо карда, хусусиятхри хоси забони романи устодро дар корбасти фразеологизмх,о нишон медихдд. Фразеологизмх,ои асар ба гурухдои ичтимой-таърихй, фолклорй, касбй-сохавй, шевагй, агротикй, бадей чудо карда шудаанд. Ин рисола як тадк;ик;оти арзишманд дар содаи фразеология аст.

Дастури таълимии Х,.Мачидов, ки махсули чустучух,ои бисёрсолаи уст, "Фразеологияи забони х,озираи точик" ном дорад (71). Дар ин асар, ки чун китоби дарсй оид ба фразеология хизмат мекунад, муаллиф

фразеологияро хамчун фанни мустацили таълимй ташрех, медихад. Китоб аз мавзуи бахси фразеология огоз гардида, тамоми чузъу томи мавзуъро дарбар мегирад. Мавзуи бахси фразеология, таърихи ташаккул, хелхо ва хусусиятхои он, худуд, мазмун, шаклхои грамматики, таснифот (идиомахо, фразеологизмхо), сохтор (таркибхо, иборахо, чумлахо), хусусиятхои маъной (сермаъной, омонимия, синонимия, вариантнокй, антонимия), манбаъхои пайдоиш (фразеологизми умумиэронй, аслй, ик;тибосй), услубиёт (обуранг, ифоданокй, вулгаризмхо, эвфемизмхо, архаизмхо, неологизмхо), к;абатхо (умумиистеъмолй, китобй, илмй, гуфтугуй, шевагй, агротикй) ьдисматхои асари мазкур махсуб мешаванд.

Рисолаи пурарзиши дигари профессор Х,.Мачидов "Системаи фразеологии забони адабии хозираи точик" (55) аст, ки муаллиф вохидхои фразеологии забони точикиро хамчун як к;исмати хеле мухими забони точикй ба маърази таджик; гирифта, хусусиятхояшро ошкор мекунад. Дар аввали асар вохидхои фразеологй хамчун системаи томи забонй аз ходисахои дигари забонй фарк; мекунад ва аломатхои фарцкунандаву таркиби онро муайян менамояд.

Чи тавре ки мухаадик; к,айд мекунад, донишмандони забон хусусиятхои идиоматики доштан, ягонагии маънову чузъхо ва устувории сохти онхоро муайян кардаанд. ВФ аломатхои зиёде доранд, ки аксар якеро асосй ва дигархоро иловагй мехисобанд. Аломати асосй табиат ва мохияти ВФ-ро муайян мекунад, ки он иборат аз таркиб, маъной ягона ва робитаи синтаксисист. Аломати дигар маъной ягонаи бутун доштан аст, ки аз чузъхо барнамеояд. Бисёр мухаккдкон вазифаи ВФ-ро дар номинативй будан ва баходихии он мебинанд. Ба аломатхои дигари ВФ образнокй, эхсосй будан, муассирй, тарчума нашудан ва амсоли инхоро нишон медиханд.

Аломатхои категориявии ВФ дар мансуб будани онхо ба ин ё он хиссаи нутк; зохир мешавад. Дар давоми рисола чумла ва иборахои фразеологй бо тафсири хусусиятхояшон зикр мешаванд.

Рисолаи махсусе, ки ба тахдики чидати ифоданокии вох,идх,ои фразеологии забони точикй бахшида шудааст, рисолаи Ч^ураев Н. "Водиддои фразеологй дамчун воситаи ифоданоки забони точикй" аст. Муаллиф накдш воситах,ои тасвири бадеии фразеологизмдо ва умуман Чих,атх,ои мухталифи диссй - муассирии вох,идх,ои фразеологии забони точикиро аз руи маводи осори адибони муосир ба тахдив; гирифтааст (35).

Асари калощачми дигар рисолаи профессор Р.Саидов аст, ки "Фразеологияи назми халк;ии точикй" (117, 118) ном дорад. Мухдкдик, дар ин асар ВФ хдмосаи "Гуругли"-ро мавриди омузиш карор додааст. ВФ асари хал^иро ба фразеологизмх,ои изофй, пешояндй, копулятивй, феълй чудо намуда тахдик кардааст.

Хусусиятдои бадей ва вазифах,ои услубии вохддх,ои фразеологй дар монографиями Р.Гаффоров "Забон ва услуби Рах,им Чдлил"(28), Б.Камолиддинов "Забон ва услуби Х,аким Карим"(45), Х.Х,усейнов "Забон ва услуби повести "Одина"-и устод С.Айнй"(160), А.Абдуцодиров "Забон ва услуби назми Мирзо Турсунзода"(1, 2), Сайфуллоев А., «Романи устод С.Айнй,"Дохунда"» (120) ва чанде дигар низ мавриди баррасй кдрор гирифтааст.

Бояд гуфт, ки, назар ба гуфти Р.Саидов, аввалин таснифот аз руи маъно ва хосиятх,ои лугавии ВФ дар забони точикй ба кдлами Р.Еаф-форов тааллук; дорад. У бори нахустин масъалаи ба фразеология дохил кардани зарбулмасалхо, формулахои устувору рехтаи нутдро дар забони точикй ба миён гузоштааст (26, 27, 28).