автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.22
диссертация на тему: Глагольная лексика в "Маснавии маънави" Джалолуддина Руми"

Текст диссертации на тему "Глагольная лексика в "Маснавии маънави" Джалолуддина Руми""

и ' ОН- о

454

Министерство образования Ресг^блики Таджикистан Худжандский ГосударственнытУниверситет имени

академика Б.Гафурова

На правах рукописи

УСМОНОВ РУСТАМ АХМАДЖОНОВИЧ

ГЛАГОЛЬНАЯ ЛЕКСИКА В «МАСНАВИИ МАЪНАВИ» ДЖАЛОЛУДДИНА РУМИ

Специальность: 10.02.22 - Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки и аборигенов Америки и Австралии (таджикский язык)

Диссертация

на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: член-корреспондент АН Республики Таджикистан, доктор филологических наук, Д.С.Саймиддинов

ХУДЖАНД - 2003

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ Ч.УМХ.УРИИ ТОЧ.ИКИСТОН ДОНИШГОХ.И ДАВЛАТИИ ХУЧ.АНД БА НОМИ АКАД. Б. ИАФУРОВ

Ба х>айси дастнавис

УСМОНОВ РУСТАМ АХ.МАДЧОНОВИЧ

ЛЕКСИКАИ ФЕЪЛ ДАР «МАСНАВИИ МАЪНАВИ» - И ЧАЛОЛУДДИНИ РУМЙ

Ихтисос: 10.02.22 - Забон^ои халвой кишвар^ои хори^и Аврупо, Осиё, Афрщо ва мардуми бумии Амрико ва Австралиё

(забони то^икй)

Рисола барои дарёфти унвони номзади илм^ои филологи

Ро^бари илмй: Узви вобастаи АИ Ч,умх>урии То^икистон доктори илм^ои филологи, Д.С.Саймиддинов

ХУЧДНД-2003

Мундарича

Муцаддима 3

Боби 1.Феъл^ои содца 18

1. Феъл^ои содца аз нигох;и маъно 18

1.1 Феъл^ои соддаи бунёдй 18

1.1.1 Феъл^ои ^аракат 19

1.1.2 Феъл^ои амал 29

1.1.3 Феъл^ои ^аракату амал 39

1.1.4 Феълх>ои ифодакунандаи муносибат 43

1.1.5 Феъл^ои ^олат 45

1.1.6 Феъл^ои марбут ба гуфтор ва садовой гуногун 50

1.1.7 Феъл^ои марбут ба з^олатхои рух^й 52

1.1.8 Феъл^ои марбут ба дарку э^сос 52

1.1.9 Феъл^ои марбут ба амалу х;олатхои гуногун 53

1.2 Феъл>;ои содца бо пешванд^ои таърихй 55 Боби II. Феълх;ои сохта 71

2.1 Ташаккули афъоли сохта тавассути пешванд^о 71

2.1.1 Пешванди бар- 73

2.1.2 Пешванди дар- 83

2.1.3 Пешванди боз- 92

2.1.4 Пешванди во- 95

2.1.5 Пешванди фуруд-/фуру- 99

2.2 Ташаккули афъоли сохта бо пасващщ) 100

2.2.1 Шаклх^ои номй 101

2.2.2 Пасванди феълсози -идан 104 Боби III. Феъл^ои таркибии номй 111

3.1 Феълх;ои таркибии номй бо феъли ёвари кардан 116

3.2 Феъл^ои таркибии номй бо феъли ёвари шудан 134

3.3 Феъл^ои таркибии номй бо феъли ёвари задан 146

3.4 Феълх;ои таркибии номй бо феъли ёвари доштан 152

3.5 Феъл^ои таркибии номй бо феъли ёвари ёфтан 158

3.6 Феълх^ои таркибии номй бо феъли ёвари бурдан 160

3.7 Феълх;ои таркибии номй бо феъли ёвари овардан 163

3.8 Феълх;ои таркибии номй бо феъли ёвари додан 166

3.9 Феълх;ои таркибии номй бо феъли ёвари гардидан/гаштан 168

3.10 Феъл^ои ёвари гайрифаъол 170 Хулоса 180 Фех;ристи манобеъ ва осор 185

МУКДДДИМА

Маълум аст, ки феълх>о дар радифи ^иссах;ои нутк;и дигар аз чумлаи мух^имтарин аносири ташаккули чумла rçapop дошта, бидуни шинохти мушаххаси вижагих,ои он наметавон масоили мутааддиди марбут ба нах>вро халшуда х^исобид. Дар ин замина ёдовар шудани як к;айди мух,ак;к;ик;и барчастаи таърихи забони форси Парвиз Нотили Хонларй айни маврид аст: «... бисёре аз матолиби марбут ба нах>в, яъне сохтмони чУмла ДаР форси вобаста ба он (феъл - Р.У.) аст ва то сохтмони феъл дуруст шинохта нашавад, наметавон бах,си дак;ик;у комиле дар бораи чумла ба амал овард» (114,3).

Мах>з х>амин вижагии феъл сабаб шудааст, ки гурух,и калони пажух^ишгарони ватаниву хоричй дойр ба па\пух,ои мухталифи ин силсилаи вожах>о тадк;ик;оти зиёдеро ба анчом расонидаанд (2, 15-40; 3; 4; 5, 24-43; 12, 87-98; 24,139-146; 25; 39,23-29; 42; 49; 60,95-102; 56; 68,22-27; 69,21-26; 77,155174; 80,190-199; 89,24-36; 91; 92,149-172; 97; 102,441-444; 108,51-56; 120,30-34; 122,35-44; 131,275-281; 133,80-142). Вале таъкид бонд кард, ки бахши зиёди пажух^ишоти тазаккурёфта ба масоили категориями феъл, амсоли намуд, замон, шахе, шумора, cHFa, тарз ва монанди инх>о бахшида шудаанд. Кулли тадк;ик;отх>ои ёдрасшударо аз руи он ки дар онх>о умуман масоили феъл и забони точикй барраей гардидаанд ё ин масъала дар чараёни тах^пили вижагих>ои забони осори алохдда, ё ки мух>овараи манотик;и муайян мавриди пажух>иш к;арор гирифтааст, метавон ба тарной зайл гурух>бандй намуд:

1. Дар як силсила асару мак;ола^о маълумоти мук;аддамотй рочеъ ба ташаккули асосх>ои феъл, зух;ури . шаклх;ои замонии онх,о, нишонах>ои сигавй, тарик;и пайдо гардидани шакл^ои шух,удй ё накопи, бевосита ё бавосита, василах>ои шаклгирии масдарх^о, бунёди гунах>ои тасрифй ва гайритасрифии феъл\ои забони адабии х>озираи точик ва монанди инх,о зикр гардидаанд (32,223-316; 39,23-29; 21,172-263; 77,155-174; 81 ; 118,41 -63).

Мавриди тазаккур аст, ки х;ам дар тадк;ик;отх;ои ба феъли забони адабии то^ик (68; 69; 81; 97; 99,67-72; 118,51-58), х>ам дар пажу^иш^ои ба забони осори шоиру нависандагони алох^ида бахшидашуда (45,98-188; 56, 192-216; 65,27-36; 98,56-90; 106,79-126; 108,51-56; 131,275-281) бештар хусусиятх>ои грамматикй ва калимасозии феълх>о мавриди тах,к;ик; к;арор гирифта, танх>о 40-40 аз хусуси баъзе чи^атх;ои лугавии ин гурух>и калима^о ишора рафтааст. Агар тах>к;и^оти М. Давлатова истисно гардад, то охири солкой 90-уми асри XX дойр ба хусусиятх>ои лугавию калимасозии феъл^ои асари муайян тадк;ик;оти алох>ида сурат нагирифтааст. Дуруст аст, ки то давраи номбурда дар ма^ола^ои алохдца ё тадк;ик;оти ба хусусиятхри лугавй ё умуман забонии асари шоиру нависандагон бахшидашуда ^ангоми баррасии хусусият^ои лугавии калимах>о дар к;атори гурух>и дигари калимах^о дар бораи чилох>ои маъной ва хусусиятх;ои калимасозии феълх;о низ андешах>ои ^олиби диктат баён шудаанд. Азбаски сухан аз тадк;ик;оти мух>ак;к;ик; М. Давлатова ofo3 гардид, добили к;айд аст, ки дар пажух.ишоти ро^еъ ба х»ар гуна забон, аз чумла то^икй, характернок будани сермаъноии калимах,о, аз матн муайян шудани тобишх^ои маъноии онх>о, фаромуш гардидани маънохри пешин ва ба маънох>ои нав сох>иб гардиданашон хусусияти намоёни «Зайн-ул-ахбор» ба шумор рафтани сермаъноии феълх^о изгори назар шудааст. Х,амчунин муаллиф дойр ба усулх^ои бунёди феълх>ои нави сохтаву таркибии асари номбурда андеша намуда, аз чумлаи пешвандх;ои сермах;сули феълсози «Зайн-ул-ахбор» х^исоб шудани бар-, дар-(андар-), боз-, фуру(д)-ро таъкид мекунад (24,139146; 25,13). К,айд карда мешавад, ки гурух^е аз феълх>о пас аз цабули пешвандх>о низ сермаъноии худро нигох, медоранд (25,14). Бояд гуфт, ки андешах;ои му^аадик; оид ба рох^и бунёди феълхри таркибии номии «Зайн-ул-ахбор», чузъи номии х;иссаи зиёди чунин феълх>оро ташкил додани вожатой арабй, дар давра^ои минбаъда аз истифода мондани он^о, аз лих>ози маъно аз забони х;озира тафовут доштани гуру^е аз чунин калима^о низ чолиби дик;к;атанд (25,15-22). Дар чанде мак;олаву асарх>ои мух>ак;к;ик; Д.Саймиддинов ро^еъ ба сохтори феълх^ои форсии миёна, тафовути миёни

системам феъл дар ду давраи рушди забон: а\ци бостон ва миёна, падид омадани феъл^ои содцаи форсии миёна аз афъоли пешвандцори форсии бостон изгори назар шудааст. Муаллифи номбурда аз хусуси аксари кулли лугати форсии миёнаро ташкил додани феъл^ои содца андеша^ои чолиб баён намуда, чунин феълх^оро аз ли^ози маъно ба гурухдои мухталиф: феълх;ои ^аракат, амал, ^олат ва монанди ин^о ЧУДО кардааст. Х,амчунин андешарони^ои мух>ак;к;ик;и зикргардида дойр ба ташаккули феъл^ои сохта, нак;ши барчастаи пешванд^ои феълсози abar, ul, fráz, frod, andar, abaz, be, oh, ham дар бунёди афъоли сохта, рох>у васила^ои пайдоиши феъл^ои таркибии номй дорой а^амияти хоссаанд. Дар чараёни муло^изаронй муаллиф аз хусуси маънои мустак;или феъл^ое ёдовар шудааст, ки минбаъд аз доираи афъоли мустак;илмаъно хорич гардида, ба к;атори феълх>ои ёвар дохил гардидаанд. Аз чумла, к;айдх;ои мавсуф дар бораи мавчудияти ду феъли ^амшакли кардан басо дик;к;атчалбкунандаанд (91,3; 92,26-32; 93,149-170).

Мух,ак;к;ик; А.Х,асанов низ дар бархе мак;ола^ои ба та^аввулу табаддули феъл^о бахшидааш оид ба тобиш^ои зиёди маъной пайдо кардани феъли шудан дар осори классикон ибрози ак;ида мекунад ва таъкид' менамояд, ки «гузариши ин унсури классикй ба к;атори феъл^ои ёвар аз охир^ои давраи миёнаи инкишофи забого>ои эронй 0F03 гардида, баъдтар дар баъзе забон^ои эронй, аз чумла точикй, вазифаи грамматикй табиати лексикии калимаи мазкурро хурда, феъли номбурда тан^о функсияи ёвариро ба у\ца гирифтааст» (120,30). Х,амин муаллиф дар мавриди дигар аз хусуси вусъат ёфтани доираи маъноии феъли шудан ишора карда, овардааст, ки дар осори манзуму мансури аср^ои IX-X то ибтидои к;арни XX ин феъл ба беш аз 15-20 маъно мустаъмал гардидааст (120,31). Андешах,ои муаллиф дар бораи бо яке аз маъно^ояш хусусияти муродифй пайдо кардани вожаи шудан бо феълх>ои дигар, чун яке аз Чузъ^ои калима^ои мураккаб истифода гардидани он добили цайданд.

Дар мак;олаи дигари храмин муаллиф сухан рочеъ ба корбурди феъли шудан дар «Шо^нома»-и Фирдавсй рафта, аз чониби ин паямбари сухани

порсии дарй басо мавридшиносона истифода гардидани вожаи мазкур таъкид гардидааст. Хулосаи мух>ак;к;ик;и номбурда роцеъ ба вижаги^ои истифодаи феъли шудан дар «Шох;нома»-и Фирдавсй ин аст, ки дар х>амосаи номбурда феъли зикршуда «зиёда аз бист тобипдои маъной пайдо кардааст» (122,39).

К,обили ёдоварист, ки дар чанд соли охир мух>ак;к;ик;они то^ик таваччУ*>и хешро на тан^о ба хусусият^ои лугавии феъли осори ало^ида равона сохтаанд, балки дар чараёни андешаронй ч°-Ч° аз хусуси сарнавишти феъл^ои алох^ида, сайри таърихии он^о, мансубияти забониашон ишорах>ои чолиби диктат баён доштаанд. Дар ин замина ёдовар шудан аз чанд тадк;ик;оти ба феъл бахшидашуда басо бамаврид аст. Б.Алиев хасоиси афъоли «Гаршосбнома»-и Асадии Тусиро мавриди пажу^иш к;арор дода, овардааст: «Лугати феълх>ои содда дар «Гаршосбнома»» аслан лугати маъмул ва меъёрии замони нависанда буда, дар тафовут аз шоирон ва адибони давраи аввал, ки намунах>ои ашъори эшон дар корбурди феълх^ои нодир ва ё кух;ани забони то^икй аз чониби х>амин муаллиф дар «Лугати фуре» гирдоварй ва тавзе^, шудааст, бештар мавриди истифода к;арор гирифтааст. Асадй дар истифодаи феълхри содда аз х>амон ча^орчубаи меъёрии давраи худ ончунон берун нарафтааст, вале... у дар ин кор мах>орати тамом нишон додааст» (4,22). Дар тадк;ик;оти дигараш низ Б.Алиев вижагщои лугавии «Гаршосбнома»-и Асадии Тусиро мавриди пажу^иш к;арор дода, таваччух>и бештарашро ба хусусиятх>ои лугавии афъоли содда, корбурди феъл^ои номаъмул, рох,у усул^ои пайдоиши шаклх,ои мухталифи айни як феъл, муайян сохтани тагйироти микдориву сифатии пешвандх^ои феълсоз х>ангоми замима гардиданаш бо феълх>ои соддаи гуногуни бунёдй, таснифоти феълх;ои таркибии номй, ошкор кардани рохдои ташаккули он^о, нишон додани усул^ои муродифшавии афъоли соддаву таркибии номй равона сохтааст. Дар Чараёни пажу^иш у хоси шева^ои Хуросону Мовароунна^р будани гурух^е аз феълх>о, мисли rûsïdan, saxödan//saxävldan, mûlïdan (3,4-7) ва монанди инх>оро муайян сохта, баробари ин дар даврах,ои минбаъдаи инкишофи

забони форсй-точикй камистеъмол ё аз истифода хорич гардидани чунин вожах>оро махсус таъкид намудааст (3,4).

Бояд таъкид кард, ки дар натичаи тах>лили хусусият^ои корбурди феълх^ои «Гаршосбнома» му^ак;к;ик;и номбурда вижагих^ои дигари ин гуру^и вожах;оро ошкор сохтааст: идома аз забони форсии миёна набудани дастае аз феъл^о ва дар давраи мавчудияти забони форсии дарй пайдо шудани онх>о, ба чанд мувоза истифода гардидани баъзе феълх;о, мансуб ба забонх^ои дигари эронй будани бархе аз афъол, дар баъзе гуицдои точикй боцй мондани як цисми феълх^о, корбурди афъоли дубатфа ва монанди онх>о (3,5-9). Дар бахшхри минбаъда мавсуф дар бораи феъл^ои таърихан сохта, шаклхри номии он^о, афъоли сохтаву таркибии номй изгори ак;ида менамояд. Мавриди таъкид аст, ки мух>ак;к;ик; барои равшантар нишон додани вижагии асари номбурдаи Асадии Туей онро бо баъзе осори дигари ин давра мук;оиса кардааст. Дар иртибот ба ин масъала бояд ёдовар шуд, ки Б.Алиев ба андешаи инъикоси таъсири забони форсии миёна ба форсии дарй силсилаи калони феълх>ои «Гаршобснома», ба хусус феъл^ои таркибии номиро бо афъоли форсии миёна мук;оиса менамояд ва дар натича идомаи вусъатноки гурух^еро муайян месозад ва баръакс, дар заминаи шеваю лау^ои Хуросон пайдо гардидани дастаи дигарро собит мекунад. Аз чУмла> таъкид мегардад, ки бархе аз к;олабх1ои феълх^ои таркибии номй идомаи бевосита аз забони форсии миёна аст (3,16). Бояд к;айд кард, ки хусусиятх>ои лугавии феъл^ои осори классикон аз назари олимони хорича низ пин^он намондааст. Х,ануз чанд дах>сола к;абл Парвиз Нотили Хонларй тадк;ик;оти ало^идаашро ба сохтмони феъл бахшида, дар он баробари баррасии вазифах>ои дигари ин гурух>и вожах>о аз хусуси тобишх>ои маъноии онх>о низ ишора^ои чолиб баён кардааст (114,34-65).

Мух>ак;к1ик;и афгон Мух^аммад Х,усайни Ямин дойр ба хусусият^ои лугавии феъл^ои «Х,удуд-ул-олам»-и мач^улмуаллиф пажух^иш бурда (136; 137), рочеъ ба тобиш^ои зиёди маъноии афъоле, мисли афтидан, рафтан, гушодан. гирифтан. хестан, кашидан ва монанди инх>о изгори андеша мекунад ва сабаби ба маъонии мухталиф омадани чунин феълх^оро ба таври

зер шарх> медихдд: «... иллат он аст, ки чун асри «Х,удуд-ул-олам» асри инкишофу такомули забонамон будааст, аз ин ки калимах>ои мутародиф афзоиш наёфта буд ва аз чониби дигар калимах>ои арабй х>ануз дар ин забон ба сурати густурда ворид нашуда буд, то дар мавориди лозим аз онх;о истифода мегардид, бинобар он як феъл бо истеъмоли пешинах;ои мушаххас ва баъзан пешинах>ои муайян маънох;ои мухталиф гирифтааст» (137, 48).

Му^ак;к;ик;и эронй Масъуд К,осимй низ хусусиятх>ои лугавию калимасозии сарчашмах>ои даврони аввали инкишофи забони форсии дариро мавриди арзёбй к;арор дода, дар се боби рисола перомуни вижагихри осори ин давра андешаронй мекунад. Чунон ки худи мух>ак;к;ик; таъкид мекунад, пажу^иши у асосан дар заминаи истифодаи афъоли нодиру камистеъмол сурат гирифта, феълх>ои серистеъмол мавриди таваччу*>и чиДДй K¡apop нагирифтааст. Мух>ак;к;ик;и номбурда дар асоси маводи фаровони гирдовардааш хусусиятх>оеро нишон додааст, ки он^о тан^о хоси забони осори ин давра мах^суб шуда, дар даврони баъдии инкишофи забони форсй-точикй аз доираи истифода хорич гардиданд. Чунончи, аз чониби у таъкид мешавад, ки дар осори хаттии нахустаср^ои миёна феълх^ое истифода шудаанд, ки онхр ба забони сарчашмах»ои даврони минбаъда хос нестанд: ävldan>äbldan «ношидан», päsTdan «х>ифз кардан», plyusTdan «умед доштан»... (42,9).

Х,амин тавр, к;айдх,ои М.К,осимй дар бораи сабаби номаъмулии шаклх>ои феълй аз асоси замони х;озира, дучор омадани баъзе феълх^о танх>о дар як асари муайян, корбурди бархе пасвандхр аз чониби муаллифони алохдца, шакли махсуси феъли бавосита ва тах,ти таъсири гуипдои мухталиф пайдо гардидани он^о, дар баробари шаклх^ои адабй истифода шудани вариантх>ои шевагии феълх>о, истифодаи феълх>ои сугдиву портй дар осори давраи тазаккургардида ва Fañpa^o (42,8-25) добили таъкиданд.

Дар чанде аз пажу^ии^ хусусияти лугавии феълх>о дар баробари гурух^и дигари вожах;о мавриди баррасй к;арор гирифтааст. Аз чУмла>

мух>ак;к;ик; M.Махмудов теъдоди зиёди феъл^оро бо шарх>и маъонии гуногунашон аз гуиши эрониёни Бухоро зикр намуда, таъкид мекунад, ки «... дар гуишх;ои эрониёни Бухоро бисёр луготе вучуд дорад, ки дар соири гуипдои Бухоро ва ма^алх>ои атрофи он роич намебошад, аммо дар гуиицои Эрон мустаъмал аст...»(55,86). Баъд мух>ак;к;ик;и номбурда феъл^ои якмаъно (andâvîdan, hlrbîdan, majidan, sävidan, zahidan) ва сермаънои (angextan) гуиши мазкурро зикр мекунад (55,87-94).

Чанде аз хусусиятх^ои лугавии феълх;ои шеваи чанубии забони точикй дар тадк;ик;оти му?^ак;к;ик10н P.JI. Неменова ва F.4,ypaeB мавриди арзёбй rçapop гирифтааст. Аз чумла, пас аз он ки мух>ак;к;ик;они номбурда аз лих>ози лугавй нок;исии омузиши феълро ишора кардаанд (67,217), х;ангоми баррасии хусусияти муродифй зох>ир кардани калима^о аз феълро низ ёдовар шудаанд ва таъкид намудаанд, ки дар шеваи мазкур «... на фак;ат феълхри содда ба пайвастани занчир^ои синонимй к;одиранд, балки феъл^ои таркибии номй х,ам ба чунин имконият сох>ибанд»(67,231).

Мавриди таъкид аст, ки х,оло мух>ак;к;ик;они точик на танх>о хусусиятх>ои лексикии феълх,ои гуиширо хдцафи тах>к;ик;и худ к;арор додаанд, балки боз вижаги^ои лугавии баъзе забон^ои эронии дигареро, ки дар х>удуди Точикистон вучуд доранд, ба сифати объекти та\лил интихоб намудаанд. Аз чумла, дар бархе тадк;ик;оти мух>ак;к;ик; С.Мирзозода хасоиси лугавии феъл^ои забони ягнобй ба риштаи тах^лил кашида шудааст (59; 60,95-102). Мавсуф феълх;ои ягнобиро гирдоварй намуда, овардааст, ки «феълх^ои содда аз нигох>и маъно гуногун буда, онх>оро метавон бо таваччУЛ ба маънох>ои лугавию семантикиашон ба чанд гурух, бахш кард. Ин феълро иборатанд аз феълх>ои баёнгари амал, х>аракат, х,олату вазъ, эх>сос ва вазъи рух,й, гуфтор, биниш, шинохт ва чандин мафх>умх>ои тачридии (абстракт) амалу х>олат ва х,аракат. Х,ар кадоми аз ин гурух^и феълро, дар навбати худ, вобаста ба маъно ба чандин гурухдои дигари лугавй тасниф мегарданд. Чунин таснифоти феълх^ои соддаи забони ягнобй ва мук;оисан онх>о бо забони сугдй метавонанд тах>аввули маънои феълх^оро аз замони пайдоиш

то имруз равшан созад» (60,96). Баъзан муаллиф феълх>ои х>ар яке аз гурухдоро зикр карда, маънояшонро муайян сохтааст ва бо мак;сади ошкор кардани тах>аввулоти маъной эквивалента чунин феълх>оро аз забони сугдй Чуста, дара^аи дурравии семантикаашонро нишон додааст.

Хамин тавр, чй феъл^ои забони адабии х^озираи точик, чй осори гузаштагон ва чй гуишх>ову забощои дигари муосири эронии дар цаламрави Точикистон мавчуда бештар аз 4HWH грамматикй та\лил гардида, хусусиятх;ои лугавию маъноии онх^о то х>ол мавриди тащил�