автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.01.02
диссертация на тему: Художественный мир Кадыйра Сибгатуллина

Текст диссертации на тему "Художественный мир Кадыйра Сибгатуллина"

61:07-10/924

Татар дэулэт гуманитар—педагогика университеты

Сафин Факил Миннемхэмит улы Кадыйр Сибгатуллинныц ижат деньясы

10.01.02 - Русия Федерациясе халыклары эдвбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрежэ алу ечен диссертация

Кульязма хокукында

Фвнни житэкче: филология фэннэре докторы профессор Ф.Г.Галимуллин

Казан-2007

Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Татарский государственный гуманитарно—педагогический

университет»

Министерства образования и науки Российской Федерации

На правах рукописи

Сафин Факил Миннемхамитович Художественный мир Кадыйра Сибгатуллина

10.01.02 - Литература народов Российской Федерации (татарская литература)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук

Научный руководитель: доктор филологических наук профессор Галимуллин Ф.Г.

Казань - 2007

ЭЧТЭЛЕК

Кереш....................................................................................4

1 булек. Кадыйр Сибгатуллинньщ тормыш буразналары

Ьэм юцат тамгалары..........................................................................................14

2 булек. Кадыйр Сибгатуллин лирикасы

2.1. Фэлсэфэгэ теренгэн шигърият. «Мэгънэ кицэйгэндэ».................57

2.2.Гражданлык лирикасында рух узгэреше. «Бэялэнми шигырь базарда»....................................................................................................78

2.3.Цикллаштыру куренеше. «Бетен кукне кызык китап итеп»............ 96

3 булек. Кадыйр Сибгатуллин игцатында олы Ьэм урта лиро-эпик жанрлар

3.1. Лирик поэмалар: эдэби алымнар терлелеге. «Кояш, Ьава

кирэк тэрэзегэ» .................................................................... 110

3.2. Эпик поэмалар поэтикасы. «Шушы жанны югалтмасам гына»........126

3.3. Баллада жанрын узгэрту. «Кутэрелэм хозурлыктан хозурлыкка»......136

4 булек. Кадыйр Сибгатуллин шигъриятендэ образлар бирелеше Ьэм стиль

4.1. Шагыйрьнец стиль узенчэлеклэре. «Гадиерэк берэр нэрсэ бармы?».. 147

4.2. Кеше образларын тудыру нечквлеклэре. «Ныгый бара жирдэ инанулар»........................................................................................................155

4.3. Эдэби сурэтлэр деньясы. «Юлда ускэн арыш»........................... 167

Йомгак........................................................................... 175

Файдаланылган эдэбият 1юм чыганаклар исемлеге........................180

Кереш

Соцгы еллар татар эдэбият белемендэ кузэтелэ торган узгэрешлэр татар эдэбияты тарихын заман фоне ирешкэннэрне, яцалыкларны исэпкэ алып, тирэнтенрэк вйрэну кирэклеген, эдэби мирасны кабат куздэн кичеру мэжбуриятен кен тэртибенэ куйды. Шушы дулкында игътибар узэгеннэн читтврэк кала килгэн, онытылуга дучар ителгэн вдиплвр ижаты белэн кызыксыну кечэя бара. Ченки эдэби чорлар рухын, мэдэни сурэтен тулы килеш куз алдына бастыру ечен милли эдэбиятта инде урыны ныклап билгелэнгэн эдиплэрнец эсэрлэрен ейрвну генэ житми. Моныц ечен эдэби хэрэкэткв катнашы булган барлык шэхеслэрнец мирасын тикшеру талэп ителэ. Бер чор эдиплэре рщатындагы аваздашлыкны, эстетик, рухи эзлэнулэрнец узенчелеклэрен кузэту кызыклы Иэм эЬомиятле нэтижэлэргэ китерэ.

Татар эдэбияты тарихы туктаусыз усеш, узгэреш кичерэ. Бай иж;ат мирасы тикшеручелэрне кетэ. Яшэгэн дэверлэрендэ эдэби барышта зур урын билэп торып та, вафатларыннан сон ижатлары эдэбият белеме тарафыннан бетенлэй диярлек ейрэнелмэуче шэхеслэр бар. 1960-90 еллар поэзиясенец куренекле вэкиле Кадыйр Сибгатуллин — Сибгатуллин Минкадыйр Ьидиятулла улы (1942-1994), купсанлы шигъри жыентыклар авторы, лирик Ьэм лиро-эпик эсэрлэр, «озын шигырьлэр» ижатчысы шундый язмышка дучар. Аньщ язмышы мэдэният елкэсендэ совет хакимияте басымы хвкем сергэн вакытта уз урынын табарга, милли эдэбиятныц нигезлэрен, традициялэрен сакларга омтылган татар зыялылары ечен хас. Тормышын, ижатын вйрэну, шигырьлэрен Ьэм поэмаларын анализлау талантлы татар шагыйренэ хермэт билгесе дэ, 1960-90 еллар татар шигъриятен бэялэу эшендэ кирэкле адым да булыр иде.

Шулай итеп, бу хезмэтнец актуальлеге К.Сибгатуллинныц ижат юлын вйрэнунец, аньщ шигъриятендэге ижади узенчэлеклэрне барлауныц, XX

гасырныц икенче яртысы эдэби барышында талантлы, кечле рухлы шагыйрь Ьэм шэхес буларак аныц урынын билгелэунец меЬимлеге белен билгелэнэ.

Эдэбилек, ижадилек категориялэре сэнгатьнец узенчэлегенэ ишарэ ясый. Алар ижат эшчэнлеген башка тармаклардан: фен, публицистика Ь.б. булсын — аерып карарга мемкинлек бирв. «Ижат деньясы» терминын без К.Сибгатуллин эсэрлэрен бэялэу вакытында кулланабыз. Ижат деньясы узенчэлекле, эдэби законнар нэтижэсе кебек хасил була. Эдэби эсэр белэн таныша торган укучы «ижат деньясы мизгелене, ноктасына кучэ»1. Эдэбилек, ижадилык эсэрнец бетенлеген дэ белдерэ. Ул эсэрлернец кыйммэтен Ьэм узенчэлеклэрен ачыклауга юнэлтелгэн.

Шулай итеп, ижат деньясы хакында суз алып барганда, без эдэби эсэрдэге система хасил итэ торган факторларны куздэ тотабыз. Биредэ автор уйланмасына тешену дэ, барлык модификадиялэрендэ мэгънэ белдерелешен кузэту дэ, бетен Ьэм елеш менэсэбэтлэрен тикшеру дэ (елеш — жанрлык, образлылык, сурэтлелек узенчэлеклэре; бетен — шагыйрь ижаты) эИэмиятле. Шуннан чыгып, без тубэндэгелэрне билгелибез.

Тикшерену объекты булып Кадыйр Сибгатуллин шигъри эсэрлэренец эдэби-ижат деньясы тора.

Предмет — шагыйрьнец шигъри мирасы: аньщ шигырьлэре, лирик Ьэм эпик цикллары, балладалары, поэмалары, документлар 1:эм хатлар.

Эшнец максаты - К.Сибгатуллин шигъриятенец эдэби-ижат деньясын бетенлекле тикшеру, жанрлар Ьэм образлар системасын, поэтик узенчэлеклэрен ейрэну.

Билгелэнгэн максатка ирешу ечен, тубэндеге бурычлар аерып чыгарылды:

— документаль чыганаклар, истэлеклэр, хатирэлэр нигезендэ К.Сибгатуллинныц тормыш юлын Иэм ижатын ейрэну;

— 1960-90 елларда ижат ителгэн эсэрлэрен туплау, системалаштыру;

— шагыйрь ижатындагы эдвби-ижат деньясын хасил итуче элементларны барлау;

— Сибгатуллин поэзиясендэ авторньщ деньяга карашы, фэлсэфесе чагылышын кузету;

— мирасын жанрлар бирелеше ягыннан анализлау;

— бу ижаттагы образлар системасын, поэтик узенчэлеклэрне тикшеру;

— шагыйрьнец ижат индивидуальлеген тэшкил итэ торган сыйфатларны 1960-90 еллар татар шигърияте контекстында билгелэу, ижатыньщ эИемиятен ачыклау.

Проблема ком теманыц вйронелу дорощосе. Эйрэнелэ торган проблеманы ачыклау ечен, тикшеренулэрдэге ике юнэлешне аерып чыгарырга мемкин: 1) 1960-90-нчы еллар татар поэзиясен гомумилэштереп ейрэну юлындагы эзлвнулэр; 2) К.Сибгатуллин ижаты, шигърияте хакында тэнкыйди-публицистик, фэнни кузвтулэр.

Беренче юнэлештэге эзлэнулвргэ 6 томлык «Татар эдэбияты тарихы»ньщ 6 нчы томында урын алган гомумилэштеру тибындагы материалларны кертергв кирэк2. XX гасырныц икенче яртысы татар шигърияте тарихи-мэдэни аспектта Т.Н.Галиуллин хезмэтлэрендэ тикшерелэ3. Шагыйрьлэр ижатын комплекслы вйрэнугэ Н.Г.Юзиев И.б. узлереннэн зур влеш кертэ4. Соцгы елларда К.Сибгатуллин да вэкиле булган буын шагыйрьлэре ижатын монографик

1 Федоров В.В. Поэтический мир / В.В.Федоров // Теория литературы. Том 1. ЛитератураМ.: ИМЛИ им. А.М.Горького РАН, 2005.- С.32.

2 Галиуллин Т.Н. Поэзия / Т.Н. Галиуллин // Татар эдэбияты тарихы: Алты томда. Т.6.: 60-90 еллар эдебияты.— Казан: Раннур нэшр., 2001 - 217-263 бб.

3 Галиуллин Т.Н. ИлЬам чишмэлэре: Монография / Т.Н.Галиуллин. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1988. - 365 б.; Галиуллин Т.Н. Шагыйрьлэр Ьэм шигырьлэр / Т.Н.Галиуллин. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1985. - 208 б., Галиуллин Т.Н. Шигърият баскычлары / Т.Н.Галиуллин. -Казан: Мэгариф, 2002. - 321 б. Ь.б.

4 Юзиев Н. Шигърият деньясы: Тэнкыйть мэкалэлэре / Н.Юзиев.— Казан: Тат.кит.нэшр., 1981.— 165 б.; Юзиев Н.Г. Сэнгатьчэ матурлыкЬэмосталык/Н.Г.Юзиев-Казан:Тат.кит.нэшр, 1995. -233 б.; Юзиев Н. Хэзерге татар поэтикасы / Н.Юзиев.— Казан: Тат.кит.нэшр., 1973.— 352 б.; Хисамов Н. Ш. Хэтер сагында / Н. Ш. Хисамов. - Казан: Мэгариф, 2004. - 640 б.; Гыйльман Г. Заман суз сорый / Г.Гыйльман.— Казан: Татар.кит.нэшр., 1991.— 207 б.; Зелкарнэев Ф. Чакма чакмый ут чыкмый / Ф.Зелкарнэев.—

ойрэнулэр да алып барыла5. Вакытлы матбугат битларенда, гыйльми жыентыкларда фэнни Ьэм танкыйди характердагы язмалар даими басылып тора.

Турыдан-туры фэнни хезмэтебезнец темасы белэн бэйле, икенче юнэлешкэ килсэк, бу елкадэ язмаларны берничэ теркемгэ аерырга момкин. Беренчесе — библиографик белешмалар6. Аларда К.Сибгатуллинньщ тормыш юлы-и^аты гомуми тоста куздан кичерелэ, эсэрларена гомуми бая бирелэ.

Икенчесе — 1970-80 елларда шагыйрьнец шигъри майданга килуе уцаеннан донья курган язмалар, шигырь жыентыкларына язылган эчке рецензиялэр Ьам тэнкыйть макалаларе. Аларга кузэтуне Х.Туфан язмаларыннан башлау дорес булыр. 1970 елны, «Беренче карлыгачлар» исемле яшь шагыйрьлар жыентыгы басылу унаеннан, куренекле шагыйрь Х.Туфан К.Сибгатуллин ижатына игътибар ита Ьэм болай дип яза: «Кадыйрда башкалардан аерылып торган тогал, акыллы, кискен 1юм афористик туган тел бар. Аньщ узенчэлекле лирик йораге туган жиренен табигате белэн, якташларыныц рухи халате белэн тоташкан»7.

Казан: Татар.кит.нешр., 1991.— 183 б.;Урманчиев Ф. Дастаннарга лаек замана / Ф.Урманчиев.— Казан: Татар.кит.нешр., 1990.— 220 б. Ь.б.

5 Даутов А.И. Илдар Юзеев шигьриятенде романтизм / А.И.Даутов.— Казан: «Интелпресс» нешр., 2002.— 152 б.; Урманче Ф. Борынгы миф Ьэм бугенге шигырь: Татарстанньщ халык шагыйре Равил Фейзуллин шигъриятенэ бер караш / Ф.Урманче.— Казан: РИЦ «Школа», 2002.— 260 б.; Хузина М.К. Поэтический мир Равиля Файзуллина: Автореф дис....

канд.филол.наук / М.К. Хузина - КГУ им. В.И.Ульянова-Ленина, 2005.— С. 23; Хэйбрахманов Р. Нажар Нолями шигьрияте (стиль, давер Ьэм шэхес концепциясе) / Р.Хэйбрахманов.— Казан: Гуманитария, 2004.— 160 б.; Сэйфуллина Ф.С. Шигъри сузнец сихри кече (шагыйрэ С.Селэйманова ижаты) / Ф.С.Сэйфуллина.— Тобольск, 2001.— 208 б.; Хасанова Ф. Ф. Поэтика текстов стиха Рената Хариса (лингвистическая поэтика): Автореф дис.... канд.филол.наук / Ф.Ф. Хасанова - КГПУ. - Казань, 2000.— С. 35; Гилаева И.И. Гамиль Афзал: лирика и сатира (авторская позиция и художественность): Автореф. дис.... канд. филолог, наук / И.И. Гилаева - Казанский гос. ун-т. - Казань, 2004. - С. 22.

6 Гафиятуллина Н.М. XX гасыр татар шигъриятендэ Тукай / Н.М. Гафиятуллина. - Казан: «Матбугат йорты» нэшр., 2002. - 87-89 бб.; Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары: Биобиблиографик белешмэ / Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина.— Казан: Тат.кит.нэшр., 1986.— 418 б.;Татарский энциклопедический словарь.— Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1998.— С. 516; Кадыйр Сибгатка 50 яшь // Казан утлары.— 1992,—№2.— 175 б.

7 Туфан X. Шигьрият офыгы кицэя / Х.Туфан // Социалистам Татарстан.— 1973.— 4 март.

1973 елны, К.Сибгатуллинны Язучылар союзына алу ечен тэкъдимнамэ язып, елкэн шагыйрь кабат аньщ ижатына мерэжэгать итэ. Беренче шигырьлэрен укыганда ук, «Менэ бу шагыйрь, тумыштан шагыйрь!» дигэн шатлык туды», дип, аны «чын шагыйрь буларак та, зирэк акыллы шэхес буларак та» Равил Фэйзуллинга охшата8.

Тэлгат Галиуллинньщ «Гомерем дулкыннары» кулъязмасына бэялэмэсендэ К.Сибгатуллинныц ижатына, бигрэк то поэмаларына шактый тулы бея бирелэ. Галим бу ижатны «традицион формада да уз аЬецен, уз моцын чагылдыра алган шигъри индивидуальлеккэ ия шагыйрь» дип бэяли. Галим аньщ поэмаларын югары кутэрэ, бигрэк тэ «Туфан белэн сейлэшу» эсэрен татар поэзиясендэге «Туфанны кеше Иэм шагыйрь буларак ацларга, аныц тормыш куренешлэрен Иэм эхлакый-фэлсэфи деньясын ацларга омтылышньщ иц уцышлы урнэклэреннэн берсе» дип яза9.

Венера Рэхмэтуллинаныц «Чишмв суын урталагач» язмасы шагыйрьнец беренче китабы «Эманэт»кэ рецензия итеп язылган, «Кадыйр Сибгатуллин кешелекнец «заманнан-заманга» ничек «ныгый Ьэм чистара» баруы турында свйли, мещаннарча «заманга ябышып, сырышып» яшэучелэрне чын поэзия югарылыгыннан торып хокем итэ, заманны «жилкэцэ салып бару»ньщ олы мэгънэсен шигъри осталык белэн ача белэ. Шагыйрь уз ижатын гражданлык бурычыннан аерып карый алмый» дип, автор шагыйрьнец лирик герое хакында уйлана, уцышлы эсэрлэренэ туктала, бэя бирэ, аныц «хакыйкать эзлэуче» шагыйрь икэнлеген раслый10.

Хэмзэ Зарипов шагыйрьнец ике китабы — «Эманэт» Ьэм «Гамь» хакында уйлануларын бергэ туплаган. Автор К.Сибгатуллин ижатын тематик яктан бэяли: «Дир-ана, туган ил, елкэн буын эманэте. Шул эманэткэ тугрылык — Ж)ир-ана, туган жир, туган халкыц гаме белэн яшэу 1юм узецнэн эстафетаны

8 Туфан X. Кадыйр Сибгатуллин / Х.Туфан //Казан утлары.— 1979.— № 4 — 185-186 бб.

9 Галиуллин Т. «Гомерем дулкыннары» исемле кулъязмасы турында / Т.Галиуллин // Мэйдан. — 2002,—№ 2,— 164-166 бб.

10 Рэхмэтуллина В. Чишмэ суын уртлагач... / В.Рехмэтуллина // Казан утлары.— 1976.— № 1 — 165 б.

кабул итэсе буынга эманэт эйтергэ хаклы-хокуклы булу — Кадыйр Сибгатуллин ижатыныц теп темасы, теп мэгънэсе шунда»11.

М.МэИдиев рецензиясендэ шагыйрь ижатындагы узэк тема итеп «тигез тормышньщ мэгънэсе, сугыш тарафыннан жимерелгэн семьяньщ авыр фажигасе» аерып чыгарыла. Моннан тыш, автор аныц «Ватан, туган як, сугыш темасына язылган шигырьлере бугенге поэзиябездэ мактаулы урын алачак эсэрлэр» дип раслый. Мэхэббэт темасында башкаларны кабатлавына игътибар итэ. Шигырь улчэвенэ тукталып, «татар халкыньщ борынгы бэетлэр, дастаннар традициясен дэвам итэ, устерэ, баета» дип белдерэ12.

Р.Гариповньщ 1960 елны район газетасында басылган язмасында да тематик планда, «Туган илгэ мэхэббэт, хезмэткэ дан, яшьлек, дуслык темалары» аерып чыгарыла13.

Шул ук китапларга рецензия тесендэге язма белэн Н.Акмал «Идел» яшьлэр альманахында чыгыш ясый14. 2002 елгы язмасында автор К.Сибгатуллинны 60 нчы еллар буыныныц мактауларга лаеклы шагыйре, Р.Фэйзуллин, Р.Харис, Зелфэт, Медэррис Эгълэмов ижатлары белэн бердэмлек тоеп ижат итуче дип атый15.

Мансур Вэлиевнец тэнкыйди характердагы, ачык хат формасындагы кулэмле язмасы шагыйрьнец берничэ жыентыгына гомумилэштереп бэя бируе, аныц ижатын ике этапка булеп (авыл Ьэм Чаллы чоры), Ьэрберсенэ тулы, эсэрлэр анализы аша бэя бируе ягыннан эЬэмиятле16. Тэнкыйтьче башта «Эманэт» китабына туктала, эсэрлэрне анализлап, жыентыкка мондый бэя бирэ: «Авылда туып-ускэн нечкэ куцелле бер егетнец яшьлеге дэвамында,

" Зарипов X. Оманэткэ тугрылык / Х.Зарипов // Социалистик Татарстан.— 1976.— 16 май.

12 МэЬдиев М. «Эманэт» китабына рецензия / М.МэЬдиев // Мэйдан.— 2002.— № 2.— 158— 159 66.

13 Гарипов Р. Башланган жыр девам итсен / Р.Гарипов // Мэйдан.— 2002.— № 2.— 38-39 66.

14 Акмалов Н. Иркен болыннардан — тыгыз тормышка: Шагыйрь Кадыйр Сибгатуллин ижаты / Н.Акмалов //Идел: Яшьлэр эдэби альманахы.— 1979.— № 11.— 93-96 бб.

15 Акмал Н. Язмыш тугайлары боргаланып беткэн... / Н.Акмал // Мэйдан. - 2002. - №2. - 4345 бб.

16 Вэлиев М. Авылыбыз юлын югалтсак / М.Вэлиев //Казан утлары,— 1982 — № 6.— 167— 175 б.

моца кадэрге бетен гомере дэвамында тупланган барлык эчке моцын, узенец йерэк жырын жырлавы иде бу китап. Бу — ипи усэ торган ышанычлы Иэм бэрэкэтле туфракта ускэн шэхес иде, уз сузлэре аша бик куплэрнец уй-кичерешлэрен дерес эйтеп бирэ алган егет иде»17. Аннары «Гамь» жыентыгына тукталып, «Кибэнче карт», «Юлда ускэн арыш», «Атлар кетте авыл малайлары», «Язмыш» кебек шигырьлэр югары сэнгати эсэрлэр дип бэялэнэ. Лэкин жыентык материалында тэнкыйтьче мондый сузлэр яза: «Эмма шушы ук китапта — икенче китабыцда — безне бер нэрсэ сискэндереп тэ куйды. Авылны калдырып юлга чыгу белэн синец лирик героецда ниндидер жицеллек, артык эчкэ кереп тормый гына уйлану, фикер йерту, естэнрэк кенэ хис иту, кичеру чалымнары сизелэ башлады»18.«Авазлар» китабына карата тэнкыйтьче тагын да кискенрэк фикерлэр эйтэ: «анда жицел кейлэр кубэеп, ишэеп киткэн шикелле», «бу китапта ниндидер жицеллек белэн генэ йегереп узасыд шигырьлэрне», «буген без поэзиядэн кеткэн Ьэм беренче китабыц белэн син узец до шуца еметлэндергэн чын поэзия, сэнгатьчэ тирэнлек житми. Син уз кунелецне бетен кеченэ, бар тирэнлегенэ эшлэтмисец. Э кубрэк беренче фикерлэр, кичерешлэр белэн генэ эш итэсец. Нэтижэдэ, матур гына, тирэн генэ ачылып китэргэ тиешле логик жеплэр ачылып та бетмичэ, сутелеп тэ житмичэ езелеп калалар. Шигырьгэ алынган куренешнец иц меЬим, иц кирэкле елеше — сэнгатьчэ фэлсэфилеге аста, карацгыда кала»19.

Тэнкыйть белэн бергэ, М.Вэлиев шагыйрь талантын югары бэяли. Ул аныц ижатындагы хисне «Тукайча, Такташча, Туфанча эрну»20дип атый. Бу сыйфат Р. Бэшэр язмасында да атап утелэ: «Кадыйр Сибгатуллин hep искэн жил саен кыйбласын узгэртэ торган шагыйрь тугел. Аныц иманы нык. Ил1тм чишмэсе — туган жире, сеекле халкы. Алтмышынчы-житмешенче, сиксэненче елларда кайбер шагыйрьлэр тырышып-тырмашып, жырлый-жырлый коммунизм тезеп ятканда, ул эрни-арни «Иргэ чыкмый калган апалар»,

17 Шунда ук, 170 6.

18 Шунда ук, 172 б.

19 Шунда ук, 173-174 бб.

«Ирлэр», «Атлар кета авыл малайлары», «Карт солдат», «Сабан туйлары икон», «Юлда ускан арыш», «Туган йортта», «Пошилар» кебек ифрат тирэн мэгънэле шигырьлер язып, укучыны сикандера-сискандера яшэде»21.

М.Шабаев 2002 елны уз вакытында шагыйрьнец «Инану» Ьэм «Тацнар, кичэлэр» жыентыкларына язылган эчке рецензиялэрен бастырып чыгара. Язмада Кадыйр Сибгатуллинньщ 1960-90 еллар татар шигъриятенда урынын билгелау омтылышы ясала: «Кадыйр Сибгатуллин — сугыш елларында туган шагыйрьлэрдэн. Бу буын