автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.01
диссертация на тему: Глаголы со значением интеллектуального действия в белорусском и русском языках (лексико-семантические и словообразовательные аспекты)

Полный текст автореферата диссертации по теме "Глаголы со значением интеллектуального действия в белорусском и русском языках (лексико-семантические и словообразовательные аспекты)"

НАЦЬІЯНАЛЬНАЯ АКАДЗМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ ІНСТЬІТУТ МОВАЗНАУСТВА імя ЯКУБА КОЛАСА

УДК 808.26 - 25 + 808.2 - 25

ДОДА Іван Генадзевіч

ДЗЕЯСЛОВЬІ СА ЗНАЧЗННЕМ ІНТЗЛЕКТУАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІУ БЕЛАРУСКАЙІРУСКАЙ МОВАХ (лексіка-семаптьічиьі і словаутваральньї аспектьі)

10.02.01. - беларуская мова

10.02.02. -руская мова

Аутарзферат

дмсертацьіі на атрьіманне вучонай ступені кандидата філалагічньїх павук

МІНСК, 2004

Работа выканана У аддзеле бсларуска-русгах моуных сувязей 1нстытуга мовазнауства ¡мя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмп навук Беларуси

Навуковы юраунш - доктар фшалапчиых павук,

прафесар Лукашанец А.А.,

1нстытут мовазнауства ¡мя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмп навук Беларус1

Афщыйныя апаненты: доктар фшалапчиых навук,

прафесар Машчэнская Л.Р.,

Беларуси дзяржауны ушверспэт, кафедра рускай мовы

капдыдат фшалапчиых навук Кунцэ1мч Л.П.,

1нстытут мовазнауства ¡мя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмн навук Беларуси аддзел дыялекталоги 1 лшгвагеаграфп

Апашруючая аргашзацыя - Беларуси дзяржауны педагапчны ун)версггэт

шя Максша Танка

Абарона адбудзецца “11” чэрвеня 2004 года у 1400 гадзш на пасяджэнш савста па абаропе дысертацый Д 01.43.01 пры 1нстытуце мовазнауства шя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмп навук Беларуси (220072, Мшск, вул. Сурганава, 1, корп. 2.;тэл.: 284-15-94).

3 дыссртацыяй можна азнаёмщца у Цэтральнай навуковай б1бл1ятэцы ¡мя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэмп навук Беларуси

Аутарэферат разасланы “10” мая 2004 года.

Вучоны сакратар савета па абароне дысертацый

Н.В. Паляпгчук

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Актуальнасць тэмы дьісертацьіі. Даследаванне разнастайных класау і аб’яднанняу слоу можа вызначацца шьірокім спектрам падыходау і шматпланавасцю аналізу семантьікі слова. У сучасным мовазнаустве найбольш пашыраным з’яуляецца вывучэнне сістзмнай арганізацьіі лексікі з пазіцьій лексіка-семантьічньїх груп (ЛСГ). Менавіта ЛСГ служыць яркім сведчапнем сістзмнасці лексічнага узроуню мовы, бо увесь слоунікавьі склад мовы можа быць прадстаулены як нейкае мноства узаемазвязаных і узаемаперасякальных ЛСГ, паколькі лексічньїя адзінкі з шырокай семантыкай могуць уваходзіць у розныя групы. Акрамя таго, менавіта у ЛСГ найбольш поуна і усебакова могуць быць даследаваны парадыгматычныя і сінтагматьічньїя сувязі паміж асобньїмі словамі - кампанентамі ЛСГ.

Нягледзячы на значныя дасягненні айчыннага мовазнауства у даследаванні асобных ЛСГ і іх сістзмнай арганізацьіі да апошняга часу, на наш погляд, недастаткова уДзялялася увага вывучэнню словаутваральных асаблівасцей структурнай арганізацьіі ЛСГ, уплыву матывацыйных адносін паміж кампанентамі ЛСГ на іх парадыгматыку і сінтагматьїку, ролі словаутваральных патэнцый базавых (ядзерных) адзінак у колькасным складзе ЛСГ.

У адпаведнасці з гзтым даследаванне словаутваральнага патзнцыялу нематываваных дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах застаецца актуальнай задачай, у прьіватнасці, для беларускага мовазнауства, паколькі гэты аспект застауся практычна па-за увагай і рускіх, і беларускіх лінгвістау. Безумоуна, найбольш адзкватным падыходам да вывучзння словаутваральных асаблівасцей сістзмна-структурнай арганізацьіі дзеяслоуных ЛСГ у рускай і беларускай мовах трэба лічьіць даследаванне структурна-семантычнай будовы СЛ (словаутваральных ланцужкоу) на аснове ядзерных кампанентау (нематываваных дзеясловау), паколькі СЛ як комплексная адзінка словаутварзння лінейнага (сінтагматьічнага) плана найбольш выразна паказвае разгортванне ЛСГ ад цэнтра да перьіферьіі.

Супастауленне словаутваральных ланцужкоу у складзе беларускіх і рускіх ЛСГ дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці выяуляе агульнае і адрознае не толькі у дэрывацыйных магчымасцях дзеяслоунай лексікі дзвюх блізкароднасньїх моу, але і асаблівасці сістзмнай арганізацьіі гзтага фрагмента лексічнага саставу гзтых моу. Апошняе трэба лічьіць яшчз адным сведчапнем актуальнасці дысертацыйнага даследавання.

Сувязь работы з буйньїмі навуковьіімі праграмамі, тзмамі. Дысертацыя выканана у аддзеле беларуска-рускіх моуных сувязей [нстытута мовазнауства імя Якуба Коласа НАН Беларусі у рамках Дзяржаунай праграмы фундаментальных даследаванняу “Даследаванне беларускай мовы, яе гісторьіі, сучаснага стану, сувязей з іншьімі славянскімі мовамі, распрацоука гісторьіі і тзорьіі беларускай літаратурьі у кантэксце сусветнага літаратурнага працэсу (Беларуская мова і літаратура)” 2003 - 2005 гг.

Мэта і заданы даслсдавання. Асноунай мэтай дысертацыйнай працы з’яуляецца супастауляльнае даследаванне ЛСГ дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах, вызначэнне уплыву матывацыйных адносін паміж кампанентамі ЛСГ на састау і характар сістзмньїх адносін унутры ЛСГ.

Для дасягнення пастауленай у рабоце мэты неабходна вырашыць наступныя заданы:

- устанавіць корпус дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах і даць іх семантичную характеристику;

- вызначыць межы ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах і даследаваць іх структуру у залежнасці ад семантычных значэнняу дзеясловау-ідзнтьіфікатарау;

- вьіявіць састау і даследаваць структуру дзеяслоуных фрагментау СГ і дзеяслоуных СЛ нематываваных дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах;

- устанавіць семантычныя і лексіка-граматьічньїя крьітзрьіі, што абумоуліваюць састау і структуру СЛ дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах;

- вьіявіць асноуныя разнавіднасці СЛ дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах і стварыць іх тьіпалогію;

- ахарактарызаваць з’яву множнасці матьівацьіі у матываваных дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах.

Аб’ект і прадмет даслсдавання. Аб’ектам даследавання з’яуляюцца дзеясловы са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах. Прадмет даследавання - сістзма семантычных і матывацыйных адносін паміж членамі ЛСГ.

Матэрыял даследавання. У дьісертацьіі даследаваны дзеясловы са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах (3512 і 3517 адзінак адпаведна для кожнай з супастауляемых моу). Фактычны матэрыял атрыманы шляхам суцзльнай вьібаркі з “Тлумачальнага слоуніка беларускай мови” у 5 тамах (6 кнігах) (Мн., 1977 - 1984), “Тлумачальнага слоуніка беларускай літаратурнай мовы” (Мн., 1999), “Русско-белорусского словаря” у З тамах (Мн., 2002) і “Словаря русского языка” у 4 тамах (М., 1999).

Пры пабудове СГ і СЛ рускіх дзеясловау вьїкарьістоуваліся матэрыялы “Словообразовательного словаря русского языка” А.М. Ціханава (М., 1990). Фрагменты СГ і СЛ беларускіх дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці пабудаваны аварам самастойна.

Гіпотзза. Паколькі у склад ЛСГ уваходзяць матываваныя і нематываваныя лексічньїя адзінкі, колькасны састау групы у многім абумоулены словаутваральным патэнцыялам базавых (ядзерных) лексем дадзенай ЛСГ, а парадыгматыка і сінтагматьїка ЛСГ залежаць ад характеру матывацыйных адносін паміж яе састауньїмі кампанентамі.

Метадалогія і метады праведзенага даследавання. Метадалагічнай базай даследавання з’яуляецца палажэнне аб сістзмньїм характары лексікі, які

з

грунтуецца на семантычных і матывацыйных сувязях паміж лексічньїмі адзінкамі любой мовы. Мэты і задачы працы абумовілі выбар сінхронна-апісальнага і параунальна-супастауляльнага метадау даследавання. У дьісертацьіі выкарыстаны таксама элементы колькаснага падліку і прыёмы кампанентнага і словаутваральнага аналізу. Пры апісанні дзеяслоуных фрагментау словаутваральных гнёзд і словаутваральных ланцужкоу выкарыстоуваецца метад мадзліравання.

Навуковая навізна і тэарэтычная вартасць атрыманых вьшікау. У

дьісертацьіі упершыню праведзена структурна-семантычнае і супастауляльнае даследаванне ЛСГ беларускіх і рускіх дзеясловау ¡нтэлектуальнай дзейнасці, разгледжаны іх лексічньї састау і семантычная структура, вызначаны семантычныя, лексіка-граматьічньїя, граматычныя, стьілістьічньїя і дэрывацыйныя фактары сістзмнай арганізацьіі ЛСГ і парадыгматычных адносін састауных кампанентау ЛСГ. Выяулены і ахарактарызаваны словаутваральныя магчьімасці базавых кампанентау ЛСГ, даследаваны структура і састау СЛ ядзерных дзеясловау у складзе ЛСГ. Разгледжана з’ява множнасці матывацьй фінальньїх кампанентау дзеяслоуных СЛ.

Упершыню даследаванне сістзмнай арганізацьіі ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах праведзена з улікам семантычных і матывацыйных адносін паміж іх кампанентамі.

Тэарэтычная вартасць даследавання заключаецца у тым, што у ім праведзена комплекснае даследаванне саставу і структуры ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах з улікам матывацыйных адносін паміж кампанентамі ЛСГ. У вьініку даследавання выяулена роля словаутваральнага патэнцыялу базавых (ядзерных) лексем ЛСГ на састау і структуру с'аміх ЛСГ. Упершыню на беларускім і рускім матэрыяле даследаваны састау і структура дзеяслоуных СЛ у межах дадзенай ЛСГ, пабудавана іх тьіпалогія, паказаны уплыу граматычных і лексіка-граматьічньїх катэгорый дзеяслова на характар семантыка-матывацыйных адносін у межах СЛ і ЛСГ у цэлым.

Практычная вартасць атрыманых вьінікау. Матэрыял дьісертацьіі можа быць выкарыстаны у практычнай рабоце выкладчыкау, аспірантау і студэнтау ВНУ. Вьінікі супастауляльнага аналізу могуць знайсці прымяненне пры вьікладанні тэарэтычных і практычных курсау па лексікалогіі і асабліва па словаутварэнню блізкароднасньїх моу, а таксама спецкурсау і спецсемінарау па гэтым раздзеле беларускага і рускага мовазнауства.

Прапанаваныя аутарам прынцыпы пабудовы і параунальнага апісання СГ і СЛ могуць быць выкарыстаны пры даследаванні словаутваральных асаблівасцей ¡ншых ЛСГ як у беларускай, так і рускай мовах, а таксама пры правядзенні супастауляльных даследаванняу іншьіх славянскіх моу.

Асноуныя палажзнні дьісертацьіі, якія вьіносяцца на абарону.

1. ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у блізкароднасньїх беларускай і рускай мовах з’яуляецца шматлікай па свайму

лексічнаму саставу і складанай па сваёй семантычнай структуры: у яе склад уваходзяць некалькі узаемаперасякальных падгруп.

2. Семантычная і граматычная складанасць дзеяслова як часціньї мовы абумоулівае выключную складанасць утвараемых ім лексіка-семантьічньїх аб’яднанняу.

3. Словаутваральны патэнцыял нематываваных дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці залежыць ад семантычнай складанасці і структурных асаблівасцей базавага слова, яго ужьівальнасці і стьшістьічнай маркіроукі.

4. Прыналежнасць нематываваных дзеясловау да адной лексіка-семантычнай групы абумоулівае падабенства іх словаутваральных магчымасцей і аднолькавую спалучальнасць са словаутваральньїмі сродкамі.

5. Структурна-семантычная арганізацьія СЛ дзеясловау інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах падобная. Практычна аднолькавую структуру і састау маюць, як правіла, СЛ тоесных паводле семантьікі агульнаужывальных аднакарэнных дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці.

6. Множнасць матьівацьіі дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці і яе специфіка у асноуным звязаны з такімі дзеяслоуньїмі катзгорьіямі, як трыванне і зваротнасць.

Асабістьі уклад суіскальніка. Дысертацыя з’яуляецца самастойным даследаваннем.

Апрабацыя вьінікау дьісертацьіі. Асноуныя палажзнні і вьінікі даследавання апрабаваны на насгупных канферэнцыях: навуковай

канферзнцьіі, прысвечанай 70-годдзю Інстьпута мовазнауства НАН Беларусі “Беларуская мова і мовазнауства на рубяжы III тысячагодцзя” (Мінск, 2000), Міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Форма, значение и функции единиц языка и речи” (Мінск, 2002), Міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Русский язык: система и функционирование” (Мінск, 2002), VI Міжнароднай

канферзнцьіі Камісіі па славянскаму словаутварэнню пры Міжнародньїм камітзце славістау “Проблемы теории и истории славянского словообразования” (Мінск, 2003), III Міжнароднай навуковай канферзнцьіі “Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства і літаратуразнауства” (Віцебск, 1994), навуковай канферзнцьіі “Единство восточнославянских народов: прошлое, настоящее, перспективы” (Гомель, 1995).

Дысертацыя абмяркоувалася на пасяджзнні аддзела беларуска-рускіх моуных сувязей Інстьггута мовазнауства імя Якуба Коласа НАН Беларусі.

Апублікаванасць вьінікау. Вьінікі дысертацыйнага даследавання апублікаваньї у 8 работах аб’ёмам 35 с., у тым ліку у 3 навуковых артикулах (у рэцэнзуемых выданнях) і 5 зборніках матэрыялау навуковых канферэнцый.

Структура і аб’ём дьісертацьіі. Дысертацыя складаецца з уводзін, агульнай характарьістьікі работы, дзвюх глау, заключзння, спісу выкарыстаных крьініц (313 адзінак), васьмі дадаткау. Асноуны тэкст змяшчаецца на 101 с. Агульны аб’ём дьісертацьіі - 447 с., літаратура займає 20 старонак, дадаткі -346 с., схемы (2)- 1,5 с., дыяграмы (7) — 3,2 с., табліцьі (5) - 1,8 с.

АСНОУНЫ ЗМЕСТ РАБОТЫ

Ва уводзінах абгрунтоуваецца актуальнасць выбранай тэмы, фармулююцца мэта і заданы даследавання, вызначаюцца навуковая навізна і практычная вартасць, характарызуюцца асноуныя напрамкі дысертацыйнага даследавання.

Глава І “Лексіка-семантьічная структура дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах” складаецца з трох раздзелау.

Ва уступнай частцы да першай главы паказана развіцце навуковай думкі па праблеме тзорьіі апісання і даследавання разнастайных класау, аб’яднанняу слоу і робіцца вывад, што вывучэнне менавіта лексіка-семантьічньїх груп асобных часцін мовы, у прьіватнасці дзеяслова, адносіцца да актуальных праблем сучаснага мовазнауства.

У раздзеле 1.1. "Азначэнне паняіщя лексіка-семантьічная група” даследуюцца сутнасць, змест паняцця “лексіка-семантьічная група” і яе істотньїя адрозненні ад іншьіх лексічньїх аб’яднанняу (Ф.П. Філін, Л.М. Васільеу, Д.М. Шмялё^, A.A. Уфімцава, Э.В. Кузняцова, A.A. Лукашанец і інш.). Існуюць два падыходы да разумения паняцця ЛСГ і высвятлення яе сутнасці і зместу: лагічньї і лінгвістьічньї. Лагічньї падыход звязаны з паняццем (“паняційньїм кругам”), якое выражаецца тым або ¡ншым словам. У адрозненне ад лагічнага, лінгвістьічньї падыход разглядае слова як асноуную адзінку мовы, звязаную сзнсавьімі сувязямі з іншьімі адзінкамі мовы1.

Неабходна таксама адзначыць, што даследаванне дзеяслоуных ЛСГ з’яуляецца істотним не толькі з лексікаграфічнага пункту погляду. Шматлікія з’явы граматьікі дзеяслова, яго словаутварэння немагчыма пераканауча растлумачыць без звароту да тыпавой лексічнай семантьікі, якая увасоблена у базавых адзінках асобных дзеяслоуных ЛСГ. Максімальная эфектыунасць даследавання асобных груп для пабудовы агульнай тзорьіі сістзмнай арганізацьіі лексікі вызначаецца, як відаць, не столькі глабальнасцю класіфікацьіі і абследаваннем усіх груп, колькі аднастайным падыходам да ix апісання і абагульненнем атрыманых вьінікау.

У раздзеле 1.2. “Семантычная характарыстыка ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуачьнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах ” праводзіцца структурна-семантычная характарыстыка ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у блізкароднасньїх мовах. Дзеяслоу характарызуецца, з аднаго боку, спецьіфічнасцю і складанасцю семантычнага апісання як часціна мовы увогуле, з другога боку, дзеясловы - больш структураваныя, у параунанні з іншьімі часцінамі мовы, і з’яуляюцца надзейным матэрыялам для вывучэння сістзмньтх адносін у лексіцьі. Выбар ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у якасці аб’екта даследавання абумоулены у першую чаргу тым, што у беларускім мовазнаустве дзеясловы недастаткова даследаваны з семасіялагічнага пункту погляду.

' Лукашанец A.A. Дзеясловы пераутваральнага уздзеяння у рускай і беларускай мовач // Весці АН БССР. Серыя гуманітарних навук. - 1980. - №4. - С. 120-127.

У склад даследуемай ЛСГ уключаньї з лексікаграфічньїх крьініц 3512 беларускіх і 3517 рускіх дзеясловау паводле інтзгральнай (базавай, зьіходнай) семантьічнай прьіметьі “інтелектуальная дзейнасць”. У якасці асноунага крьітзрьія уключзння дзеяслоуньїх лексем у склад даследуемай ЛСГ бьілі узятьі іх слоунікавьія дзфініцьіі.

Лексічньїя адзінкі, якія уваходзяць у састау ЛСГ, паводле раду дьіферзнцьіяльньїх семантьічньїх прьімет размяркоуваюцца на некалькі узаемаперасякальньїх мікрагруп у залежнасці ад ключавьіх дзеясловау-ідзнтьіфікатарау. Зауважана, што некаторьія з базавьіх дзеясловау уключаюцца у некалькі мікрагруп, што сведчьіць аб вьісокай ступені універсальнасці інтзгральнай семьі “інтзлектуальная дзейнасць” і дьіфузнасці дьіферзнцьіяльньїх сем, пакладзеньїх у аснову вьідзялення мікрагруп. Вьізначаньїя семантьічньїя мікрагрупьі перасякаюцца, часткова карзліруюць паміж сабой, паколькі у даследуемай ЛСГ у абедзвюх мовах прьісутнічае значная колькасць мнагазначньїх дзеясловау (гл. схему 1.1).

Дзеясловы

моуных.

выказваыняу

Дзеясловы прафесінна-прадоунай і творча» дзеннасці

<---►

Дзеясловы

пачуидёвага

успрымання

Схема 1.1. Семантычная структура ЛСГ дзеясловау са значзннем інтзлектуальнай дзеннасці у беларускай і рускан мовах Як можна бачыць са схемы 1.1, ЛСГ дзеясловау са значзннем інтзлектуальнай дзейнасці аб’ядноувае дастаткова разнастайную па сваёй семантыцы лексіку. Сам характар інтзгральнай семы “інтзлектуальная дзейнасць”, якая маркірує дзеяслоуныя лексічньїя адзінкі, што называюць вельмі широкі спектр абстрактных дзеянняу і працзсау, абумоулівае уключзнне у склад разглядаемай ЛСГ не толькі дзеясловау з прамьімі лексічньїмі

значэииям1, але 1 з пераноснымк 3 аднаго боку, гэта сведчыць аб спецыфщы гэтай ЛСГ, паколыа ¡ншыя ЛСГ дзеясловау пераносную лексжу, як правша, не уключаюць. 3 другога боку, названая асаблшасць дазваляе паставщь пытанне аб месцы дзеясловау з пераносны\п значэнням1 у структуры ЛСГ. Паводле параметра “прамое лекачнае значэнне/пераноснае лекичнае значэнне” усе дзеясловы ЛСГ ¡нтэлектуальнай дзейнасщ у беларускай I рускай мовах выразна падзяляюцца на тры умоуныя группы: дзеясловы, як^я уключаюцца у склад ЛСГ толыи паводле прамых лекачных значэнняу; дзеясловы, яюя уваходзяць у ЛСГ паводле прамых 1 пераносных значэнняу I дзеясловы, яюя уключаюцца у ЛСГ тольм паводле пераносных значэнняу. Суадноснасць лекЫк1 з толью прамым1 лекс!чным1 значэнням1, з тольк! пераносным! значэнням!, а таксама з прамым1 1 з пераносным1 значэнням1 у складзе ЛСГ дзеясловау ¡нтэлектуальнай дзейнасщ бл1зкароднасных моу паказана на дыяграме 1.1.________________________

Дыяграма 1.1. Суадноснасць лексікі у складзе ЛСГ дзеясловау ¡нтэлектуальнай

дзеГшасці:

а) дзеясловы зтолькі прамьімі лексічньтмі значзннямі;

б) дзеясловы з толькі пераноеньші значзннямі;

в) дзеясловы з прамьімі і з пераноеньїмі значзннямі.

На перьіферьіі групы дастаткова шырока прадстаулены таксама і стьшістьічна маркіраваньїя дзеясловы. Трэба адзначыць, што “перыферыйнасць” стьілістьічна маркіраванай лексікі звязана у дадзеным выпадку не з асаблівасцю яе семантьікі, а толькі з абмежаванай сферай ужывання.

Такім чынам, аснову ЛСГ, яе ядро складає агульнаужывальная лексіка з прамьімі лексічньїмі значзннямі. На перьіферьіі ЛСГ дастаткова шырока прадстаулены дзеясловы з пераноеньїмі значзннямі, а таксама стьілістьічна маркіраваная лексіка.

У раздзеле 1.3. “Словаутваральная характарыстыка дзеясловау са значэннем інтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах” разглядаецца многааспектнасць ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах поводле словаутварапьных асаблівасцей.

Дзеясловы інтзлектуальнай дзейнасці могуць быць невьітворньїмі або вьітворньїмі. Вытворныя дзеясловы у сваю чаргу па словаутваральнай структуры дзеляцца на вытворныя ад дзеясловау, назоунікау, прьіметнікау і іншьіх часцін мовы. Састау і суадноснасць беларускіх невытворных дзеясловау і вытворных дадзенай ЛСГ паказаны на дыяграме 1.2.

Дыяграма 1.2. Састау і словаутваральнай характарыстыка ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай мове

Прыведзеная дыяграма адлюстроувае прыкладную суадноснасць і састау дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у рускай мове, таму што большасць асноуных (базавых) ядзерных лексем ЛСГ у абедзвюх мовах маюць агульныя карані і суадносяцца па сваіх лексічньїх значэннях, што абумоулівае іх аднолькавыя словаутваральныя магчьімасці.

Паводле словаутварапьнага сродку сярод матываваных дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці выдзяляюцца:

- прзфіксальньїя (бел.: думаць —> па-думаць, вучыць —» за-вучыць, рэдагаваць —* ад-рэдагаваць, рашыцъ —> вы-рашыцъ і інш.; рус.: читать —» по-читать, помнить —* на-помнить, знать —> у-знать і інш.);

- суфіксальньїя (бел.: распазнаць —> распазна-ва-ць, выведаць —* вывед-ва-цъ, выдумаць —> выдум-ва-ць, пагаварыць —* пагавар-ва-ць і інш.; рус.: надумать —* надум-ыва-ть, выучить —► выуч-ива-ть, вырешить —у выреш-а-ть, дочитать —> дочит-ыва-ть і інш.);

- постфікса л ьныя (бел.: вучыць —> вучыц-ца, думаць —* думац-ца, крытыкавацъ —> крытыкавац-ца, лічьіць —> лічьщ-ца і інш.; рус.: читать —> читать-ся, помнить —* помнить-ся, знать —* знать-ся і інш.). Найбольш тыповым праяуленнем сістзмнасці лексічнага узроуню мовы,

як адзначалася вышэй, з’яуляецца магчымасць размеркавання слоунікавага складу мовы па ЛСГ. Таму структурная арганізацьія самой ЛСГ у пэунай ступені адлюстроувае і характар сістзмньїх семантыка-матывацыйных адносін усяго лексічнага узроуню мовы. Так, семантыка-словаутваральная структура ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай

мовах можа быць умоуна прадстаулена у трохмернай сістзме каардынат у выглядзе ступеньчатага цьіліндра(гл. схему 1.2).

Ч

э

н

т

р

п

е

р

Ы

ф

е

р

Ы

я

Схема 1.2. Семантыка-словаутваральная структура ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах:

1 - невытворныя дзеясловы з прамьімі значзннямі;

2 — матываваныя дзеясловы, утвораныя ад дзеясловау з прамьімі значзннямі;

3 — невытворныя дзеясловы з пераносньїмі і стьілістьічна маркіраваньїмі значзннямі;

4 — матываваныя дзеясловы, утвораныя ад дзеясловау з пераносньїмі і стьілістьічна

маркіраваньїмі значзннямі;

5 - матываваныя дзеясловы, утвораныя ад слоу іншьіх часцін мовы.

Такім чынам, з аднаго боку, у склад ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах уключаюцца дзеясловы нейтральнай, стьілістьічна маркіраванай і пераноснай лексікі (вертыкальнае разгортванне ЛСГ), з другога - ядро дадзенай трупы складаюць нематываваныя дзеясловы, асноуную прастору запауняюць матываваныя аддзеяслоуныя адзінкі і на перьіферьіі знаходзяцца матываваныя дзеясловы, утвораныя ад іншьіх часцін мовы (гарызантальнае разгортванне ЛСГ).

Структуру дадзенай ЛСГ, такім чынам, утвараюць розныя паводле сваёй семантьікі, ужьтвальнасці, стьілістьічнай афарбоукі і словаутваральнай структуры пласты лексікі. Цзнтр групы, яе ядро складаюць нематываваныя дзеясловы з прамьімі намінатьіуньїмі значзннямі (на схеме паказаны лічбай 1), перыферыйную частку ядра ЛСГ складаюць нематываваныя дзеясловы інтзлектуальнай лексікі з пераносньїмі і стьілістьічна маркіраваньїмі значзннямі (на схеме - лічба 3). Бліжзй да цзнтральнай часткі ядра ЛСГ знаходзіцца матываваная аддзеяслоуная агульнаужывальная лексіка, якая запауняе

асноуную прастару цзнтральнага пласта ЛСГ (на схеме пазначаньї лічбай 2), далей ад цзнтра размяшчаюцца матьіваваньїя дзеясловьі, утвораньїя ад дзеясловау з стьілістьічна маркіраваньїмі і пераносньїмі значзннямі (лічба 4 на схеме). Нарзшце, на самай дальняй перьіферьіі знаходзяцца матьіваваньїя дзеясловьі, утвораньїя ад слоу іншьіх часцін мовьі (лічба 5). Зразумела, што такі падзел з’яуляецца у значнай ступені умоуньїм і схематичним, аднак єн добра паказвае характар і састау ЛСГ дзеясловау са значзннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах.

Глава II "Сісппмная арганізацьія і словаутваральньї патзнцьіял дзеясловау са значзннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах ” уключае пяць раздзелау.

Матьіваваньїя дзеясловьі, хаця і знаходзяцца па-за межамі ядра дадзенай лексіка-семантьічнай групи, аднак іх удзельная вага у складзе ЛСГ дасягае больш як 90 % ад агульнай колькасці адзінак са значзннем інтзлектуальнай дзейнасці у блізкароднасньїх мовах (гл. дьіяграму 2.1).

Дыяграма 2.1. Прыкладная суадноснасць невытворных і вытворных лексем ЛСГ дзеясловау са значзннем інтзлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускан мовах:

1. Вытворныя дэрываты;

2. Невытворныя лексемы.

Такім чынам, сутнасць матываванага слова, яго своеасаблівая роля у словаутваральным працэсе, цесная узаемасувязь з нематьіваваньїмі адзінкамі прадвызначаюць мэтазгоднасць даследавання словаутваральных асаблівасцей састауных кампанентау у межах асобнай ЛСГ і ix матывацыйных сувязей.

У раздзеле 2.1. “Азначзнне паняццяу “словаутваральнае гняздо” і “словаутваральньї ланцужок” даецца характарыстыка і раскрываецца сэнс азначэння паняццяу “словаутваральнае гняздо” і “словаутваральньї ланцужок”. Справа у тым, што паслядоунае даследаванне асаблівасцей дэрывацыйнай сістзмьі мовы з сінхроннага пункту погляду і ролі матывацыйных сувязей у сістзмнай арганізацьіі лексікі магчыма ажьіццявіць шляхам падрабязнага вывучэння комплексных адзінак словаутварзння. На думку A.A. Лукашанца “<...> гзтыя адзінкі, па сутнасці, мадзліруюць словаутваральныя працэсы, што

адбываюцца у мове, і адлюстроуваюць характар фармапьна-сэнсавых сувязей паміж лексічньїмі адзінкамі, якія знаходзяцца у адносінах паслядоунай матьівацьіі”1. Сказанае сведчыць аб тым, што падрабязнае вывучэнне СГ і СЛ пэунай часціньї мовы дазваляе вьіявіць не толькі яе дэрывацыйныя магчьімасці, але і асаблівасці сістзмнай арганізацьіі лексічньїх адзінак у межах канкрэтнай ЛСГ, а таксама ахарактарызаваць словаутваральную сістзму мовы у цэлым.

Пры комплексным апісанні, а тым больш супастауленні сістзм словаутварзння неабходна таксама ул>чваЧь не толькі семантычныя і структурныя асаблівасці матывавальных і матываваных адзінак, але і іх граматычныя параметры, перш за усё лексіка-граматьічньїя і граматычныя класіфікацьійньїя катзгорьіі. У нашым даследаванні асаблівая увага надаецца такім граматычным катэгорыям, як трыванне і зваротнасць. Менавіта гэтыя

граматычныя класіфікацьійньїя катэгорьй могуць пэуным і нават

неадназначным чынам уплываць на асаблівасці арганізацьіі комплексных адзінак словаутварзння, і, безумоуна, абумоуліваць структурныя і семантычныя сувязі паміж кампанентамі СЛ.

У раздзеле 2.2. "Структура і састау СЛ дзеясловау са значэннем ттэлектуалымй дзеішасці у беларускай мове” разглядаюцца асаблівасці структурна-семантычнай арганізацьіі дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу, выяуляюцца словаутваральныя магчьімасці матывавальных і матываваных слоу, а таксама паказваецца уплыУ лексіка-граматьічньїх

характарыстык ядзерных адзінак на іх словаутваральны патэнцыял і структурную арганізацьію дзеяслоуных СЛ.

Як паказвае даследаваны матэрыял, асабліва вьісокім словаутваральным патэнцыялам характарызуюцца дзеясловы найбольш старажытныя і

незапазычаныя па сваім паходжанні. Яны вельмі распаусюджаныя, высокачастотныя і ужывальныя, мнагазначныя і стьілістьічна нейтральныя, менавіта таму і значэнне інтзлектуальнай дзейнасці у іх выражана найбольш выразна і поуна. Такія невытворныя дзеясловы ЛСГ спрадвечна беларускага паходжання утвараюць складаныя і разгалінаваньїя паводле структуры СГ. Наприклад, найбольш значньїмі па колькаснаму складу з’яуляюцца гнёзды, дзе вяршьінямі выступаюць дзеясловы тыпу ведаць, лічьіць, гаварыць, казаць, думацъ, вучыць, знаць, помніць, раїиаць, меркаваї/ь і інш. Яны маюць максімальную колькасць вытворных адзінак, характарызуюцца складанай і шматступеньчатай структурай. У такіх гнёздах можа знаходзіцца ад дзесяці да сотні матываваных дзеясловау з гэтым значэннем: раиіаць - 20, меркаваць - 24, помнщь — 24, ведаць — 27, знаць — 34, казаць - 50, лічьіць - 53, гаварыць - 82, думаць - 72, вучыць - 90 і т.п. Таму, адпаведна, і будова дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу такіх СГ складаная і разгалінаваная. Наприклад:

V чсзак. —> V зак. —► V незак. —> V пезак., зв. (думаць —> выдумаць —► выдумляць —> выдумляцца; вучыць —* вывучыць —> вывучаць —► вывучацца і інш.,);

1 Лукашанец А.А. Асаблівасці семантычнай арганізацьіі комплексных адзінак словаутварзння // Веснік БДУ. Серы* 4.- 1994.-№3. - С. 43.

V незак. —> V зак. —*■ V зак., зв. —► V незак., зв. (гаварыць —* агаварыць —» агаварыща —> агаворвацца; меркавацъ —> размеркаваць —* размеркавацца —* размяркоувацца і інш.,);

V незак. —<■ V за/с. —<■ V незак. —»V зак. —► V зак., зв. (вучыць —> вывучыць —> вывучваць —* павывучваць —> павывучвацца і інш.,);

V незак. —* V зак. —> V зак. —> У незак. —> V незак., зв. (знацъ —> пазнаць —> распазнацъ —*■ распазнаваць —> распазнавацца; ведаць —> паведаць —> паведаміць —> паведамляць —> паведамляцца і інш.);

V незак. —* V зак. —+ V зак., зв. —► V незак., зв. —► V зак., зв. (вучыць —> вывучыць —> вывучыцца —> вывучвацца —> павывучвацца) і інш.

Наадварот, значна абмежаваным словаутваральным патэнцыялам характарызуюцца нематываваныя дзеясловы іншамоунага паходжання з суфіксальньїмі кампанентамі -ава-(-ява-), -ызава- і -ірава-. Да іх адносяцца наступныя лексемы — крытыкаваць, канстатаваць, кампіляваць, каменціраваць, рэдагаваць, інфармаваць, абсалютызаваць, мадьіфікаваць, рэферыравацъ і інш. Працягласць СЛ у такога тыпу СГ не перавышае, як правіла, трох паслядоуных звенняу:

V незак. —> V зак. (кампіляваць —> скампіляваць; крытыкаваць —> крытыкнуць; рэдагаваць —> адрэдагаваць і інш.,),'

V незак. —*■ V незак., зв. (рэдагаваць —► рэдагавацца; крытыкаваць —* крытыкавацца; кампіляваць —* кампілявацца);

V незак. —> V зак: —► V незак. (крытыкаваць —> раскрытыкаваць —* раскрытыкоуваць) і інш.

Прыведзеныя прыклады пацвярджаюць той факт, што дзеяслоуныя словаутваральныя ланцужкі у беларускай мове могуць мець розную колькасць састауляючых кампанентау. Найкарацейшы па даужьіні СЛ складаецца з адной словаутварапьнай пары, а максімальна можа мець у сваім складзе пяць паслядоуных звенняу. У гнёздах даследуемай ЛСГ найбольш характэрныя СЛ з 2-4-мя звеннямі. СГ, у якіх прьісутнічаюць ланцужкі з 5-ццю звеннямі, адзначаны толькі у гнёздах з вяршьінямі спрадвечна беларускага паходжання ведаць, вучыць, меркавацъ, лічьіць, знаць і рашаць .

Прааналізаваньї матэрыял паказвае, што на структуру і працягласць СЛ пэуны уплыу можа аказваць такая дзеяслоуная катэгорыя, як зваротнасць. Зауважана, што у гнёздах нематываваных дзеясловау даследуемай ЛСГ назіраецца значная перавага дзеяслоуных СЛ са зваротньїмі і незваротньїмі дзеясловамі у іх складзе, у параунанні з дзеяслоуньїмі СЛ толькі незваротных. Параун.: гаварыць (колькасць СЛ са зваротньїмі дзеясловамі у сваім складзе/колькасць СЛ без зваротных дзеясловау - 32/7), вучыць (36/3), знаць (12/2), казаць (15/8), помніць — (9/5), ведаць (8/3), меркаваць — (9/1), лічьіць -(23/0). Толькі у СГ з вяршьінямі думаць і рашаць такая заканамернасць не захоуваецца (думаць - (17/19) і рашаць - (5/5).

Такім чынам, дзеяслоуная катэгорыя зваротнасці у значнай ступені абумоулівае працягласць і структурна-семантычныя асаблівасці арганізацьіі СЛ

1 Ддзначаныя дзеясловы і матываваныя ад іх лексічньїя адзінкі лічацца вьісокачастотньїмі, яны уваходзяць у Частотны слоунік беларускай мовы (ЧСБМ, Мн., 1976; ЧСБМ, Мн., 1979).

у складзе гнёзд беларускіх невытворных дзеясловау са значэинем ¡нтэлектуальнай дзейнасці.

Матываваныя дзеясловы у СГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай мове у асноуным размяркоуваюцца ад першай ступені дэрывацьн да чацвёртай. Наибольшая колькасць матываваных дзеясловау знаходзіцца на першай, другой і трэцяй ступенях дэрывацьп. IV ступень дэрывацьп прадстаулена нязначнай колькасцю матываваных адзінак і праяуляецца у найбольш буйных беларускіх СГ з наступньїмі вяршьінямі: вучыць, ведаць, знаць, казаць, меркаваць, рашаць і лічьщь.

У раздзеле 2.3. "Структура і састау СЛ дзеясловау са значэннем інтэлектуальнай дзейнасці у рускай мове” разглядаюцца асаблівасці структурна-семантычнай арганізацьіі дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу у складзе СГ рускіх невытворных дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці.

Даследаванне паказала, што найбольш высокай словаутваральнай валентнасцю валодаюць дзеясловы старажытнага паходжання і з шырокай семантыкай. Яны, як правіла, мнагазначныя, шырокаужывальныя, стьілістьічна нейтральныя, з ярка выражаным значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці. Гэтыя гнёзды аб’ядноуваюць у сваім складзе значную колькасць матываваных дзеясловау з адпаведным значэннем: решать - 16, молвить - 23, помнить - 28, читать - 43, знать - 56, считать — 63, думать — 75, учить - 85, говорить - 87 і г.д. Таму, адпаведна, і будова дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу у вышэйадзначаных СГ складаная і разгалінаваная. Напрыклад:

V незак. —> V зак. —> V пезак. —*• V незак., зе. (думать —» задумать —* задумывать —*■ задумываться; учить —* выучить —* выучивать —► выучиваться і інш.^;

V незак. —> V зак. —» V зак., зв. —* V незак., зв. (помнить —► запомнить —* запомниться —* запоминаться; знать —► признать —*• признаться —* признаваться і інш.^;

V незак. —> V зак. —> V зак. —> V незак. —► V незак., зв. (учить —► обучить —* переобучить —> переобучать —> переобучаться; решать —> решить —> вырешить —* вырешать —> вырешаться і інпі.^,

V незак. —> V зак. —* V зак. —> V зак., зв. —* V незак., зв. (учить —* обучить —> переобучить —> переобучиться —*■ переобучаться) і ¡нш.

СГ рускіх дзеясловау ¡нтэлектуальнай дзейнасці іншамоунага паходжання з суфіксальньїмі кампанентамі -ова-, -ирова- у складзе асновы, наадварот, аб’ядноуваюць абмежаваную колькасць матываваных адзінак. Таму структурная будова дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу у іх значна прасцейшая. Найбольш распаусюджаньїмі мадзлямі СЛ ¡ншамоуных вяршынь з’яуляюцца наступныя:

V незак. —* V зак. (критиковать —> покритиковать; редактировать —> передактировать і інш.^;

V незак. —> V незак., зв. (компилировать —> компилироваться і ¡нш./'

V незак. —► V зак. —* V зак., зв. (консультировать —> проконсультировать —* проконсультироваться) і ¡нш.

Матываваныя дзеясловы у СГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у рускай мове размяркоуваюцца ад першай ступені дэрывацьп да чацвёртай. Наибольшая колькасць вытворных дзеясловау утвараецца на І, II, III ступенях дэрывацьп. IV ступень дэрывацьп прадстаулена нязначнай колькасцю матываваных адзінак.

Дзеяслоуныя СЛ словаутваральных гнёзд у рускай мове могуць мець розную колькасць кампанентау. Найкарацейшы па даужьіні ланцужок складаецца з адной словаутваральнай пары, а максімальна - з пяці паслядоуных звенняу. Найбольш характэрныя у гнёздах даследуемай ЛСГ словаутваральныя ланцужкі з 2-4-мя звеннямі. Ланцужкі з 5-ццю звеннямі адзначаны толькі у СГ з вяршьінямі спрадвечна рускага паходжання учить, знать і решать.

Прыведзены матэрыял таксама паказвае, што на структуру і працягласць дзеяслоуных СЛ пэуны уплыу можа аказваць такая дзеяслоуная катэгорыя, як зваротнасць/незваротнасць. У разглядаемай групе рускіх дзеяслоуных гнёздау назіраецца даволі значная колькасць СЛ з толькі зваротньїмі дзеясловамі. Пры гэтым, што вельмі адметна, працягласць толькі зваротных дзеяслоуных ланцужкоу дасягае нават чатырох паслядоуных звенняу. СЛ такога тыпу выяулены у СГ з наступньїмі вяршьінямі: решать, читать, говорить, помнить, знать, молвить, учить, думать. Разам з тым марфалагічная катэгорыя зваротнасці не уплывае на значэнне тривання матываваных адзінак у словаутваральным ланцужку. Часцей утварэнне зваротнага дзеяслова ад незваротнай формы не суправаджаецца змяненнем значэння трывання. Затым далей назіраецца паслядоуная змена трывання зваротных дзеясловау. У такім разе дзеяслоуныя катэгорьн зваротнасці і трывання у значнай ступені абумоуліваюць працягласць і структурна-семантычныя асаблівасці арганізацьіі СЛ у складзе гнёзд рускіх невытворных дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці.

У раздзеле 2.4. "Супастауляльная характарыстыка дзеяслоуных словаутваральных ланцужкоу у беларускай і рускай мовах” анапізуецца у параунальным плане будова, працягласць, структурная арганізацьія СЛ і словаутваральны патэнцыял дзеясловау, узначаленых нематьіваваньїмі адзінкамі са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах.

Праведзеная тьіпалогія дзеяслоуных СЛ у блізкароднасньїх мовах дазволіла зрабіць наступныя падагульненні, у прьіватнасці:

- у СГ беларускіх і рускіх дзеясловау сустракаюцца разнастайныя СЛ як па працягласці, так і па структуры. Найбольш характзрньїмі і прадуктьіуньїмі з’яуляюцца СЛ з 2-4-ма звеннямі;

- у СГ беларускіх і рускіх дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці выяулены СЛ з аднолькава тьіповьімі мадзлямі;

- значная частка утвараемых СЛ поунасцю супадае з адпаведнікамі у блізкароднасньїх мовах, пры гэтым найбольш значным словаутваральным патэнцыялам вызначаюцца вяршьіні мнагазначныя, стьшістьічна немаркіраваньїя і спрадвечнага паходжання;

- дзеяслоуныя СЛ у беларускай мове маюць, у параунанні з рускай, перавагу, хаця і нязначную у плане разнастайных камбінацьій матываваных дзеясловау.

У раздзеле 2.5. “Множнасць матывацъй дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзгйиасці у беларускай і рускай мовах" прааналізавана з’ява множнасці матьівацьіі, якая звичайна узнікае на 2-3 ступенях словаутварэння. Яна фарміруецца галоуным чынам за кошт узаемадзеяння зваротных і незваротных форм дзеясловау закончанага і незакончанага тривання у структуры СЛ, наприклад:

- бел.: думаць —► абдумаць —> абдумацца —► абдучвацца і думаць —> абдумагіь —* абдумваць —► абдумвацца і інш.;

- рус.: думать —> выдумать —* выдуматься —> выдумываться і думать —> выдумать —» выдумывать —► выдумываться і г.д.

Намі выяулена некалькі типовых граматичних мадэлей, якія адлюстройваюць асаблівасці фарміравання множнай матывацьй у ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у абедзвюх мовах.

У заключзнні прыводзяцца асноуныя винікі праведзенага даследавання:

1. Лексіка-семантьічная група дзеясловау, вндзеленая на аснове інтзгральнай семы “¡нтэлектуапьная дзейнасць”, у беларускай і рускай мовах уяуляе сабой даволі шматлікую у колькасних адносінах і разнастайную у семантычным плане сукупнасць слоу, якія называюць дастаткова широкі спектр мнсліцельннх і разумовых працэсау, а таксама абстрактных дзеянняу, што абумоулівае складаную семантичную структуру самой ЛСГ. У яе склад уключаюцца не толькі дзеяслови з прамьімі значзннямі, але і з пераносньїмі, што сведчиць аб спецьіфіцьі гэтай групи. На пернферьіі групы у абедзвюх мовах дастаткова шьтрока прадстаулена стьшістична маркіраваная лексіка.

Ядро дадзенай ЛСГ у беларускай і рускай мовах складаюць нематываваныя дзеясловы, яны з’яуляюцца ідзнтьіфікатарамі групы і значэнне інтзлектуальнай дзейнасці у іх виражана найбольш виразна. Шматлікую частку ЛСГ складаюць матываваныя дзеясловы, утвораныя ад дзеяслоуных асноу: яны запауняюць асноуную прастору ЛСГ. У структуры ЛСГ пэунае месца займаюць дзеяслоуныя лексемы, утвораныя ад інших часцін мови [2, 5].

2. Структурна-семантычная арганізацьія ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці у значнай ступені запежыць ад матывацыйных адносін паміж састауньтмі кампанентамі і можа быць прадстаулена як сукупнасць дзеяслоуных фрагментау СГ і дзеяслоуных СЛ.

Састау і структура СГ і дзеяслоуных СЛ у складзе ЛСГ знаходзяцца у прамой залежнасці ад паходжання зыходнага слова, яго семантьікі, частаты уживання, ступені мнагазначнасці, стилістнчнай прьіналежнасці і інш.

Найбольш високі словаутваральны патэнцыял маюць дзеясловы, у якіх вяршьінямі выступаюць мнагазначныя, стьшістьічна нейтральныя і найбольш ужывальныя лексемы з комплексам прамих і/або пераносных значэнняу. Гнёзды з такім зыходным словам у абедзвюх мовах маюць максімальную колькасць матываваных дзеяслоуных адзінак, характарызуюцца складанай і шматступеньчатай структурай. Наприклад, бел.: казаць - 51, лічьпіь - 53,

гаварыцъ - 82, думацъ - 72, вучыць - 90; рус.: знать - 56, считать - 63, думать - 75, учить - 85, говорить - 87.

СГ, вяршьінямі якіх з’яуляюцца нематываваныя дзеясловы іншамоунага паходжання з некаторьімі суфіксальньїмі кампанентамі, а таксама стьілістьічна маркіраваньїя дзеясловы, маюць, пераважна, простую структуру і нязначную колькасць матываваных дзеясловау, наприклад, бел.: канстатаваць - 1, кампіляваць — 2, каменціраваць - 2, інфармаваць — 5, крытыкаваць - 5; рус.: констатировать — І, комментировать - 2, аннотировать - 2,

консультировать - 4, редактировать - 9.

Структура і працягласць дзеяслоуных СЛ у значнай ступені абумоулена дзеяслоуньші категорьіямі тривання і зваротнасці. Менавіта за кошт разнастайных камбінацьш зваротннх і незваротных дзеясловау закончанага і незакончанага тривання утвараюцца структурный типы дзеяслоуных СЛ. При гэтым працягласць толькі зваротных дзеяслоуных ланцужкоу можа дасягаць нават чатырох паслядоуных звенняу, што характэрна у асноукым для рускай мови. У той жа час зваротнасць не звязана непасрэдна з триваннем матываваных адзінак у дзеяслоуным словаутваральным ланцужку [1,6,7, 8].

3. Утварэнне дзеясловау інталектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах адбываецца на чатырох ступенях дзривацьіі. Наибольшая колькасць дзеясловау у абедзвюх мовах утвараецца на І, II, III ступенях дзривацні, IV ступень прадстаулена нязначнай колькасцю матываваных адзінак. Найбольш распаусюджанимі і прадуктьіуньїмі спосабамі утварэння матываваных дзеясловау з’яуляюцца наступния: прзфіксальни, суфіксальни, постфіксальньї, прзфіксальна-суфіксальнн і прзфіксальна-постфіксальни [3, 4].

4. Дзеяслоуньи словаутваральныя ланцужкі у беларускай і рускай мовах могуць мець розную колькасць састауных кампанентау. Даследаванне паказала, што найбольш характэрныя для абедзвюх моу СЛ з 2-4-ма звеннямі. Максімапьньїя па працягласці дзеяслоуныя СЛ могуць дасягаць 5-ці паслядоуных звенняу і характерны для СГ з вяршинямі — агульнаужьівальньїмі дзеясловамі з шырокай семантыкай: рашацъ, вучыць, меркаваць, лічьіць, знаць, ведаць і знать, решать, учить. У беларускай мове назіраецца невялікая колькасная перавага у плане разнастайнасці камбінацьш матываваных дзеясловау у СЛ [І, 7].

5. Для матываваных дзеясловау, што уваходзяць у склад даследуемай ЛСГ, характерна з’ява множнасці матьівацьіі, якая фарміруецца галоуным чынам за кошт узаемадзеяння зваротных і незваротных дзеясловау закончанага і незакончанага тривання у структуры СЛ [1, 8].

6. Фрагментам СГ і дзеяслоуных СЛ у складзе беларускай і рускай ЛСГ дзеясловау са значзннем інтелектуальнай дзейнасці уласцівьі у цэлым суадносны колькасны склад і аднолькавы характар матывацыйных сувязей, што, у сваю чаргу, абумоулівае высокую ступень падабенства саставу і сістемнай арганізацьіі ЛСГ у блізкароднасних мовах [1,2,6, 7, 8].

СШС ПУБЛ1КАЦЫЙ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫ1 Артыкулы:

1. Дода 1.Г. Словаутваральныя ланцужю дзеясловау ¡нтэлектуальнай дзейнасщ у беларускай мове // БЕЛАРУСКАЯ Л1НГВ1СТЫКА. - Вып. 53. / НАН Беларусь 1н-т мовазнауства ¡мя Я. Коласа. - Мн.: Бел. навука, 2003. - С. 78-84.

2. Дода 1.Г. Словаутваральныя асаблшасщ ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасщ у беларускай I рускай мовах // ПРАБЛЕМЫ ТЭОРЬП I Г1СТОРЫ1 СЛАВЯНСКАГА СЛОВАУТВАРЭННЯ: Даклады Шостай М!жнар. канф. Кам!с!1 па славянскаму словаутварэнню пры М1жнар. камтце слав1стау. Мшск / Беларусь 2-6 сакавжа 2003 г. - Мн.: Права 1 эканомша, 2004. -С. 268-279.

Матэрыялы канферэнцый:

3. Дода И.Г. О типах сходств и различий в структуре русских и

белорусских мотивированных глаголов (к проблеме сопоставительного описания) // БЕЛАРУСКА-РУСКА-ПОЛЬСКАЕ СУПАСТАУЛЯЛЬНАЕ МОВАЗНАУСТВА I Л1ТАРАТУРАЗНАУСТВА: Матэрыялы III К/Пжнар. навук. канф., 5-7 снежня 1994 г., Вщебск: У 2 т. - Вщебск, 1994. —Т. 1. - С. 84-86.

4. Дода И.Г. О структуре суффиксальных глаголов в русском и

белорусском языках // ЕДИНСТВО ВОСТОЧНОСЛАВЯНСКИХ НАРОДОВ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, ПЕРСПЕКТИВЫ: Материалы научн. конф. -Гомель, 1995.-С. 181-182.

5. Дода 1.Г. Аб структуры ЛСГ дзеясловау са значэннем

¡нтэлектуальнай дзейнасщ у беларускай \ рускай мовах // БЕЛАРУСКАЯ МОВА I МОВАЗНАУСТВА НА РУБЯЖЫ III ТЫСЯЧАГОДДЗЯ: Матэрыялы навук. канф., прысвеч. 70-годдзю 1нстытута мовазнауства ¡мя Я. Коласа НАН Беларуси 2-3 лютапада 1999 г. - Мн.: Права I эканомжа, 2000. — С. 59-61.

6. Дода И.Г. О структурообразующей роли морфологических

категорий вида и возвратности в русском словообразовании // РУССКИЙ ЯЗЫК: СИСТЕМА И ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ: Материалы Междунар. науч. конф., 1718 апреля 2002 г., Минск: В 2 ч. - Мн.: БГУ, 2002. - 4.1. - С. 195-198.

Тэз!сы дакладау:

7. Дода И.Г. Структура и состав словообразовательных цепочек

абстрактных глаголов в белорусском языке // ФОРМА, ЗНАЧЕНИЕ И ФУНКЦИИ ЕДИНИЦ ЯЗЫКА И РЕЧИ: Материалы докл. Междунар. научн. конф., 16-17 мая 2002 г., Мшск: В 3 ч. - Мн.: МГЛУ, 2002. - 4.1. - С. 104-106.

8. Дода 1.Г. Зваротнасць у структуры дзеяслоуных словаутваральных

ланцужкоу (на матэрыяле ЛСГ дзеясловау са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасщ) // ПРОБЛЕМЫ ТЕОРИИ И ИСТОРИИ СЛАВЯНСКОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ: Тез. докл. VI Междунар. конф. Комиссии по славянскому словообразованию при Междунар. ком. слав. - Мн.: МГЛУ, 2003. -С. 66-68.

РЭЗЮМЭ

Дода Іван Генадзевіч

Дзеясловы са значэннем ¡нтэлектуальнай дзейнасці у беларускай і рускай мовах (лексіка-семантьічньї і словаутваральны аспекты)

Ключавыя словы: лексіка-семантьічная група, словаутваральнае гняздо, словаутваральны ланцужок, класіфікацьшная граматичная катэгорыя, матывацыйныя адносіньї, спосаб словаутварэння, пематываваны дзеяслоу, матывавальнае (і матываванае) слова, ступень дэрывацьн, множнасць матывацьй.

Аб’ект даследавання: дзеясловы са значэннем ¡нтэлектуальнай

дзейнасці у беларускай і рускай мовах.

Прадмет даследавання: сістзма семантычных і матывацыйных адносін паміж членамі ЛСГ.

Мэта даследавання - вызначэнне уплыву матывацыйных адносін паміж кампанентамі ЛСГ на састау і характар сістзмньїх адносін унутры ЛСГ.

Метады даследавання: даследаванне праведзена сінхронна-апісальньїм і параунальна-супастауляльным метадамі. Выкарыстаны таксама элементы колькаснага падліку і прыёмы кампанентнага і словаутваральнага аналізу. Пры апісанні дзеяслоуных фрагментау словаутваральных гнёзд і словаутваральных ланцужкоу выкарыстоуваецца метад мадзліравання.

Навуковая навізна вызначаецца тым, што упершыню праведзена структурна-семантычнае і супастауляльнае даследаванне ЛСГ беларускіх і рускіх дзеясловау ¡нтэлектуальнай дзейнасці, разгледжаны іх лексічньї састау і семантичная структура, вызначаны разнастайныя фактары сістзмнай арганізацьіі ЛСГ. Выяулены і ахарактарызаваны словаутваральныя магчьімасці базавых кампанентау ЛСГ, даследаваны структура і састау СЛ ядзерных дзеясловау у складзе ЛСГ. Разгледжана з’ява множнасці матьівацьіі фінагтьньїх кампанентау дзеяслоуных СЛ. Упершыню даследаванне сістзмнай арганізацьіі ЛСГ дзеясловау са значэннем інтзлектуальнай дзейнасці праведзена з улікам семантычных і матывацыйных адносін паміж іх кампанентамі.

Практычная вартасць атрыманых вьінікау заключаецца у тым, што матэрыялы даследавання і яго вьінікі могуць быць выкарыстаны у практычнай рабоце выкладчыкау, аспірантау і студэнтау ВНУ пры вьікладанні тэарэтычных і практичных курсау па лексікалогіі і асабліва па словаутварзнню блізкароднасньїх моу, а таксама спецкурсау і спецсемінарау сучаснага беларускага і рускага мовазнауства.

Прынцыпы пабудовы і параунальнага апісання СГ і СЛ могуць быць выкарыстаны пры даследаванні словаутваральных асаблівасцей іншьіх ЛСГ як у беларускай, так і рускай мовах, а таксама пры правядзенні супастауляльных даследаванняу іншьіх славянскіх моу.

19

РЕЗЮМЕ

Дода Иван Геннадьевич

Глаголы со значением интеллектуальной деятельности в белорусском и русском языках (лексико-семантический и словообразовательный аспекты)

Ключевые слова: лексико-семантическая группа, словообразовательное гнездо, словообразовательная цепочка, классификационная грамматическая категория, мотивационные отношения, способ словообразования, немотивированный глагол, мотивированное (и мотивирующее) слово, степень деривации, множественность мотивации.

Объект исследования: глаголы со значением интеллектуальной

деятельности в белорусском и русском языках.

Предмет исследования: система семантических и мотивационных отношений между членами ЛСГ.

Цель исследования - определение влияния мотивационных отношений между компонентами ЛСГ на состав и характер системных отношений внутри ЛСГ.

Методы исследования: исследование проведено синхронно-

описательным и сравнительно-сопоставительным методами. Использованы гакже элементы количественного подсчёта и приемы компонентного и словообразовательного анализа. При описании глагольных фрагментов СГ и словообразовательных цепочек используется метод моделирования.

Научная новизна определяется тем, что впервые проведено структурносемантическое и сопоставительное исследование ЛСГ белорусских и русских глаголов интеллектуальной деятельности, рассмотрены их лексический состав и семантическая структура, определены разнообразные факторы системной эрганизации ЛСГ. Выявлены и охарактеризованы словообразовательные возможности базовых компонентов ЛСГ, исследована структура и состав СЦ вдерных глаголов в составе ЛСГ. Рассмотрены случаи множественности мотивации финальных компонентов глагольных СЦ. Впервые исследование :истемной организации ЛСГ глаголов со значением интеллектуальной деятельности проведено с учётом семантических и мотивационных отношений нежду их компонентами.

Практическая значимость полученных результатов заключается в том, 1то материалы исследования и его результаты могут быть использованы в фактической работе преподавателей, аспирантов и студентов вузов при лреподавании теоретических и практических курсов по лексикологии и )собенно по словообразованию близкородственных языков, а также спецкурсов I спецсеминаров современного белорусского и русского языкознания.

Принципы построения и сравнительное аписание СГ и СЦ могут быть 1Спользованы при исследовании словообразовательных особенностей других 1СГ как в белорусском, так и русском языках, а также при проведении юпоставительных исследований других славянских языков.

SUMMARY Doda Ivan Gennadicvich

Verbs of the intellectual activity in Belarusian and Russian languages

(lexical and semantic and word formation aspects)

Key words: lexical and semantic group, word formatting nest, word formatting chain, classification grammatical category, motivated relations, word formatting method, non motivated (and motivating) verbs, motivated word, derivation degree, plurality of the motivation.

The object of the research: the verbs with the meaning of the intellectual activity in Belarusian and Russian languages.

The subject of the research: the system of the semantically and motivated relations between parties of the lexical and semantic group.

The aim of the research: determination of influence of the motivated relations between components of the LSG on the structure and character of the systematical relations within the lexical and semantic group.

The methods of the research: the research is carried out by the synchrony descriptive and comparative methods. There were also used the elements of the quantitative calculation and component method and the word formatting analysis. In the description of the verb’s fragments of the word formatting nest and word formatting chain there is used the method of modification.

Scientific novelty of the research is determined by the fact that there were carried out the structural semantic and the comparative researches of the LSG of the Belarusian and Russian verbs of the intellectual activity and there were examined their lexical structure for the first time. There were determined manifold factors of the systematical organization of the LSG. There were discovered and characterized word formatting possibilities of the basic components of the lexical and semantic group, were researched the structure and the composition of the word formatting chains of the nuclear verbs in the composition of the LSG. The cases of the plurality of motivation of the final components of the verb’s word formatting chains. The research of the system’s organization of the LSG of the verb’s with the meaning of the intellectual activity were carried out on the basis of the semantic and motivated relation between their components for the first time.

Practical value of the received results is that the materials of the research and its results can be used in practical work of teachers, candidates and students of universities in teaching theory and practical courses in lexicology and especially in word formation related languages, also special courses and special seminars in modern Belarusian and Russian linguistics.

Principle on the building and comparative description of the word formatting nest and word formatting chain can be used in researches of the word formatting material of other LSG in Belarusian and Russian languages and also in realizatip» of comparative researches of other Slavic languages.