автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему:
Художественная деталь в современной узбекской лирике

  • Год: 1994
  • Автор научной работы: Мирзаева, Дилором Джумановна
  • Ученая cтепень: кандидата филологических наук
  • Место защиты диссертации: Ташкент
  • Код cпециальности ВАК: 10.01.02
Автореферат по филологии на тему 'Художественная деталь в современной узбекской лирике'

Полный текст автореферата диссертации по теме "Художественная деталь в современной узбекской лирике"

РГВ оя

с а,

УоБЕКИСТОН РЕСПУВЛИКАСИ ФАНЛЛР АКАДЕМИЯСН АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ АДЛБИЁТ ИНСТИТУТИ

^улёзма ^укукида УДК 894.375.1

МИРЗАЕВА Дилером Жумановна

Дозирги узбек лирик шеъриятида бадиий тафсил

10.01.02 — Дозирги миллнй адабиёг (узбек адабиётк)

Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учул ёзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкект — 1994

Диссертация Узбекистан Рсспублпкаси Фанлар академпи-сп Алншер Павопп помпдат Адабпёт шюитутнда бажа-р ил га н.

Илмий ра^бар: — филология фанларн доктор»,

профессор Б. И. САРИМСОКОВ

Расмий олпопснтлар: — фплолегип фанларн докторп,

Узбекистонда хизмат курсатган фан арбобп, профессор С. МИ.РВЛЛИЕВ

— филология фанларн номзоди, доцент И. ТУЛАКОВ

Етакчи 1ь'и:пй муассаса — Тошкент Давлат дорнлфунуни

хозирги 5'збек адабнётн кафедрасн

Х,пмоя 1СУ4 пил « » ^сЦ/ТьСС' рГЬ соат « / ^ »

да Узбекистан Фанлар академняс'п Алншер Навоин номи-даги Адабпёт институт» ^узуридаги Д 015.04.21 рацамли докторлик илмин даражаснни олиш учун днссерта.цпн лимоне» буйича ихтнсослашган плмнй кенгаш нигнлишида утказиладн (700170, Тошкент ша^рн, И. Муминов кУчасн, 9-уй).

Диссертация билан Узбекистан Рсспублпкаси Фанлар академиясишшг Асоснй кутубхонаенда таиишнш мумкцн (Тошкент ша.\рн, И. Муминов кучаси, 13-уп).

Автореферат '1994 йпл « (Мр »жунатплдн.

Ихтнсослашган илмий кенгаш котиби, филология фанларн

доктори К. РА^ИМЖОНОВ.

ТШИКОТЕЗГ ГЛШИ ТАВСИФИ

','двзунинг долзагблпгп. Лбек лирик сеърияти узок тарихий тасакнпвт боскичларшш босиб ут::б, бтага кадар мавзулар ранг-барангдига, образлар ёркпнлзгп, ляодаларнднг фавкулоддалзш, баддий баркамоллиги ва бой рамздйлдгг бялан етиб келди.

ЕУ улкаа маъназий хазананизг заоляанип боскячлари за мая-балари, таригяй га заыонаазй лщязамлзннзг бошка характерна белгзлари тугрлсцзз адабкётшуносл"^к за танкддчюгзгзааизда яуп-лаб тадкдкотлар аыалга эшлралган за ошрзиагокда.

Бирок лирик шеъонятшгнг бир катер ?зига хос ячки масала-лари борки, улар хусусида адабиётпунослик за адабий тануддтд-лнкда .т/да оз <5пкр бдддирялган. Ана шундай масалэлаадан бири лирик зеъриятда баддий тафсил(д-зталь) за унинг бадиий вазисса-ларикз белгялаш хиссбланади.

Пйърий асарда баддлй тассплклкг тутган урннни ургакил шэършг тзхшл махоратзгазг уешшга; пеъеял, псарни за лисия кахрамоннл гугрз тушунигга яумаклагада за ■лаусялялнг лирик ¡геърий асапдаги роли хусусидзги назарпй за аыалий яузастзлар олиб бориш баробарида адабиётщгяоелагимпзнзнг ризолшга озмл-купми хгсса булиб кушилали. пинингдея, мазкур тадкикот ;?з0ек лирик шеъриятининг хозирги тараккиет дарахасида образ за образ-лзешк муамыосини урганш б клан чамбарчас борлик за таасилнинг лирик асардаги роли ва- табиатини очиб бе рил ушбу муаммони те-ран ёритзпга хам кумахлаиада. Бинобарпн, диссзртацион -ттамиз мавзуинлнг долзарблигн вкерида кайд этплгая момектлар билан. бир катосда адабиётимизнинг бир кдтор назарзи ¡.¡асалаларига ой-дннлик каритиа билаа хам балгаланада. -

Тчдкикотнинг максад за зазкйаяаои. Тадкикстнинг асссий зазийаси - хозирги узбек лирик аеъриятидаги бадиий таоезл та— биатики, образ ва тафеил мукосабатинп ургаяипдир. ТЫбу мацсая-га эршш учун тадкикот олдига куйидагп ваззйалар куЗялди:

- лирик ;,:аззу за табенллар сригпкаллпгл. оркали, гжодгорнзнг поэтик мадоратнни бедгплаш;

- бадиий тафзил на унинг и^одаланиш зЕяляарини аниклаш; •

- лирик тайехтлар за уларяинг г-судланилшш. гартабики бадинй манглкнинг ураини анлклал:; - -

—:{озирги Узбек лирик- шеързятада-•

таокнснг укукгГ: усулларкнг антенн.

Т&лкккотнпчг- зсэс- к? иетс-нгкасп. внипг

мгтохслопск aco;i^-n узбек ьа Сспжа халклар пзезексп буйкча яра-тплган казарп;'-. пглар, пзэзия таскатп ва ;~слкор pyxtó олза: Cyiiir-ia э тглган ааарлар т£щ::г: zzzzn.

Кие. asesan raöczüsü Ta.vnr:, урня ôzk&h Ksëscf: rarjar: i.-.srozi^.aci—an ç.oî'-zasainLsraE.

Тгг?'7:гт.гн:г-:т' я~г.тт.. itra узоек алвекггс?нэслггЕ

sa алас:::: TäKKzreirz-nta о::р::нч:: Сор гегрптгла ûarn~i Taiaiix racraru, yv.vs~ лприк осразга муносаба::::, .п:р:'-к тафсглклнг галакза гак-пари, лпзкк Esipœrza бал:2:й тафси: к?лла= таргпс:: кзсн магалалаг ;:vc.vc^ia кекг ва гз-^ил тизк.сл;: каьлукзтлар ks.ïï-г::рилтак, caa:a:i: ифггпп: taraos кетсспкагг israô чикилтаи.

та.~кгус-?кгк~ каза";:.'' Ь: a.'.ia~i::' а"=;.:п."к. ^сгер?£.гттток пг— книг ка?ар~:: ахамтатгп:

а) öazszii тафыл ьа лпрзк copas. улгркгпг узаро ¡.'.уносаЗь-тг. лгала ктикас::к:г. оЛлиилагслриз;

С) сагкий тафоглнЕкг пйэдаяангз заялларгнЕ аняклаЗ espía:;

2) öajunri: тафеил !;уллзлнг::г аньакакг;: усуллариы: c<s:3 бе-

Iî2ûан хозЕргг пеьрскязггзнЕ с&хяет эгузчп ев/п£, ¡лпй"-оммабсп асарлар яратхлзха, укув яуллажаларк ёзпз;?. ва махсус курс хагла факультатив калтулстларкк ?zzas£ фо£лалакиш мукккн. Зулар талкикот.ЕЕНг акали;; юпхатЕш: Зелла^аили.

•Гглчгкот тетерпа~ сулко F.№ou, С.5УЕн:.?нова, Э.Всхпгог, А.0?гпоь, р.Парфи, с.йатгок, Х.ХУД°£оерхЕева, Х.Даврок, П.Ра>,-мок, у.азжое, к.тулаков, а.кутсстпн, 5;. КораЗоева, з.КУьхнова казн Есирларкпкг ыеьрлари хгз:.:ат :-;ллл7. .

Тагкгл-ст cvfarqa эълеге китек-ак renar.. jxeoepsanss мавгусг. йуйича 2 та каксла ьа I та рисэяа аьлок килхзгаа.

Уззеяксгон Респуасикасг йаклар акадекЕяок Азшер Баво:.1: HOisrara Асабгёт ЕН5ГЕГУГ2Ш!НГ алаокёт назаркясЕ бглиьш Еппаш-eeza eíikk карта мухокама этелпб, даояга таьегл этилгак. Кгкеег асосий мазкунк юеляккпйг турлп шаш2-акаЕй: конфтреЕжгтарха кЕлган wa'.-oysa^api^ia хи/. беён втилгаа.

¡ы^ггг t-'siiti-зд. дтаоертаася i:zü;zz, r.rsr осс, sy-тааа аяаосетлар руЬатг. каов rxotyassüH гзорат.

ЖШ'ИГАСОСИЙ МАЗМУЖ

"Киаиз" кисмида яш мазз.усинлнг долзарблага асослаб бе-ралган, тадклкотнинг максад за вазигалара белталаяган, дас-серташяна тайёрлашга асос булган материал, методология ассс ва методика, маззунинг ургачаляш даратсаса, унанг назарай за амалай ахамията тугрисада маълумотлар бералгая.

ййнакг баран та боби "Лярякада бадаий тафсал табиата" деб деб номлакган. ЕУ Ообда тафсал (деталь) туаунчаси анаклаб ола-нада.

Хозарга узбек ларнк шеърачтинанг зуда куп масалалара бу-йача хам талайгпна тадкакотлар, монограсЕаялар, маиолалар задок каланган булса хам, уларда лпрак тачзсалнинг характера, бажар-ган вазлтаси махе:,'с ургакидган эмас~.

Узбек шеързятюа образ за образлялак «гуаммолара буЗача куп йадлардак буён агмай кузатиплар слаб бораётгая Е.Акрамоз лирик та£сал хакада куипдазлгса ёзада: "Шу нарса сир эмаска„ табиат предметлара, турглуш <5ак?лара, тарихай зокэа-ходисалар шзласа баландир шоир даккатана тортада, уна хаязонга солган, уйга толзлрган зактадагпна поэзия ходисасага айланлша кумказ. Албатта, бар турла факт шеърай насбат, мукояса, бирор тайсил -деталь ежратада келса, бешка бара янга бир факрга туртка — сабаб булаб хазмат цилтто мумкин2. КУранадака, Б.Акрамоз таф-оалнанг'лнрак шеъраятда вузудга келаша, шаюшанаша туграсэда-уринла факр вратда.

Лярикада бадиай. тайсал, унаяг Узага zoo хусусаятлара ва ларик образга муносабата каба масалалар Б.Саримсоковнанг "Л2— • рякада бадаай тафсал" номла мако.шеида илк бор ёраталди» десак

^Ёкубов Х- СаЯлакма. икка заядлая. Тошкент, ISS3-IS84; Сул-тонов И. Асарлар. ТУрт здлдпш. 2-яалд. топкентt 1372;. Щуку-ров Н. Услублар за занрлар- Тошкент, 1Э7Э; Шарас^идзанов 0. За-мон.калб.Поззая. Тошкент,1982; Каримов Н. Шеърий шакллап ва ус— лубаи йуналишлар. Узбек адабиётяда жанрлар таполсгаяса ва ус— лублар ранг-бараягляга. Тошкект, 1983,' ЮЭ-13Э-бетлас; Иброха— иов ГЛ. Кичак поэтик занрлар ва уларнанг услубий хусусаятлапа. Шзридага тушил, Тошкент, 1983, 154-192-бетлап; Ибоохимов'м.. Узбек совет поззаяса ланрларшшнг таркаб топзаша (I9I7-I930). Тошкент, "ЗЗан" нашриёта,1983; г&шуроз И. йл-яшал дарахт. Тош— хент,1976; Шаропов- А. Юлдузла ол-ам сехса. Тошкент,I9S3; !йма— .тонов с. Шоип дукёса. Тспкант,1Э70; Туликов И. Нурлг манзачлао. Тошкент, 1992; Шаргпоз Р.Х. Время.Поэзия.Сталь» Ташкент,1992; Tíjhcob с. Роль художественной детали з изобрагенаа характера, а обстоятельства в прозе А.К&ххара. АКД, Ташкент, IS67.-

2Лкрамоа Б- Шзъраят гавхара. Тошкеат^ 1979» ГЕЭ-бет.-

язглидааймкз: "лирик асарда шо'ирнЕнг гоявий-бадиЁй 'ниятене ифодаловчи куп вазифали образлар лирик образ,'лирик образлар-кикг айриы нк р рала ринк очпшга хизиат килувчк, факатгика Окр вазифа утовчи образларни эоа поэтик тафсил деб фарклаш лозем"®.

Келтприлган парчада лирик образ ва тафсклкинг энг мухим фаркк аниклаб берилгак. Деыак, шеъриЁ асардаги хар бир нарса, энг аввало, образ, маълум тасдкорнЕнг гоязий-бадиин максадини ифодаловчн, к?п вазифа утовчи образ лирик образ хисоблавадп. Мана щу лирик образнинг вда^ян бир киррасинг. очишга хкз!.;ат кеду вта образ эса лирик тафсил саналияи лозим.

Лирикада тафсил факат биргина гоявиё-бадииЕ вазифа ало этувчи образлардан иборат.

Безниег фикриыизча, тафсилкикг вдоркда тилга оликган ха-рактерли томонлардлан ташкари унинг бошка катор узига хос ху-сускятлари бор:

а) лирик тафсил хамила тасвир хагла ифодани алохидалнкка караб тортади, чувки лирик тафсил yM.yi.aifi тасвир хамда ифода-кенг кухш кирраларидан факат бирЕнигина ашпдайди. Бивобарин, мураккаб нарса, ходисанинг хар бир клррасини алохида бир тафсил аниклаши зарур.-ЭДасалан, э.Вохидовнинг "Батан" шеъридаги хароб кулба, бир парча ер, четан девор каби тафсиллар алохида- . лик нвдобида "Батан" тушунчасЕвинг вдхим белгиларшш ангаухаган холда, ушбу тущунчанЕкг тащи ва .мазмувий гнхатларини умуылаш-тириб берадн4. Демак, лирик тафсил укумий ва мураккаб тушунча-

ларнЕ аяохида-алохЕда тафсиллар асосида акиклаштиргак холда ягона аник тушукчани яуаудга келтирипга хвзкат кидали;

б) лирик тафсил етакчи лирик образга нисбатав фаолрок вазифа угаДни. ушбу фикрш азикрок баёи килее учун у.Азимовнинг Трафика" шеъридаги куйздаги бандга курогаат киламиз:

КУзенг «аро сенинг, копларинг каро, Взларинг ок сенинг, кулииларикг ок.

"ЦУлиЕгдаги таъна тосларинг каро, Ыенга гамгЕн бокнб турипларинг ок°.

^Саримсодав Б. Лкрикада бадииЁ тафспя. "Узбек тили ва ада-бЕёти", 1992, £5-6, 10-бет.

%£:сцдоб 3. Кухаойатноыа. СаЯланыа. йкки гЕддлик. 1-еилк, ТоикеЕТ, 1985, 105-оет.

-Азимов У. -Даре, товке'нт, 1986, 110-бет.

Щэридаги бандда хиярон азобзда колган армонли маъшука-нинг ок-кора рангдаги шаклий тилсоли билан ок-кора рангдаги кксматкнинг у "т] нлигл лирик тафсиллар зоситасида таъсирчан ифодаланган. Шеърдаги лирик тафсялларнинг фаоллиги шундаки, иаъауканинг умумий киёйас:: за кисмати бирдан шеърхон онгида жонланмайди. Уйинг шаклий жихатлари, кисмати т?ла тасаввур килиниши учун хар бир хислат, хар бир чкзги ва холат энг ав-вало алохида-алохида тафскллар оркали ифодаланади. Демак, лирик обраьаинг тулаконли киёфасини шакллантирищда лирик тафсил-лар белгиловчи фаол вазифа утайдилар;

в) лирик тафсил мазхум тусунчаларни аник карсалар тасви-ри оркали коккрет иаодалаб бе ради. Лирик пеърият инсон рухий эламининг оний кечгшмаларк оркали вокеликни ако эттирар экан, каыма закт аник нарсаларни ифодалайзермайдя, инсон рухии хо-лати билан боглик холда мазхум тушунча хамда холатларни хам 1кс эттиради. Масалан: хакикат тупг/нчаси мазхум, у моддпй эмас. Бинобарик, б.у тущунчани инсоилар тупли-туман водеа-ходи-;алар, хатти-харакатлар тимсолида факаг хис киладалар. Хурпшд Цавпон узининг "Хакикат" деб аталган кичик бир туртлигнда лирик тафсшшар оркали бу тущунчани аник предаетлар зоситасида шик туйилга, аник предметлар воситасида аник тасвирлаш хамда гасаввур килипгга интшшан:

данча ураыасин кунгли коралар, Баланд девор билан ёзнинг богини. Бари бир барри кенг, сахий олыалар •КУчага узатар шипи шохини®.

ТУрт мисрадан иборат шеърда туртта тафсшг ттирок зтган. Виринчиси - кунгли кора, ёвуз кишларнинг хатти-харакати, ик-■шнчиси - сахий,' барчата бахра бера одувчи ёзнинг боги - сага за тли калб раызи, учинчи. та<$сил - сахий олыалар, туртинчи гафсил - мевали шохларнинг кучага осилит, яьни купчшшкнинг Захраманд булиши.

Екоридаги лирик тафскллар хадицатни бугувчиларнинг хеч начон. уз кора ниятларита эрша. олмасликларини, яъни олыа каби 5егубор, покиза хакикат купчиликка етий боршини. яшп; предает-аи тасвир оркали ифодаланишига хизмат килгандар.

еДаврон X. Тунги боглар. Тошкент, 1981, 68-бег.

е

Худдт цундай мавхум "Садокат" тушунчасини Э.Во>;едов узи-нинг бир шеьрида уз урнидан нупорилган кекса нарагайнинг ил-дизлари панжаскда яшаган еридан Сир синим тупрон олиб кетлаш, яъни нарагаП "пашкаск"даги бир синим тупрон орнали ифодалай-

ДЕ7.

Юкорвдаги кисоллардан каълум буладики, лирик тафсил мав-8.уни, тушунчаларни анин, предоетли тасгар орнали ифодалалгга хизмат ниладп. Бевосита ыана ау восктаси орнали лирик тафсил шеърга таъсирчанлик, ифодага аниклик ва бетш:рорлик багкалайдк.

Танинли рус тилцуноси Е. Винокур шеър ьа п:окр хан1:дп тухта-либ щундай ёзадк: "Шоир шоирдан уз дунёси билан фарк «клади. Щокрлар у ёкп бу сатрларп бглан э:;ас, балки уз дукёларининг тепанлигк ва узига хослкги билан бахоланадилар. Ханский шоир китобннинг биринчи сахифасини очип - бу унинг кенг дунёсига, худги бизнпнг борликца ыавхуд уч улчамли дунёсига булгак эшик-нк очиадар8. .

Шоир дунёси шоир хаёлоти, мушохадаси, низиккпз ва интилиш-ларини, рухини, унинг шеьридаги мавзу кенглиги ва билим доира-сини кунояса кила олиш ва кулохаза гратлш нобнлияти каби куп-гина нирраларни нам раб олади. Буларнинг барчаси эса лирик тафсил танлай олиш, ана'шу тафсиллар оркали мохпятга етиа ва мо- . хиятни таъсирчан ифодалай олип декакдир, чукки муваффаниятли то-пилган кичик бир тафсил шоир дунёсинлыг чу кур катламларига, скр-асрорига кириш учун мухим калит хисобланади.

Цуайян бир шоирдаги образ яратиш усули унинг хар бир шеъри-да маэдум даражада янгпланганидея,. турли шоирларда образ яратиш усудкнинг камолга етшш хам ракг-<5аранг булади.

диосертацшща хозирги узбек шеърияти етакчи вакилларининг бадиий тафсил нУллашдаги ыахорати, узкга хослигн С.Зуннунова, Э.Бохидов, А.Оршов, О.Матжон, Р.Парфи, Х.ХУДОЙбердаева, Х.Дав-рон каби катор тпоирларкинг шеьрларини тафсшшй тахлил нплш орнали курсатиб берилгак.

С.вуннунава шеърда асосий эътиборини тасвиркинг хаётийлиги, эмоционаллиги, лирик кечиныа онимининг кескинлиги, хаяжонлпгига наратада. Бунинг учун у асосий ыавзуни очишга ёрдам берувчи ли-

7-Вохидов Э. Мухаббатноыа. сайлакыа. Икки гиддлик. 1-зшщ. Тонжент, 1986, 156-бет.

^гнокур Е. Поэапа и мысал». К.: Советская Россия, 1953>о.6.

РЕК кадрамон сбразднлнг муайян кзррадарлна ёрузчп тасзснллар-нл кечппма окэлнга катълй бирлн-кетинлнк асосила киритади. ¡Поиранинг "СУкхтл Пул" зеърннл ола2лпк.

3? шеърда муалли* кисплар уртаспдаги жураккаб мунссабат-ларнинг спрларини ка£тадан кав-З этп^га, инсся кадря, у ни оъзоз-лад хададаги ?з караиларпнз лирик Ееърда бае я этппга харакат килар экая, тириклик за' улда каби икки мух;:м кпрра, икки кир-fok хакидагп мулохазаларини бир яуктага йггади, охсрз тухзл-маган та^силлар эса дойра кузлаган максадга туда буЗсундлрил-гая холда кулланадз.

Сайда Зуннуноза тсмонлдая излатзлган тассллдар суячалих табинйкд, хеърхсн ба-ьзаз уларнп х/нчаки оддий хол дзб кабул у—поэтик тафсплларда 1ду ссддалия заинрида катта поэтик .умумлашлалар, хакикня сакъаткоркинг юсах кури, даоди ётганл-га эьтдбор хам бермаЗди:

Баъзан рузгордаги блроа буталки, КУздек ардокдаЛлнз чаягда'н ва намдан, Шунча аясаЗдин агар одаини, Щуяча ассасайддк уксил за гамдан

q

Юзлар табаесумдак апимасмидз...

Топнлгак табсилларнинг соддалиги (бирор бути, унл чанг ва начдан куз корачигидек асрап, одамни ассап, юздаги доимий табассум) аеър охангида хам табиндликни. таъминлаган.

Щоиракинг "Арча", "1(сяп, ":¿il:ca аиш урипти...", "Асфальт-ни кок ёриб", "Нихоллар...", "К?к осуда...", "Баъзая табиат-нинг...", "Согннгп", "Утгаа йплги...", "Денгдз буйзда" каби катор шеърларпда хам шоира та^силлар аниздзги, табиийлигз

прлнцзюта содик коля гл.

Дкссэотапдяда С.ЗУЗяунованинг "Арча", "Шохлап кутарплыас узин хссилдан" яаби шеърлари хан батафсил тахлил киллнхан.

Э-Вохлдоз кеърларида, хатто у ксндрет гзахс ёки тарихдй бирон-бир вокеага батданса хам, аясарзят холла ода кутарин-романтик образлар, зосдталар, тафсиллао кулланадп. Иэърда-гн лирик кечинма окшл хам пуяга мсслакадз, охакг хам кутапин-яилик касб этадд.

^Саияа Зуннукоза. Танлангал асаалао. 7ч тсйзек. закшчн том. Тошкент, 1976, 182^ет.

VIO

Воирнинг "Абдулла Бабиев" шеърп бунта «исолдир. Шэдкор сеър бо^танигхда узе ифодаламокчи булган неятниег кохеятене берплк. жукладан:

Иен ёлкЕнкан • Олоеле даврим КУкрагидак отЕлиб чиккан Ыен чакиныан Яахзалик умри?,'

БУЛУТларнЕКГ 6aFpEKi; йпртган^ тарзЕда асосий поэтик ннятнинг ыохияти берилгач, соир 6уне ьна су ёлккн, олоеле давр, чакин, багри Сиртилган будут кабЕ тафснллар оркали лирек кечикыа окимига олиб киради. Натияада, шеърга кЕритилган хар бир тафсил, ка>;рамон хаётидан олинган хар бир холат шеърга паффоф ранг, ёркик буёк олиб киради. хира, ракгсиз кирралар шеьрда щ'тлако учра.\:а{:дЕ. "Гул, алзон яафак,-Еенг оташида ёнган лола, кизил кон, кувноклик, буса каби факат асосиЕ, ыарказий поэтик ниятни тулдзрадиган, ункнг у ёки бу ки^расини яна хам бурттириб ифодалалга ёрдам берадиган рангдл, тенек буёклЕ тафсилларга нурсгаа? этадЕ.

Щопрнинг "Учи ïyrEK даструмол", "КУнгирстда айтияган елёр", "йуколган пеъ'р"., "Яознрги ё^лар", "Та еттикчи йилда ту-^ гилганлар", "Пятимое", "Бахор..." каби шеърларкда хак бундай хусусиятки курил мумкен. ;£Ессертадпяда э.Всхедовненг "Бахор" шеъри хаи .тафсилий тахлил олинган. •

Абдулла-Орипов пеьрларида xaj.; тафсиддан узига хос равип:— да фойдаланиш санъат дарагасига кутарнлгак. Ei/ гихатдан .унлнг "Бахор" ног^ли пеъри диккатга сазовордпр. Мазкур пеърда шоир-нинг ёп-чик ва кексалЕк, хает ва улит.:, есдлек ва касту каби бир-бЕрига see булган тусунчалар xawstarn кузатиглари за уй-лари уз Ефодасики топтан. Шоир ана пу кеетни юзага чикарип; учун конкрет тарихий тафсилларга (F. Руло:.' ва М.Еайхзсда вафо-тига, Тошкент зилзиласига, онасннинг улиг.щга оце уринлар) хам мурогаат этади. Бу тафсилларки у кечпзыа оузжненг "Уналигяхга караб, поэтик ме^ёрни уга нозкклик билан хксобга олган холда

i02d-"eh Вохедов. саманка. Икки ггкдлик. I-гилд. ташкент, I98S, 170-бет.

TT

зангдарай борада.

О.Матзаннлнг "Бар тадам-олга", "Карвоалар", "Пзггамаз с/с.? с яда яутк", А.Мухторнанг "Ж к пахтакорман" каба сеърла-рада хам охо"л тукалмагаа тафсаллар топаб куллап, уларна шеъзяанг рухига мое калаб сингдарнб ¡сбории кузга явдел таила— нвб турада. Дассертацаяда бу ше-ьрларнанг айримлара тахлид ка-ланган.

Кейанга йаллар узбек хе-ьраятаэ. узага хос мураякаблаклар cío р. Айриы холларда паърхон сезгаознанг алданша, баъзан уна яотутра хулосалар члг-сасагпга бургб абораза муыкая. Негака, гуда куп шеърлардата лиризм, образлалик насбатая мурачкаб бу-лаб, у халма-хал, кучла куп маъаола "объзктаз деталлар", об— разлл матерааллар б алан кузплган. Мураккаб ассоааатаз за рам-за2 максадлар, бирданага тахлалха буйсунанйшгая атрахяар тез-тез кузга Taia-^яиб турабда. Ларак язчиныа екпманзяг мурахяаб-.тага оса, яна объектаз тасгсалласнаяг мохаятина анздлзш, улаг-дага нарса- за маъно мутаносаблагика ута сезгарлаю балаа хае калашни талаб этзда.

?ауф Парфз изода ана пу "мураккаб" лапакаяанх яудол яаму-насидар. йюдкорнизг деърларидага кечинмачанг заддаятлалага барданага кузга таитанмаЯда. Еоар ыуа2ян туйтна а£сдалалда

ута нозаьтик бхтая ш тутада. Кечанна эшк усулгз асосланма— гая, факат лзразмна юзага чакарада-

7ч баяддан иборат булгая ку-одага ше-ьрда сезишгая калб— нияг дрататазмларга тулак касмата ута сакдклиа балая очалгая: 2уда бахтла эдазг у балаа, Захоняа тулдараб юрардзяг,. CSH ушана уйлайсан xoiîoh, . Jtea балая бащдар впаганг. Уйанг балая кечган дамлардая,. Сенга калган шаран хотара, Менанг эса аччид дамяардан, Тортаб кетда кузларам хара. Лекан сезгии aoiî тополиада; Хотаралаа ётгач. кзлблнгдан. GSH. уна хэч унутолмадЕНт,—

TT

Mea хам кеча одкаснан .секдан--.

, Уч банд шеърда учта бетакрор бахтсиз тахдир. Шеьрдгги кечинма рквогланипида Еуларнинг еккетесе - "сен", ва "мен" еггерок гте-ш, уларкинг зиддиятли куносабатлари, дардли кечикыалари ва позере бериляпти. колганкне "сен" за "менада ркенг ыуносаоагла-ри кпррасцдан кедкб чикЕб, уларни кушохада килиб, укувчинЕнг ЗГ5КЕ сеггк тасаЕвурп гуддирадЕ. Худее сукдаЯ *олларки р.пар-фЕкййг "Яка кайтгб келдж...", "Берга гугеддек-ку, срагв,:" даби киереларг С клан боштанузчи пеьрларида хам учратамиз. Шоер кат, рамок рухпЯ олашшаги set нозек туЕтуларни оригинал тафсЕллар itftean бклан "гапЕрадЕ", Укузчеке уйга тслдЕрадЕ.

ртогк тайсЕлкЕнт1 ито~ал£КЕ£ -аакллаогнЕ ургакиг ry^Ew иа-евладир, чукки лирик тафегл дегакда куз елдимизга еееу, у.аётгй карсалар капали, ашо хакма вакт хам у хаётий нарсалардак ибо-ратшз?

Лирик тафоЕл купрок, аник нарсалар оркали ифедалакади, чуеки иноон дастлаб ани; карсалар оркали факрлаа Ьулндан бор-.-тгж. Аник хаёти* нарсалар оркали игодкор уз мавдадкнЕ ёркинрок сфодалаган, лирик оорагкинг барча кирраларинЕ ёритипга эргсган.

Анек хаётЕ?. тайсил - ДЕргкя.кккг коне за гоне, у сеърга аник oxbst, аник гоевей Еуналпз бершш баробарида унга кучли таассурот, ОадииЬгик багишлаСдп. Шукинг.учук з^аы кейинги . лар узбек едаОЕётида купгкка шоирлар дел кечиккаларини кагози!*: вфодалад учук лерек тафеилларга .ута талаб-чанлик бглан ёндов-ыэкдалар.

5>алша худойбердиевакинг армон хаютаги "Сочимнеег бир тола к о раз и колыай...'•' деб бодлакуЕЧи аеърцда келтирЕДган яп-роклари тукЕлган ялакгоч дарахт (Бир дарахт .ыесоле яирок тук-сам мек), кулга тудаас елларнинг ортдлан .чолеп (Едларнинг ор-тндан булсал: гон халак), омаднияг цайтЕпз (Юксала-зксала бир дук ч?коа%г кен), фаолиятшшг тугаши (Битиб кулдак чикса мен твдкан палак)^ гафсЕллари аник тафедллар сифатдда лирик yjsj-рамоЕЕЕЕГ армойли сунгги ондарЕга хос кечпнкаларни кфодалад— га хизыат келеде. ДиссертапЕДла -худди еу нуктаи назардан, яъни хаёти£ тафсадларншг кулланиши Еихаткдан Х.Давроннинг "IS-рЕХЧЕ з;адвда достон" шеърЕ Jtaw тахлел №Еинган.

12ХУДОйбердинаа );агшиа. Кссеу, кор. Тозкент,1979, Бб-бет.

Лирик тафсил хамиша хам анин нарсалардан иборат була-веркаЯди. Бу лприканкнг - шеърпятнпнг табиати билан борлик-дир. Чунки шоир муайян паЯтда калбидан кечаётган туйгуларни мавхум тущунчалар орнали ифодалащи мумкин. Мана шундай хол-ларда шеърда нУлланилган мавхум туаунчалар бадиий тафсил ва-зифасини утаядялар. Масалан, Абдулла Ориповнинг "Узбекистон-да куз" шеърпни олайлик. Зеърда мамяакатимизнинг тукин-сочин-лек фаслнни ифодаловчи богоар нуЯнидаги иабнаы, салнин тумак билан ёр;дадкган тонглар, нафис ялтираЯдиган хазонлар каби конкрет предает характеридаги тафсиллар наторила "Шодлик Еа эзгу дард" каби туйруларни хам бадипи тафсил спфатида келта-ради:

Хар ёнда тукинлик КУздан нишона

Хар ёнда гузаллпк ёйлш дафтарин Сонсиз эгатларга сочилмип,- ана Менинг шодликларжл, эзгу "дардлариы. Бу Увиида "шодлик ва эзгу дардлар" кишилар ризну РУзи булмет .хосшпшнг раызий ифодаспдир.

Мавхум тушунчаларни предметлаЕтирш орнали бадиий тафсил сифатида нУллаш р.Парфпнинг "Хамлет" шеърида хам нУлланган. Узбек лирикасида бадиий тафсплнинг бадиий образга ыуносабати-ни ургандш хам мухим масалалардан бирцдир.

Эпик турга маисуб асарларда образ ва бадиий тафсил анин кузга ташланиб ту ради, ашо лирик асарда улар бир-<5ирлари би-лан щу надар янин ва мураккаб муносабатда буладнларкп, айрим 'холларда уларни анин ыана бу тафсил, мана бу образ деб акратиш мумкин булмай нолади. Кисол учун А.Ориповнинг "Авлодаар хикоя-си" шеърини олаилик. Шзърда асосан икки образ бор. Улардан бири утыипдаги канговор йазиар хотираси уйну бермайдиган бедор чол ва иккинчиси тинч, бегалЕа замонда укиб усаётган, уйнудан тушаидиган набира образлари.

Тун ярми, овулдан утган йуловчи, тулпор туётадан чиннан овоз ва чакин, Бойсундаги жанг-кадал -йшиар сурони кайклар шеърдаги бадиий тафсиллардан иборат.

Юкорида бадиий тафсил бир функциями, харакатсиз образчала рдяр, деган эдик. Ана шунта кура чалнанг уЗкусизлпги кайд

эталган тафсиллар туфайли узок кечмиш хотираларини конлак-тирган. Балки чолнинг куз1: аста-секин уйкуга кетгак пактда онулдан стлик Яуловчининг уткпи, от туёкларпдан чакнаган ча-кин ва овоз ункнг уйкусмни «очиргандир, бу уринда шоир тота-нидан айтилмаган итларнинг хуриаи хам таъскр килгандир. кинчддан ва энг мухши шундакп, ёш утган сайин, айникса кек-сайганда кипи кам уйзд булис кол ад к. У узп боскб утган йил-лар сурони, умринкнг барча сукыокларкни уйлайдкган булиб ко-лада. Мана чукдай пайтда таскаридаги хар бир парпа, хар бир жонланиш унинг утмипщдаги у ёкн бу лахзани хаёлида локланти-ради. Шеърдаги мана шу бош гоя шоиршшг нпятк, отлик йуловчл детали оркали анкк ва таъсирчан руёбга чИвдак.

Тафсил билан образнинг чатишуви, аникроги, лирик обраэ-ни бевосита тафсил ортита яыирш, лирик тафсилни лирик образ ифодасига айлантириш холларпш: и.Тулаковнинг "£:злар", Э.Во-хддовнинг "Камтарлик хакида", А.Ориповнинг "Дорбоз" шеърлари-да хам учратамиз. Диссертацкяда бу шеърлар кенг тахлил килин-ган.

с

Лирикада бадиий тафсил, уникг поэтик табиати ва багара-диган вазифалари ^юзасидан олиб борган кузатдаларимнзни куйи-дагича якунлаш муыкин:

1. Лирикада бадиий тафсил лирик образнинг мохиятини очувчи, унлнг ранг-баранг кирраларини аниклаштирувчп, айни пайтда лирик образнинг индивидуаллигини'таылинловчи мухим поэтик воситадир.

2. Лирик тафсил ифодаланиш шаклига кура икки хилдир: биринчиси - аник хаётий нарсалар оркали кфодаланувчи тафсиллар; иккинчиси - мавхум тушунчаларни предаетлаштириш асосида КУлланувчи бадиий тафсиллар.

3. Шеърда тутган урни ва баларгак вазифаларига кура тафсиллар икки хил буладилар. Биринчи хшш — поэтик образнинг у ёяи бу хислатини, белгисини акиклаптирувчи бадиий тафсиллар. Иккинчи хшш — поэтик образнинг ыохиятини, хусу-сеятини узида ыуаассам этувчи тафсиллар. Бундай тафсилларни шартли равищда тафсил-образ деб куллаш ыумкин.

4-. ^озирги узбек шеърЕятЕЕИнг 60-йиллардак кейинги дав-рики куздан кечириб чшдаб, кейинги Еиллар поззияси ранг-5а-ранг тафсилларга бойлпгининг гувохи буддак. Лириканинг бундай

таф'силларга бойлиги эса унинг КУРУК шиорбозлигщан, баёнийлгк-лан халослигини, бинобарин, шеъриятимизнинг хаётийлиги, аящ-jeoti ва образлилик жихаткдан усганлигига шохид булдик.

Шеъриятдаги бундай таравдиётри таъминлалща шоирларигиз-дан э.Вохвдов, А.Оршюв, С.зуннунова, Х.худойбердиева, О.Штнон, Р.Парфи, У.Азимов, Х.Даврон, ш.Рахыон, М.Кенжабек, И. ТулакоЕларнинг хкзматлари улканлиги уларнинг ижодидан кел-тирилган мисоллар асосида ёритплган.

Дйссертацкянккг кккпнчи боби "Поэтик мантик талаби ва бадиий тафсиллар тартиби" деб яомланган булиб, унда лирик аанрларда бадиий тафскл ва уларнинг поэтик кантик талаблари-га мое кулланклиши масаласи тадкик этилган.

Ктодкор вокеликни уз идеалидаги образлар оркали акс эт-тиришга ннтилар экан, бу образларнлнг хаётлй-майтшдй асос-ларини-бадиий тафеиллар, уларнинг бадиий мантикий талабларга мое яелииларн хавда узаро муайян тартибда богланишлари бел-гилавди. Бу, умуман, бадиий суз саньати учун хеша вакт. амал килувчи конуният хисобланади. Лирика жанрлари бундан мустас-но эмас.

Узбек лирик шеьриятйкинг Алшер Навоийдан буёнги ееодий танрибаспни, аруз ва бармок вазнидаги шеърларда куллашзлган бадиий тафеилларнп куздан кечириш, умуман, узбек лирик шеь-риятида бадиий тафеил кУллашнпнг икки типологик йули мавзуд эканлигини тасдицлайди. Булар: лирик дедукция ва лирик индукция йулларидан иборат. "Лирик дедукция ва индукция оламни бадиий идрок этишга хос тафеиллаштиршддан за рамзий умуклашти-рипщан иборат икки улкан эстетик кудратга мое келади"^.

• Шеъриятда образнинг умумлашган яхлит киёфасини гасвир-лаш усули индуктив тасвир дейилади, алохида-алохвда хусуси-ятларни уз ига хос тафеиллар воситасида анигугаш, ёритип орка-ли образ яратпшга дедактлв поэтик дпрок этлш йули дейилади.

Узбек лирикасинивг барча тараккиёт боскичларида бадиий тасвир приншплари, вокеликни образли идрок этишнинг уч нули: а) индукткв; 6) дедуктив; в) хар ихкаласи аралашгая гул макгуд.

131^нзбург Л. Частное ж обсее в лирическом стихотворении Литература в поисках реальности. Л.» 1987, с.89«

¡( ЛЛрак шеърда..бадиий тафсил тартиби индуктйв, дедуктиз хода хар икки хил йулнинг аралашуви оркали кечар экан, б.у йулларнинг воке булишини <$акат поэтик ыантик^ бошкариб бо-ради.

Поэтик ыантик реал вокеликнинг иаодкор томонидан хиссий вдрок этюшпи ва хаётий ыантик талабларидан чекинмаган холда шоир эстетик идеали нуктаи назаридан акс- эттиршшш принцип-ларидан иборат. Реал вокелик турли шоирлар томонидан бадаий гихатдан турлича баён этилади ва шеърда турлича охангда, тур-лича таъсирчанликда ифодаланади. Деыак, поэтик мантии кшздкор-нинг борликни вдрок этиш даранаси, башии, дунёкараши, танри-баси, шоирлик истеъдоди оркали белгиданади.

Жахон адабиёти,' думладан узбек адабиётида вакт ва .унинг кадри мавзуси абадой ыавзулардан хисобланади. Узбек лирикаск-да бу ыавзу жуда кадимдан бадиий тадкик этиб келинаётган бул-са-да, аллома шоиримиз р.ГУлом "Вакт" шеърида вакт, давр мав-зусини узига хос .усуллар, фалсафий мушохада юритиш принципи оркали ёритиш йулидан боради. Шу бокс ыазкур шеърда бадш-ш тафсил кУллалща индуктив ва дедуктив сспкрлаш усуллари аралаш кулланади. Бевосита икки усулнинг тенг иштирок этиш укувчи-ни шеъриягдагп бадиий тафсилларнинг мохиятини уйлашга, турли игпшоий-тарихия вокеаларнинг мохиятига етиб боришга даъзат этади, уз навбатвда бу бадиий тафсиллар шеърхоннинг шуурини бойитади, хЕс-туйгуларни жунбушга келтиради. Чунки шоир кУл-лаган тафс-шшрнинг барчаси "Вакт" деб аталувчи шиддатли оким-шшг фалсафй хаётий мохйятини очшпга хизмат килдприлган: • Еунча очилгунча утган фурсатни Капалак умрига киёс этгулик. Баъзвда бир нафас олгулик муддат Минг вддуз суниши учун етгулик^.

Бир карашда юнорвдаги тафснллар орасида здддий боглздлик йуадай туюлади, аслида улар шеърдаги вакт образининг мохияти--не очиига йуналтирилган, бир-бирларининг кишатини белгиловчи

54'-'Поэтик мантии" атамасини кенг маънода бадиий мантик, тор маънода конкрет шеърдаги инодкорнинг вокелпкки кенгрок хиссий идрок этиш мантига маъноларида кУллаймиз - Д.М.

р. Мукаммал асарлар туплашг. Ун томлик.2-том. Тошкент, 1984, 60-бет.

меъёрлар вазифасини утаганлар. Масалан, гунчанлнг очилиши учун кетган вакт щу холат учун сезшшаса хам, аымо öy фур-сат капалак учун бир умрлик вакт булдзЕ нумкпн. КУкда ср-наётган эддуз бир лахзада куздак й?калгди, амко еу гараён-нинг кечиши неча миллион ёеллек масофа оркали бизга етпб келгаклигинЕ казарда тутсак, бир нафас aína учун утгак вакт-нпег кадр-кимматини чукуррок хис кипакиз.

Шеърда вак.т хакидаги кечикка ыунтазашгиги экас, балки фикрлар мунтазаклпги хукмрон:

Бир оеникг бахосин улчамок учун Олтиндан тарозу, олмосдан тоз оз. Нурлар кадакЕ-ла чопган секуЕдюшг БариЕи тутслмас аюханнос овоз.

Олтпн, олмос каби кижатбахо тафсвлларга ишора килкп ор-кзле по-ир бефойда, бесакар утган вактнияг каЁтиасгсгинЕ, иу-никг учуг хам бебахо вактнинг хар бир дакикасидан инсон унум-ли фойдаланишЕ лоземлегееи шоир манозий йубинда ифодалайди.

Г.Е?лом б&ктпеег салмокдор мухртаи хар бир сохада, хар сир карсада куради, чунки у хар бир нарсани, зокеа-ходисани секчкозлек билан кузатедп,-уларни уткир шоирона дед билан гав-далаЕтиради. Натпглда, "Бак?" шеърида тулаконли, салмокдор хукмее jaçyp Руломга хос ифодаси вужудта келади.

Бсекл кутггипа узбек шоирлари каби Э.Вохедов игодпда хам вакт мавзуи кайта-кнйта, гох редкий, гох хазшкксуз тарзда ба-деее тадкик зтнб келшади. унинг "Бош тебратар соат кафгЕри", "Пнсон за фурсат", "Кун утгаяда", "Ёурсатинг" каби пеьрларкда уибу мавзукЕнг турли гихатларн ёриттаган.

Маьлумки, 50-50-:д1лларда у£да ва гамоат гойларида "каф-герле" (маятнпклп) соатлар оспи раем булгак зде. Еонр уша йел-лари ёзган "Боп тебратар соат кафгЕрп" геърпда вактнинг тух-тсзсЕз окЕМЕЕЕ ифодалаш учун соатнинг яна иу тебракттб турузчи кафгЕринЕ бадиЕй тафоЕл кплиб олади:

Бои .тебратар соат кафгири Дер: кадримни бплмас одвшгар Секукдларим гавхар хар бирж Кета дарзо килыас одамлар^®.

-^Вэхедоб э. ¡¿ухаббатнома, 14&-бет.

I Ссат кафгпрннинг бои тебратиш тафсилл шеърда шскж маъкода -хизмат «иладз: биринчасл - Вактнпнг тухтовсиз утишлнн а<?с-далал:, иккннчиси утаётгая дэквдаларшшг накадар камматбахо эканллгинл хис '«шзиаёттандавцан ачинжшл англаткп. •

Щеърдагл барча тa<gcríШIap, айшкса, етакчп тафсия - соат каштсршшнг бош тебратиии поэтик пеьо нпхоясида иккинчи бор асосий гояканг поэтик хулоса берузчи поэтик тафсилга -> максад-га ета олмаган шссннлкг афсус-надоыатда бош тебратиб к.олишн-га маатазсгй богданадл.

Бош тебратар соаг кафгиря, Шошл, одам, утмокдадар ок. Хар карсаяинГ'булар охлри, Бои тебратлб цолыа, сунг иесон! Демак, саккиз мзсрадаа иборат аеърдагл соат касгирининг бош тесрагишл, бебахолиглдан секунд(сошш)ларнянг яолжш ва афсус билан инсокниыг бош тебрастяи кабя учта лирик тафснл иходкор уйлаган поэтик гояни руёбга чикариз учун хлзиат килуз-чи, эяг мухами, ягона поэтик глантккка зоЯлаштарилган.

Бадт.каззуини охори тукилыаган тафсиллар ва шеъряй мантш; ёрд&чида бадиий. тадкил этипнк О.матзонкинг "Вакт" деб нсмлан-ган шеърцда хам учрат&миз. Диссартадияда мазкуд шеър тахллл нятягаа.

Екорида келтирилган шеърлар тадллла иуап курсатадинл, 2акт каба кенг камровли, улкан фалсасрй мулохаза щриташ талаб этиладиган ыавзуни туладонли ёритип учун пгодкор бздшй таф-силларнинг индуктив ва дздуктиэ усулларидан аралап <?ойдалаяа-ди, бу аса шоиррлнг ута эркин иш тутлшига шкон яратади, шзърнинг таьсирчанлигини ошзради. - :

Бадаий тайаккурнянг индуктив ёки дедуктив усули бзри ик-кинчнслни таадзо этади, яъни агар сгеър бадзшй тафсилня индуктив кУллаш у сули: билан бошлааган булса, унинг кейакгп клсмида ааа шу та^силни бадллй мантикий жихатдан тасдлкловча тафсил-лар блрин-кетин кУлланада. Ёки шеър бадлий тафсилларкинг Д£-дуктиз усулл билан бошланиб, шу йусинда давом этса, унинг ху-лссаснни ■ индуктив усулда кулландлгак бадаий тафсил тахлнла билан якунданада. Хозиргл узбек лирик ше-ьриягидаги бадллй тафсил хуллаи усулларинл куздан кечираш ккорида кайд эталган бир-<5и-рага зад зяяа усулнинг анча устун мазке эгаллагаалигЕнз курса—

тади.' Фалсафий талкинга мойил адабий ыавзулар бадиий талкини-да пойрлар тафсилларни хар иккала усулни араяаш кУллап Яули-дан борадилар. Х.Давроннинг "Адабиёт-шеър.достон эыас..." иеьрп, Р.ПарфинЕнг "Иана чак^ок чащ® ногахон..." мисраларЕ бклан бошданувчи шеърларгда адабиет ва унинг камнят одяидагЕ бурчи, ЕЕОдкорларкикг ички дунёси каби лирик фалсафий маззула-рини ёриткцда ицордда тклга олинган усулдая фойдалангаа.

Бадний тафсил кудлаакзнг дедуктЕвликдан Ендуктиаликка гомон йуналган уоули поэтик гояни таьсирчан ва бир нуктага кам-лаб ифодалашнинг энг синалган усули хисобланади.

А.Ориповкинг "Сен Пупкиннинг севган малаги..." дея бош-данувчи шеърида елхом парисики таъркфлан учун утбу усулдан фойдаланади. БВрбнинг бувк шоирлари Пушкин, Хейке, Гёте, шарк-нкнг улуг- сийколари ХоФез ШерозЕй, хайём, Назокйлар хам елхом паркой чаноткда вксакликка кутарилганликлари иеър бошида таъ-кизлаб утилади. Шеър сунпда эса "Мен х&ч шу буюк санъатяорлар каби елхом парисига эгаыан, бу пари орушида бахолу нудрат икод килмоедаман" дегак фикр ифода зтилади. Мана шу фикрни шоирона андиша ва назокат билан Ефодалад учун тафсил кУллашда дедуктив-двддай индуктизликка боради — иеър бопида' Е&рк ва рарбнияг буек суз усталаркни яуйлаттзн илхом париларпга муронаат чилади.

Хозлр узбек лирик шеъриятида бадиий тафсил кУлладда дедук-тивлЕкдан иядуктивликка 'токон борип усули энг сакараяи йул хе-собланадп. Пуннкг учун хам Э.Вохидов, А.Орипов, р.парфи, Х-ХУ-дбйбердиеза, О.Магяон, У.Asm, Х.^врок, ПГ.'ВахУон, И.Г?лаков, ХДсрабоеза, З.КУкинова каби хозирги узбек липикаси закпллари Е-:одЕда бу усул кекг ^удчанклиокда. Бадипй тафспл кУлладца де-дуктивлдкдан иядуктизлгк^а tu:joh йуналтзриллп усули ижодкорга уз кечиш.'аларини бэр мураккабликлари ва шиддати билан бирнн-кетин, тула ифсдалаш оркали сеърни хайратовдз фалсафий хулоса 'бклан яку пласта натта ¿иконият беради.

Узбек лирик шэърЕЯТЕда бадиий тафсил лУ-клавнизг кадиыий усулларидан бирп Екдуктшзликдан дедуктиазшкка боркп усули хисобланади. Бунта кура гсюдкор пеьр мукаддикасидаёк yiiy.vrft поэтик тезис кУллайди за шеьршшг кеиинги икс рала рида ана пуке ес-ботладха утадя. Щунп алохида таъкиглаб Утиш зарурки, бадиий тафсил куллапнинг бу усули узига хос кураякаСлЕяка эта. Ана е? муракиаоликлардан бири - пеър кукаддЕмасЕдаги позтш; тезис

кучлн булганд холда,.кейинги мисраларда етакчи фгкрни исботлов-чи бадиий таЗсиллар ута ж?н ёки оддий хаётий-манЕий ссактлар ба-ёницан иборат булиб колшя мумкик. Еатизада, яхиш поэтик фхкр билан бопланган шеър кераксиз тафсилотлар йигиндисидан иборат булиб колипш мумкин.

Икдг/ктиз тафсил кУллапдан дедуктиз тафсилотга утшл .усули ияодкордан хам хяссий, хам фшрпй тапанг.згч$н асар охиригача уплаб туришни талаб этадз.

Кндуктивликдан дздуктивликка томон бадиий тафспл куллаш усули Зрккн Бохидов игодида унумли кулланилган. Масалан, унпкг шоира аулсияга баипцлангак "Теранлик" шеъри шу усулда ёзанган. Ееьр фикрнй ва сессий ниха-тдан юксак даразадаги щундай поэтик умумлашма билан бопланади:

Тесанликни кЕДир.чадии ушонлардан,

т п

Иксоклардан тоггдта уки, инсонлардак".

Уйбу шеърий мукзддиыада гоир зулфщдаги теранлик уммонлар-даз хам кудратля 'га шиддатли депонта. Деыак, уыуыий тезис сифа-тида олта сурилтан бу фикр ше-ьрклнг кейинги мисраларида тадсид-лар о риала исботланадл. Е/ тафсиллар: шоира юзларидан нур ёги-лиши, уйчан куз, майин чпмирнлган ^оалар, низов кУнган сочлар, буронларда эгилмаган ыагрур бок, машъум уруш йиллари чекилган азоблар, бева к.олиш ва х.к. Шоир ана шуларга чпдап олган калб уммон кадар бепоён ва пиддаткор эканлигини индуктяв тафзил кул-лашдан дедуктиз тафсилга утиш усулини куллаа оркалл очиб беради.

Лирик шгъриятда тафсидларни индуктив ёки дедуктиз куллалг идодко рнинг бирдан-бир максади зыас. Тафсилнл куллаш инодкор юрагида кечаётган тугён, кечинма окики ва дапа-каси, унинг рухпй холат^; каби купгина нарсалар б алан богашк холда ¡оз Се сади. Ее-зосита йжод яараёнида шоир лирик кечинма даракасн ва кучига к,а-раб тафснл куллашнинг у ёки бу усулини таялайди.

ИНдуктив тафзил куллашдан дедуктиз тафсил куллазга утнп усулини А.Орипов, р.шрфи, Д.Хуцойбердиева, Щ.рахмон, Х.ДаЕрон

каби иктндорли шоирларзтмиз уз игодларида :оксак махорат билан куллаб келиокдалар. Длссертацияда вкорида тилга слинган шоир-ларнинг баъзи зеърлари тахлил кзлинган.

йетктизлялдан дедуктизликка «араб Сорил усули я.-спе тспил-ган тафсЕ-тлар воситасзда бош гояки ёритиа, кейпк эса руй берган

-■"Зохидов ЗрКЕН. Ьйхаббатнома, £6-0эт.

ходйсанинг сабабларини изо-Хлапщан ибораг кисмлар шеърий коы-позициянинг хам ана щу тартибда белгиланишига оМб келади.

Иаъкидлаш лозимки, хозирги узбек шеърютида индуктивдшс-дан дедуктивликка томон йунализда бадиий гафсил кУллаш дедук-тиалшщан индуктивликка томон йунашвда бадиий тафсил куллаш усулига Караганда анча оз. Бунинг сабаби шундаки, тафсил кул-лагвда умумийликдан хусусийликка караб бориш лирик шеърни оддий баён, изохбозлик ва тафсшготбозлик даракасига туииркб куйиши адумкин. ЦТ/ бокс бу усулга анча ижодий та^риба туплаган иоирлар-гина дадпл мурозлааг этадшгар. Шунга карамай, тафсил нуллаш тар-тибининг хусусийдан умумииликка, умуыийдан хусусийга караб бо-р^;ва аралаш усуллари хозирги лирик пеъриятикизнпнг энг синал-ган усуллари булиб колаверади.

Ишкинг "Хулоса" кисмида лирикада бадиий тафсил куллап бу-2ича кузатишларимизнинг якунлави баён килинган. Улар куйидаги-лардан иборат:.

1. Бадиий асардаги ижодкор гоясини, образларнинг ёркин чи-кишини, хиссия кечинмаларнинг бутун ыураккаблиги билан ифодала-нишкни таъминловчи факат биргина вазифа адо этишга хизмат ки-лувчи образлар бадиий тафсил деб юритилада.

2. БадииИ тафсил у ёки бу образнинг-'бирор кнррасини, хусу-сиятини-ёркин чинши учун хизмат нплади ва шу кихати билан лирик образдан фаркланади. .лирик образ эса узннинг лирик табиати за куп вазифалилиги билан бадиий тафсилдан фаркланиб туради.

3. Лирик тафсил аник хаётий нарсалар ёки предметлаштирил- • ган холда ифодаланувчи мавхум тушунчалардан иборат шаклии кури-нипшарга эга.

4. Лирик асарда табсил нУллатнинг даракаси игодкорнинг гоявии нияти, бадиий тафаккур намровининг кенглигига, дунёка-

. раши ва хаёлотинпнг бойлиги, махораТи билан боглик. Бадиий таф-силнпнг лирик шеърда нУ-лланилиш тартиби хаётий ва бадиий мантии талаблари асосида белгиланади.

5. Хозирги узбек лирик шеъриятцда бадиий тафсил нУляашнинг учта у сули мавауд: Булар: а) дедуктивливдан, яыш алохида-ало-хида тафсиллар нУлладдан поэтик умумлашмага - индуктивликка борщи у су .и; 6) индуктизшэдан дедултивдЕкка бориш йули оркали тафсил куллаш усули. БУ усулга кура, лирик асар бопдпа гоир бн-ронта поэтик тезис (асссхгГ: фдкр) таашаЦдв ёкл дадапй бир поэтик

хулосани вйтади. Шунингдек квйинги' бврча кисмларида ака шу поэтик тезис ёки хулоса влохица-алохицв тафсиллар тахлили орка-ли бадиий исботланади; в) ералаш усул: бунда бир лирик шеър доирасидв индуктив, дедуктив йул билан тафсйл кУллаш усуллари тент иштирок этади.

Диссертациянинг асосий маэмуни куйидаги эълон килинган рисола ва маколалврда уз вксини топган:

1. Бадиий твфсйл ва поэтик ыантик.-Самарканд, "Зарафлон" (Илмий нвшр) 199.3, 2,5 б.т.

2. Лирик кечинма ва ияодкор услуби. Бозор ыуносабатларини шакллантиришшнг ижтилюий-сиёсий ва хукукий ыуаымолари.-Самарканд, Ш, 1993, 0,2 б.т.

3. Халима Худойберциева ижодида бадиий твфсйл. Ыирзо Улуг-бек твваллудининг 600 йиллигига багишланган Самарканд кооператив института профеесор-укитувчиларишшг ияшй-назарий конференцией материвллари.-Самарканд, 1994, 0,2 б.т.

РЕЗЮМЕ

Мсрзаеьа дало ром Деумановна "художественная деталь з современной узбекской лиснке". Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.02 - Современная национальная литература (узбекская литература).

Диссертационная работа Д.ДЛЛирзаевой посвядена своеобразной природе и функциям художественной детали в современной узбекской литературе. Диссертация основана на анализе творчества Г.руляма, С.Зукнунозой, з.Вахидова, А.Арипова, р.дарфи, Х.ХУ-доЕбердиевоЕ, Х.Даврока, у.Азимова, Е.Рахкака, А.КутСиддлвова, Х.Карабаевой.м.Кеккабека, П.Тулакова, З.Мукквозой и других.

Первая" глава - "Природа художественной детали в лирике" посзясена .взаимоотношению таких понятий, как художественная деталь и лирический образ. В этой главе рассматриваются вопросы ее роли с.создании хаейно-грдохественного строя поэтических

произведений.

Вторач глава - "Поэтическая логика и роль литературной детали". В данной главе рассматриваются традиционные методы применения художественной детали в узбекской лирической поэзии.

Как сыдетельстзует результаты исследования в работе выделены три метода применения детати. они исходят из логики звучания темы и опыта творческой работы поэта.

Первый метод от индуктивного к дедуктивному. Это сложный метод, при котором есть опасения спуститься до простого пересказа содержания стихотворения. Наблюдения показывает, что он редко встречается в творчестве С.Зуннуяовой, э.Вахсдова, Х.ХУ-дойбердыевой. Это доказано на конкретном анализе лирики вышеуказанных поэтов.

Второй - от дедуктивного к индуктизноад. Этот метод отлв-'чается тем, что исходя из идейно-художественной логики стихотворения, поэт может применять ту или другую художественную деталь. Он дает широкув возможность поэту делать крупные философ-ско-поэтическпе сбобшеЕия.

На материале анализа тзорчества Г.Гуляка, с-ЗУНнуновоР, З.Вахидова, А.Арипова, Р.Парфи, А.Матчана, Х.Худсйбердиевоб, Х.Даврона, И.^/лачова, А.К'ТСцддиноза и других современных поэтов, ииепшпх определенней роль ь сазздтаг современной узбек-

I сксй лирике, на основе анализа поэтического строя произведений доказано преимущество метода от дедукции к индукции. .

Третий - применение в современных узбекских лирических стихотворениях и индуктивного и дедуктивного методов. Это доказано в результате анализа произведений Э.Вахидова, А.Кут-биддяноза.

Основные выводы и заключения работы сеодятся к мысли о -том, что существенную роль в лирике определенных узбекских поэтов играет художественная деталь, которая является не только важным элементом з арсенале художественно-изобразительной палитры поэтов, но и раскрывает идейно-философский строй 'лх произведений. Основное содержание исследования отражено з двух научных статьях и з одной бропвзре.

SHHHAKT

Dissertation -Artistic Detail in Ködern UzbeK Lyrical Poetry" ьг liirzaeva Dlloron DJumanovna speciality 10.02.02 - noaern Hation Literature (Uzbei; Literature).

Tbe dissertation is dedicated to the peculiar nature and functions of artistic detail m Hodern огьек Literature. Use dissertation is written on tie bases of analysis of creative wcrKs of G. Sulcus £. Zuniumova, e. vahldov, a. atipov. E. Parfl. H. Hudoiberdieva, H. Davron. U. azioov. Sb. Eahcon. Hirzo KeiUabeK, Л. Kudbiddinov, K. Ecraboeva. K.TuloKov, 7.. Ruainova aiic otheri.

Tbe first chapter - "Sbs nature of literary detail in Line Poetry" is dedicates to international of such nations as artistic detail and lyric icage. Tae charter deals wi tithe questions of artistic detail's role in creating Idea contant and artistic system of poetic worns.

The second chapter - "Tbe poetic losic and tbe literature roie of details". This chapter deals with the traditional Eeihod of application of artistic detail in UidcK lytic Poetr?.

as .tbe results of analysis of tae artistic detail confirm, it appears from the logic ideas of the then» and the experience of poet's creative worK.

The first nsstbed is irora inductive to deductive. This method is consplicated and there exists the ssiseivin: to go down to the ordinary retelling of the contest. Tbe observations show that sometlsaes it's found m the creative varus of S. Zunnunova. E.Vahldov, H. Hudoiberdieva. It's scientifically proved on the concrete analysis of lyrics of the above mentioned poets.

The second one is from deductive to inductive. Tbis method differs in poet's possibility to apply that or another artistic details according to the idea of the content and an artistic logic of the roea It gives a wide possibility to a poet to шаКе a prominent rhyiosophical poetic conclusions.

Basinc on the analysis of the creative vorKs cf G. Guion, s. Zunnunova. E. vahidov, a. atipov. s. Parfi. A-Katchan, H. Hudoiberdieva. Я Davron. H. TulaKov.

A. Eudiiddinov and others who have certain role in tbe development of Hodern UzbeK Lrrlcs according to the creative ыогн. the advantase of the indicative method has been proved.

The third method is the application of indicative as deductive nethod m analysis of Hodern Lyrics. It's proved by the analysis of the wory.s of E. vahidov. A. cudbiddinov.

Tbe ваш conclusion of the worK reduse to the thoaeht that the artistic detail Plays a conciderabie role m lyric poetry of sosas t'zieU Poets, which is not only an important eieBint of artistic depiction, but also an lnportam devicc -.hat belps to reveal the Idea of phylosoFölc systen of tbeir

v V1" Л.

ТЬр eintest of the research ногк is represented la the two scientific articles and one к-ссьигс.